narracionesMayas.txt 234 KB
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449 450 451 452 453 454 455 456 457 458 459 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469 470 471 472 473 474 475 476 477 478 479 480 481 482 483 484 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559 560 561 562 563 564 565 566 567 568 569 570 571 572 573 574 575 576 577 578 579 580 581 582 583 584 585 586 587 588 589 590 591 592 593 594 595 596 597 598 599 600 601 602 603 604 605 606 607 608 609 610 611 612 613 614 615 616 617 618 619 620 621 622 623 624 625 626 627 628 629 630 631 632 633 634 635 636 637 638 639 640 641 642 643 644 645 646 647 648 649 650 651 652 653 654 655 656 657 658 659 660 661 662 663 664 665 666 667 668 669 670 671 672 673 674 675 676 677 678 679 680 681 682 683 684 685 686 687 688 689 690 691 692 693 694 695 696 697 698 699 700 701 702 703 704 705 706 707 708 709 710 711 712 713 714 715 716 717 718 719 720 721 722 723 724 725 726 727 728 729 730 731 732 733 734 735 736 737 738 739 740 741 742 743 744 745 746 747 748 749 750 751 752 753 754 755 756 757 758 759 760 761 762 763 764 765 766 767 768 769 770 771 772 773 774 775 776 777 778 779 780 781 782 783 784 785 786 787 788 789 790 791 792 793 794 795 796 797 798 799 800 801 802 803 804 805 806 807 808 809 810 811 812 813 814 815 816 817 818 819 820 821 822 823 824 825 826 827 828 829 830 831 832 833 834 835 836 837 838 839 840 841 842 843 844 845 846 847 848 849 850 851 852 853 854 855 856 857 858 859 860 861 862 863 864 865 866 867 868 869 870 871 872 873 874 875 876 877 878 879 880 881 882 883 884 885 886 887 888 889 890 891 892 893 894 895 896 897 898 899 900 901 902 903 904 905 906 907 908 909 910 911 912 913 914 915 916 917 918 919 920 921 922 923 924 925 926 927 928 929 930 931 932 933 934 935 936 937 938 939 940 941 942 943 944 945 946 947 948 949 950 951 952 953 954 955 956 957 958 959 960 961 962 963 964 965 966 967 968 969 970 971 972 973 974 975 976 977 978 979 980 981 982 983 984 985 986 987 988 989 990 991 992 993 994 995 996 997 998 999 1000 1001 1002 1003 1004 1005 1006 1007 1008 1009 1010 1011 1012 1013 1014 1015 1016 1017 1018 1019 1020 1021 1022 1023 1024 1025 1026 1027 1028 1029 1030 1031 1032 1033 1034 1035 1036 1037 1038 1039 1040 1041 1042 1043 1044 1045 1046 1047 1048 1049 1050 1051 1052 1053 1054 1055 1056 1057 1058 1059 1060 1061 1062 1063 1064 1065 1066 1067 1068 1069 1070 1071 1072 1073 1074 1075 1076 1077 1078 1079 1080 1081 1082 1083 1084 1085 1086 1087 1088 1089 1090 1091 1092 1093 1094 1095 1096 1097 1098 1099 1100 1101 1102 1103 1104 1105 1106 1107 1108 1109 1110 1111 1112 1113 1114 1115 1116 1117 1118 1119 1120 1121 1122 1123 1124 1125 1126 1127 1128 1129 1130 1131 1132 1133 1134 1135 1136 1137 1138 1139 1140 1141 1142 1143 1144 1145 1146 1147 1148 1149 1150 1151 1152 1153 1154 1155 1156 1157 1158 1159 1160 1161 1162 1163 1164 1165 1166 1167 1168 1169 1170 1171 1172 1173 1174 1175 1176 1177 1178 1179 1180 1181 1182 1183 1184 1185 1186 1187 1188 1189 1190 1191 1192 1193 1194 1195 1196 1197 1198 1199 1200 1201 1202 1203 1204 1205 1206 1207 1208 1209 1210 1211 1212 1213 1214 1215 1216 1217 1218 1219 1220 1221 1222 1223 1224 1225 1226 1227 1228 1229 1230 1231 1232 1233 1234 1235 1236 1237 1238 1239 1240 1241 1242 1243 1244 1245 1246 1247 1248 1249 1250 1251 1252 1253 1254 1255 1256 1257 1258 1259 1260 1261 1262 1263 1264 1265 1266 1267 1268 1269 1270 1271 1272 1273 1274 1275 1276 1277 1278 1279 1280 1281 1282 1283 1284 1285 1286 1287 1288 1289 1290 1291 1292 1293 1294 1295 1296 1297 1298 1299 1300 1301 1302 1303 1304 1305 1306 1307 1308 1309 1310 1311 1312 1313 1314 1315 1316 1317 1318 1319 1320 1321 1322 1323 1324 1325 1326 1327 1328 1329 1330 1331 1332 1333 1334 1335 1336 1337 1338 1339 1340 1341 1342 1343 1344 1345 1346 1347 1348 1349 1350 1351 1352 1353 1354 1355 1356 1357 1358 1359 1360 1361 1362 1363 1364 1365 1366 1367 1368 1369 1370 1371 1372 1373 1374 1375 1376 1377 1378 1379 1380 1381 1382 1383 1384 1385 1386 1387 1388 1389 1390 1391 1392 1393 1394 1395 1396 1397 1398 1399 1400 1401 1402 1403 1404 1405 1406 1407 1408 1409 1410 1411 1412 1413 1414 1415 1416 1417 1418 1419 1420 1421 1422 1423 1424 1425 1426 1427 1428 1429 1430 1431 1432 1433 1434 1435 1436 1437 1438 1439 1440 1441 1442 1443 1444 1445 1446 1447 1448 1449 1450 1451 1452 1453 1454 1455 1456 1457 1458 1459 1460 1461 1462 1463 1464 1465 1466 1467 1468 1469 1470 1471 1472 1473 1474 1475 1476 1477 1478 1479 1480 1481 1482 1483 1484 1485 1486 1487 1488 1489 1490 1491 1492 1493 1494 1495 1496 1497 1498 1499 1500 1501 1502 1503 1504 1505 1506 1507 1508 1509 1510 1511 1512 1513 1514 1515 1516 1517 1518 1519 1520 1521 1522 1523 1524 1525 1526 1527 1528 1529 1530 1531 1532 1533 1534 1535 1536 1537 1538 1539 1540 1541 1542 1543 1544 1545 1546 1547 1548 1549 1550 1551 1552 1553 1554 1555 1556 1557 1558 1559 1560 1561 1562 1563 1564 1565 1566 1567 1568 1569 1570 1571 1572 1573 1574 1575 1576 1577 1578 1579 1580 1581 1582 1583 1584 1585 1586 1587 1588 1589 1590 1591 1592 1593 1594 1595 1596 1597 1598 1599 1600 1601 1602 1603 1604 1605 1606 1607 1608 1609 1610 1611 1612 1613 1614 1615 1616 1617 1618 1619 1620 1621 1622 1623 1624 1625 1626 1627 1628 1629 1630 1631 1632 1633 1634 1635 1636 1637 1638 1639 1640 1641 1642 1643 1644 1645 1646 1647 1648 1649 1650 1651 1652 1653 1654 1655 1656 1657 1658 1659 1660 1661 1662 1663 1664 1665 1666 1667 1668 1669 1670 1671 1672 1673 1674 1675 1676 1677 1678 1679 1680 1681 1682 1683 1684 1685 1686 1687 1688 1689 1690 1691 1692 1693 1694 1695 1696 1697 1698 1699 1700 1701 1702 1703 1704 1705 1706 1707 1708 1709 1710 1711 1712 1713 1714 1715 1716 1717 1718 1719 1720 1721 1722 1723 1724 1725 1726 1727 1728 1729 1730 1731 1732 1733 1734 1735 1736 1737 1738 1739 1740 1741 1742 1743 1744 1745 1746 1747 1748 1749 1750 1751 1752 1753 1754 1755 1756 1757 1758 1759 1760 1761 1762 1763 1764 1765 1766 1767 1768 1769 1770 1771 1772 1773 1774 1775 1776 1777 1778 1779 1780 1781 1782 1783 1784 1785 1786 1787 1788 1789 1790 1791 1792 1793 1794 1795 1796 1797 1798 1799 1800 1801 1802 1803 1804 1805 1806 1807 1808 1809 1810 1811 1812 1813 1814 1815 1816 1817 1818 1819 1820 1821 1822 1823 1824 1825 1826 1827 1828 1829 1830 1831 1832 1833 1834 1835 1836 1837 1838 1839 1840 1841 1842 1843 1844 1845 1846 1847 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860 1861 1862 1863 1864 1865 1866 1867 1868 1869 1870 1871 1872 1873 1874 1875 1876 1877 1878 1879 1880 1881 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 1889 1890 1891 1892 1893 1894 1895 1896 1897 1898 1899 1900 1901 1902 1903 1904 1905 1906 1907 1908 1909 1910 1911 1912 1913 1914 1915 1916 1917 1918 1919 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039 2040 2041 2042 2043 2044 2045 2046 2047 2048 2049 2050 2051 2052 2053 2054 2055 2056 2057 2058 2059 2060 2061 2062 2063 2064 2065 2066 2067 2068 2069 2070 2071 2072 2073 2074 2075 2076 2077 2078 2079 2080 2081 2082 2083 2084 2085 2086 2087 2088 2089 2090 2091 2092 2093 2094 2095 2096 2097 2098 2099 2100 2101 2102 2103 2104 2105 2106 2107 2108 2109 2110 2111 2112 2113 2114 2115 2116 2117 2118 2119 2120 2121 2122 2123 2124 2125 2126 2127 2128 2129 2130 2131 2132 2133 2134 2135 2136 2137 2138 2139 2140 2141 2142 2143 2144 2145 2146 2147 2148 2149 2150 2151 2152 2153 2154 2155 2156 2157 2158 2159 2160 2161 2162 2163 2164 2165 2166 2167 2168 2169 2170 2171 2172 2173 2174 2175 2176 2177 2178 2179 2180 2181 2182 2183 2184 2185 2186 2187 2188 2189 2190 2191 2192 2193 2194 2195 2196 2197 2198 2199 2200 2201 2202 2203 2204 2205 2206 2207 2208 2209 2210 2211 2212 2213 2214 2215 2216 2217 2218 2219 2220 2221 2222 2223 2224 2225 2226 2227 2228 2229 2230 2231 2232 2233 2234 2235 2236 2237 2238 2239 2240 2241 2242 2243 2244 2245 2246 2247 2248 2249 2250 2251 2252 2253 2254 2255 2256 2257 2258 2259 2260 2261 2262 2263 2264 2265 2266 2267 2268 2269 2270 2271 2272 2273 2274 2275 2276 2277 2278 2279 2280 2281 2282 2283 2284 2285 2286 2287 2288 2289 2290 2291 2292 2293 2294 2295 2296 2297 2298 2299 2300 2301 2302 2303 2304 2305 2306 2307 2308 2309 2310 2311 2312 2313 2314 2315 2316 2317 2318 2319 2320 2321 2322 2323 2324 2325 2326 2327 2328 2329 2330 2331 2332 2333 2334 2335 2336 2337 2338 2339 2340 2341 2342 2343 2344 2345 2346 2347 2348 2349 2350 2351 2352 2353 2354 2355 2356 2357 2358 2359 2360 2361 2362 2363 2364 2365 2366 2367 2368 2369 2370 2371 2372 2373 2374 2375 2376 2377 2378 2379 2380 2381 2382 2383 2384 2385 2386 2387 2388 2389 2390 2391 2392 2393 2394 2395 2396 2397 2398 2399 2400 2401 2402 2403 2404 2405 2406 2407 2408 2409 2410 2411 2412 2413 2414 2415 2416 2417 2418 2419 2420 2421 2422 2423 2424 2425 2426 2427 2428 2429 2430 2431 2432 2433 2434 2435 2436 2437 2438 2439 2440 2441 2442 2443 2444 2445 2446 2447 2448 2449 2450 2451 2452 2453 2454 2455 2456 2457 2458 2459 2460 2461 2462 2463 2464 2465 2466 2467 2468 2469 2470 2471 2472 2473 2474 2475 2476 2477 2478 2479 2480 2481 2482 2483 2484 2485 2486 2487 2488 2489 2490 2491 2492 2493 2494 2495 2496 2497 2498 2499 2500 2501 2502 2503 2504 2505 2506 2507 2508 2509 2510 2511 2512 2513 2514 2515 2516 2517 2518 2519 2520 2521 2522 2523 2524 2525 2526 2527 2528 2529 2530 2531 2532 2533 2534 2535 2536 2537 2538 2539 2540 2541 2542 2543 2544 2545 2546 2547 2548 2549 2550 2551 2552 2553 2554 2555 2556 2557 2558 2559 2560 2561 2562 2563 2564 2565 2566 2567 2568 2569 2570 2571 2572 2573 2574 2575 2576 2577 2578 2579 2580 2581 2582 2583 2584 2585 2586 2587 2588 2589 2590 2591 2592 2593 2594 2595 2596 2597 2598 2599 2600 2601 2602 2603 2604 2605 2606 2607 2608 2609 2610 2611 2612 2613 2614 2615 2616 2617 2618 2619 2620 2621 2622 2623 2624 2625 2626 2627 2628 2629 2630 2631 2632 2633 2634 2635 2636 2637 2638 2639 2640 2641 2642 2643 2644 2645 2646 2647 2648 2649 2650 2651 2652 2653 2654 2655 2656 2657 2658 2659 2660 2661 2662 2663 2664 2665 2666 2667 2668 2669 2670 2671 2672 2673 2674 2675 2676 2677 2678 2679 2680 2681 2682 2683 2684 2685 2686 2687 2688 2689 2690 2691 2692 2693 2694 2695 2696 2697 2698 2699 2700 2701 2702 2703 2704 2705 2706 2707 2708 2709 2710 2711 2712 2713 2714 2715 2716 2717 2718 2719 2720 2721 2722 2723 2724 2725 2726 2727 2728 2729 2730 2731 2732 2733 2734 2735 2736 2737 2738 2739 2740 2741 2742 2743 2744 2745 2746 2747 2748 2749 2750 2751 2752 2753 2754 2755 2756 2757 2758 2759 2760 2761 2762 2763 2764 2765 2766 2767 2768 2769 2770 2771 2772 2773 2774 2775 2776 2777 2778 2779 2780 2781 2782 2783 2784 2785 2786 2787 2788 2789 2790 2791 2792 2793 2794 2795 2796 2797 2798 2799 2800 2801 2802 2803 2804 2805 2806 2807 2808 2809 2810 2811 2812 2813 2814 2815 2816 2817 2818 2819 2820 2821 2822 2823 2824 2825 2826 2827 2828 2829 2830 2831 2832 2833 2834 2835 2836 2837 2838 2839 2840 2841 2842 2843 2844 2845 2846 2847 2848 2849 2850 2851 2852 2853 2854 2855 2856 2857 2858 2859 2860 2861 2862 2863 2864 2865 2866 2867 2868 2869 2870 2871 2872 2873 2874 2875 2876 2877 2878 2879 2880 2881 2882 2883 2884 2885 2886 2887 2888 2889 2890 2891 2892 2893 2894 2895 2896 2897 2898 2899 2900 2901 2902 2903 2904 2905 2906 2907 2908 2909 2910 2911 2912 2913 2914 2915 2916 2917 2918 2919 2920 2921 2922 2923 2924 2925 2926 2927 2928 2929 2930 2931 2932 2933 2934 2935 2936 2937 2938 2939 2940 2941 2942 2943 2944 2945 2946 2947 2948 2949 2950 2951 2952 2953 2954 2955 2956 2957 2958 2959 2960 2961 2962 2963 2964 2965 2966 2967 2968 2969 2970 2971 2972 2973 2974 2975 2976 2977 2978 2979 2980 2981 2982 2983 2984 2985 2986 2987 2988 2989 2990 2991 2992 2993 2994 2995 2996 2997 2998 2999 3000 3001 3002 3003 3004 3005 3006 3007 3008 3009 3010 3011 3012 3013 3014 3015 3016 3017 3018 3019 3020 3021 3022 3023 3024 3025 3026 3027 3028 3029 3030 3031 3032 3033 3034 3035 3036 3037 3038 3039 3040 3041 3042 3043 3044 3045 3046 3047 3048 3049 3050 3051 3052 3053 3054 3055 3056 3057 3058 3059 3060 3061 3062 3063 3064 3065 3066 3067 3068 3069 3070 3071 3072 3073 3074 3075 3076 3077 3078 3079 3080 3081 3082 3083 3084 3085 3086 3087 3088 3089 3090 3091 3092 3093 3094 3095 3096 3097 3098 3099 3100 3101 3102 3103 3104 3105 3106 3107 3108 3109 3110 3111 3112 3113 3114 3115 3116 3117 3118 3119 3120 3121 3122 3123 3124 3125 3126 3127 3128 3129 3130 3131 3132 3133 3134 3135 3136 3137 3138 3139 3140 3141 3142 3143 3144 3145 3146 3147 3148 3149 3150 3151 3152 3153 3154 3155 3156 3157 3158 3159 3160 3161 3162 3163 3164 3165 3166 3167 3168 3169 3170 3171 3172 3173 3174 3175 3176 3177 3178 3179 3180 3181 3182 3183 3184 3185 3186 3187 3188 3189 3190 3191 3192 3193 3194 3195 3196 3197 3198 3199 3200 3201 3202 3203 3204 3205 3206 3207 3208 3209 3210 3211 3212 3213 3214 3215 3216 3217 3218 3219 3220 3221 3222 3223 3224 3225 3226 3227 3228 3229 3230 3231 3232 3233 3234 3235 3236 3237 3238 3239 3240 3241 3242 3243 3244 3245 3246 3247 3248 3249 3250 3251 3252 3253 3254 3255 3256 3257 3258 3259 3260 3261 3262 3263 3264 3265 3266 3267 3268 3269 3270 3271 3272 3273 3274 3275 3276 3277 3278 3279 3280 3281 3282 3283 3284 3285 3286 3287 3288 3289 3290 3291 3292 3293 3294 3295 3296 3297 3298 3299 3300 3301 3302 3303 3304 3305 3306 3307 3308 3309 3310 3311 3312 3313 3314 3315 3316 3317 3318 3319 3320 3321 3322 3323 3324 3325 3326 3327 3328 3329 3330 3331 3332 3333 3334 3335 3336 3337 3338 3339 3340 3341 3342 3343 3344 3345 3346 3347 3348 3349 3350 3351 3352 3353 3354 3355 3356 3357 3358 3359 3360 3361 3362 3363 3364 3365 3366 3367 3368 3369 3370 3371 3372 3373 3374 3375 3376 3377 3378 3379 3380 3381 3382 3383 3384 3385 3386 3387 3388 3389 3390 3391 3392 3393 3394 3395 3396 3397 3398 3399 3400 3401 3402 3403 3404 3405 3406 3407 3408 3409 3410 3411 3412 3413 3414 3415 3416 3417 3418 3419 3420 3421 3422 3423 3424 3425 3426 3427 3428 3429 3430 3431 3432 3433 3434 3435 3436 3437 3438 3439 3440 3441 3442 3443 3444 3445 3446 3447 3448 3449 3450 3451 3452 3453 3454 3455 3456 3457 3458 3459 3460 3461 3462 3463 3464 3465 3466 3467 3468 3469 3470 3471 3472 3473 3474 3475 3476 3477 3478 3479 3480 3481 3482 3483 3484 3485 3486 3487 3488 3489 3490 3491 3492 3493 3494 3495 3496 3497 3498 3499 3500 3501 3502 3503 3504 3505 3506 3507 3508 3509 3510 3511 3512 3513 3514 3515 3516 3517 3518 3519 3520 3521 3522 3523 3524 3525 3526 3527 3528 3529 3530 3531 3532 3533 3534 3535 3536 3537 3538 3539 3540 3541 3542 3543 3544 3545 3546 3547 3548 3549 3550 3551 3552 3553 3554 3555 3556 3557 3558 3559 3560 3561 3562 3563 3564 3565 3566 3567 3568 3569 3570 3571 3572 3573 3574 3575 3576 3577 3578 3579 3580 3581 3582 3583 3584 3585 3586 3587 3588 3589 3590 3591 3592 3593 3594 3595 3596 3597 3598 3599 3600 3601 3602 3603 3604 3605 3606 3607 3608 3609 3610 3611 3612 3613 3614 3615 3616 3617 3618 3619 3620 3621 3622 3623 3624 3625 3626 3627 3628 3629 3630 3631 3632 3633 3634 3635 3636 3637 3638 3639 3640 3641 3642 3643 3644 3645 3646 3647 3648 3649 3650 3651 3652 3653 3654 3655 3656 3657 3658 3659 3660 3661 3662 3663 3664 3665 3666 3667 3668 3669 3670 3671 3672 3673 3674 3675 3676 3677 3678 3679 3680 3681 3682 3683 3684 3685 3686 3687 3688 3689 3690 3691 3692 3693 3694 3695 3696 3697 3698 3699 3700 3701 3702 3703 3704 3705 3706 3707 3708 3709 3710 3711 3712 3713 3714 3715 3716 3717 3718 3719 3720 3721 3722 3723 3724 3725 3726 3727 3728 3729 3730 3731 3732 3733 3734 3735 3736 3737 3738 3739 3740 3741 3742 3743 3744 3745 3746 3747 3748 3749 3750 3751 3752 3753 3754 3755 3756 3757 3758 3759 3760 3761 3762 3763 3764 3765 3766 3767 3768 3769 3770 3771 3772 3773 3774 3775 3776 3777 3778 3779 3780 3781 3782 3783 3784 3785 3786 3787 3788 3789 3790 3791 3792 3793 3794 3795 3796 3797 3798 3799 3800 3801 3802 3803 3804 3805 3806 3807 3808 3809 3810 3811 3812 3813 3814 3815 3816 3817 3818 3819 3820 3821 3822 3823 3824 3825 3826 3827 3828 3829 3830 3831 3832 3833 3834 3835 3836 3837 3838 3839 3840 3841 3842 3843 3844 3845 3846 3847 3848 3849 3850 3851 3852 3853 3854 3855 3856 3857 3858 3859 3860 3861 3862 3863 3864 3865 3866 3867 3868 3869 3870 3871 3872 3873 3874 3875 3876 3877 3878 3879 3880 3881 3882 3883 3884 3885 3886 3887 3888 3889 3890 3891 3892 3893 3894 3895 3896 3897 3898 3899 3900 3901 3902 3903 3904 3905 3906 3907 3908 3909 3910 3911 3912 3913 3914 3915 3916 3917 3918 3919 3920 3921 3922 3923 3924 3925 3926 3927 3928 3929 3930 3931 3932 3933 3934 3935 3936 3937 3938 3939 3940 3941 3942 3943 3944 3945 3946 3947 3948 3949 3950 3951 3952 3953 3954 3955 3956 3957 3958 3959 3960 3961 3962 3963 3964 3965 3966 3967 3968 3969 3970 3971 3972 3973 3974 3975 3976 3977 3978 3979 3980 3981 3982 3983 3984 3985 3986 3987 3988 3989 3990 3991 3992 3993 3994 3995 3996 3997 3998 3999 4000 4001 4002 4003 4004 4005 4006 4007 4008 4009 4010 4011 4012 4013 4014 4015 4016 4017 4018 4019 4020 4021 4022 4023 4024 4025 4026 4027 4028
Le semillero' ti' le iika' jach k meentika', tumen to'on chéen pak'aj iiko'on, 
pak'aj nalo'on, pak' jump'íit sandia. Tia'al le marzo' meentik chan semillero. 
To'one' k ch'a'ik u lu'umil le ch'akbe'en koolo'. Diez bolsas lu'um, u lu'umil koole', 
yéetel jump'éel bolsa abono, u ta' le wakaxo'. Xa'ak'tik preparartik beya', xa'ak'tik 
yéetel palae'. Ts'o'okole' pues u taal le k mejen paalal, k atan, yáanto'oni'. U 
embolsarta'al ti' mejen bolsitaso'ob. De mejen beytako'obo' u bolsa, quizá de cinco 
centimetros yaan le mejen bolsitaso'obo'. Tu láaj chúupla'ajle'. Ku tsolajal bey te' 
lu'um beya'. Ku ts'o'okole' ku ts'a'abal u mejen semillase'. Le kan ts'a'abake' le 
mejen semillaso' ku jóok'ol. Le kan jóok'e', ku jóoyabta'al, jóoyabta'al. Le kan 
náakak tak mes y medioe' tak de treinta centimetros ka'anile' pues ku xa'abla'ajal 
túun te' koolo'obo'. Le kan xa'abla'ajak ti' le koolo' túuno' pues legale', le kan káaj, 
cada tres dias, cada cuatro diase' ku bin jóoyabil bin. Mientras u nuuk le pak'alo' 
túuno' u chan káaj u loolo'obo', ba'altako'ob, mientras u páak'ta'al u lúubul le 
ka'anal ja'o'. Le kan lúubuk le ka'anal ja' túuno' pues tia'al u adelantar le cosecha. 
Le u masil u je'elo' túun, ma' táan u séeb pak'o'ob tio'obo'. Lekan ku ya'alik u 
yóotik u pak'o'obe', to'one' ts'u káajal cosechartik le iiko'. K konik, táan k konik. 
Pues ku ya'alik u jaajile' ku ya'alike' k manik ba'ax ti' to'on k'abéet, tumen to'one' 
jach u jaajile' mina'an to'on mix jump'éel quincena, mix jump'éel sueldo. To'one'


mina'an mas ti' k áantikbaj ti' le chan cosechao'. Pues jats'uts ba'al, pues u jaajile' ti' 
k meentik chan k otochi', ti' tuláakal, k janali', ti' ba'altak ki'. 

Pues hay vecese' cuando ma' jach u yokol plagasi', ma' jach u yokol plagasi' 
beyo' ma' jach u búulul, ma' tu yúuchul mixba'al ti'e', pues ma'alob. Pues ku 
yaantal to'on algo xani'. Ku chan ts'aik to'on jump'íit beyo'. Pero cuando ku búulul, 
ku taal le je'ebix le ciclono', ba'altako'ob, jach u destruirtik. Lelo' jach de plano 
mina'an. Uláak' ba'ax, wa ku taal teech u yiik'el, ku ts'aik teech mala suerte ku 
ts'aik teech acaros, ku ts'aik teech mosquita blanca. Le ba'alo' je'elo'ob wa, ko'ox 
a'alik, kex a wojel ba'ax ku kiinsike' le bichoso'ob beyo', le mejentak bacteriaso' te' 
beyo', bey u yiik'elo' beyo', wa mina'an teech u tojol tia'al a maanik tia'al a 
kiinsko'obe' pues yaan u jach ts'o'oksike'. Yaan u jach kiinsiko'ob le mataso'. 
Leti'obe', u vida leti'obe', jach kiinsa'al. Jach de plano kiinsbil u meentiko'obe'. Y 
ka p'a'atak le chan matao'… ma' u ts'aik u yich. Mun seguer u kuxtal. 

Le ba'axo' je'elo', wa ka manik u ts'aak túun xane', pues wa ma' yéetel hay 
veces ku taal uláak' mala suerte ti' ka'anal ja'o' ku ts'aik ja' ti', chokoj ja'. Ku ts'aik 
ti' nuxi' k'ank'ubul, ba'alo'ob ti' le pak'alo'. U láaj nik le u le' kex ts'u nuuktak, kex 
ts'u náakal cincuenta centimetros ka'anile', pues ku níikil u le'i' pues le pak'alo' ku 
ts'o'okol xan ti'. Pero je'ebix ku ya'ala'alo' pues míin yaan oorae', u jaajile', u meyaj 
jump'éel chan óotsil máake', jump'éel chan jkoolnáale', jump'éel chan 
jpak'ba'alo'ob beyo' pues jach suerteil. Suerte ku taal ti' tumen yaan oorae' yaan 
partes tu'ux ku pak'chaje' xane', según to'on ilik beyo', yaan partes tu'ux ku 
pak'chajle' le páak'al le iik beyo' mina'an sen iik'el yaan ti'. Tak yéetel u chan p'íit 
liquido ka controlartik xan. Ka controlartike', pues je'el u ts'aik teech jump'íit. 

Le sandia túun xano', bix k pak'ik le sandiao'? Ka surcartik por surcosi'. 
Tak por ejemplo ka sinik por jiilo de cáñamo, ka sinik le jiilo beya'. Wa ma' a k'áat 




a sin jiiloe', pues ka xáak'abtik. Yaan máak pues yaan u na'at ti' u meyaji'. Pues u 
yojel bix u chan estrategia, u yojel bix u forma le u meyaje'. Pues jan xáak'abtik 
cinco pasos cuadradose'. Ku pak'ik le u mejen jump'éel poceta wa ku xúulpak'tik le 
sandia, puro beyo'. Le kan náakak u yaak'ilo' tak de metroe', ku fertilisartik. Le kan 
ts'o'oke' pues ku náakal tak casi metro y medio wa dos metrose', pues ku pa'ak'al 
ichil, ku páak'al nal ichil, surcartik le nal. Le kan tu ya'ala'al u náakal le nal metro 
y medio de ka'analilo' pues le sandia ts'u náakal tak a siete, ocho kilos. Le kan tu 
ya'ala'al náakal a dos metros wa metro y medio ka'analilo' pues u jaajile' ti' yáanal 
le nalo' ti' ku máan u mo'olol le sandiao'. Pues hasta mas ma'alob yéetel le u nal 
beyo'. Ku protegertik tumen k'iin. Ma' u séeb te'ejla'alo'ob, ma' u xíikla'alo'ob, ma' 
u yúuchul mixba'al ti'ob. Je' tak u béeytal ment cuenta táan u conservarta'al, bey ka 
xaanak ma' u séeb k'aastalo'obo'. 

Pues letie' je'ela' le meyajo' k meentike' beya'. Gracias beya' t kanaj, 
tumen úuch ka'acho', puro nal, puro kool. Ka meentik a kool, yaan k lúubsik le 
nukuch k'áaxo'obo'. Pues yaan oorae' ku taal teech k'ank'ubul ti' a nal tun jóok'ol u 
yi'ijo'obo'. Ku taal teech k'ank'ubul, hasta chika'an bey mejen bolitas tia'an u 
yi'ijo'oba'. Mu ts'aik mixba'al de plano wa puro yóok'ol tuunicho'ob a pak'maj. Wa 
ma' alcanzar u fertilizante, ya'ab a gasto yéetel a mejen paalale', pues jaajile', mu 
ts'aik mixba'al le mulu'ucho'. Ma' u ts'aik mixba'al yóok'ol tuunicho'obo'. Wa yáam 
yáam le tuunich tu'ux ku pak'a'al le graciao', ma' u yaantal. Le oorae', to'one', 
gracias pues t kanaj xan le chan meyaj beyo'. Puro ti' le k'áankabo', ti' k meyajo'on. 
Mas táan k ilike' u mas chan rendir jump'íit, ku mas ts'aik to'on. 

Pero je'ebix ku ya'aliko', yaan máaxo' tsikbaltik to'ono', pues u jaajile' 
nukuch máako'obo' ku taalo'ob u náachilo'obo', pues ma'alob consejo ku taasik 
to'on. -Ma' bin kiinsik le nukuch k'áaxo', nuktako'obi'!- Y jaaj xan. Teene' ts'in





ts'aik cuenta jaaj, campesinoen xan. Pero jaaj ma'alob ba'ax ku ya'aliko'. Tumen 
wa k láaj lap'ik, láaj kiinsej nukuch che'oba', tu'un ku na'akal le ch'íich'o'ob 
janalo'? Tu'un ku janal le ba'alche'ob xano'? Je'ebix le jaaleb, je'ebix le tsuub, 
je'ebix le kéej, que tuláakal, je'ebix le baacho', que láaj kuuts, tuláakal le ba'alo' ku 
kuxtalo'ob k'áaxo'? Pues wa ka p'áatak láaj mina'an che' tumen leti'ob tu'ux yaan u 
k'áaxo'ob nuuktake' pues leti'obe' ti' mas uts u t'aano' tia'al ku bin kuxtali', ku 
refrescarkubao'ob xani'. Ti' mas jats'uts u yiliko'ob. Y mas jats'uts xan, jach jaaj. 

Pues le ba'alo'ob je'ela' pues ma'alob ba'ax ku ya'ala'al to'on. Tumen u 
jaajile' ka'ache' yaan máaxe', wa jach óotsilil máake', tun kiinsik yaan oora cien 
mecates kool, yaan máake' tun kolik ciento cincuenta kool. Yaan máak u jaatso'ob 
te' in naats', in k'ajóolo'oba', tak ochocientos mecates kool al año. Pues imagínate 
tak diez años, quince años, buka'aj túun k'áax, buka'aj túun hectáreas ba'al ken u 
k'aaskuntiko'ob! Pues jach chéen leti'ob: que sería uláak' campesino ka k 
much'ikba'e'? Pues legale', le k'áaxo' u p'áatal mina'an, le ba'alche'o' yaan u p'áatal 
mina'an. Supuestamente pues ku ya'ala'al legale' le k'áaxo'oba' leti'e' le u jump'éel 
u pulmón ti' le u yóok'ol kaaba'. Leti' ts'aik u mas kuxtalil te' sijnáalil yaaniko'ona', 
tumen u jaajile' pues leti' ademas ya'ab ba'ax ku defenderko'on jaaj. Tumen tak le 
chakik'alo' ku taalo'ob ku líik'lalo'obo', leti'e', k'áaxa', leti'e', leti'e' protegerko'on 
xan. Ma' u k'uchul t iknal jach ta'aj u fuerte iik'a'. Ma' creertik, le k'áaxo' ta wiliko' 
le nuuktako'ob ka'analtako'ob ya'ab u yáanto'ono'. Tak to'on, jach wey tu'ux 
yaano'ona', ku defendertiko'on ti' óolal le sen iik'o'. Ma' táan u keetik je'ebix te' jáal 
ja'o'. Buka'aj ba'alo'ob ku yúuchul! Buka'aj ba'alo'ob ku destruirtik le ciclono' ken 
jóok'oko' tumen mina'an mix jump'éel k'áax mina'an mix jump'éel ba'al 
protegertik! Pero to'one', graciase' pues le óolal túun deber k kalantik xan le 
k'áaxo'oba'. Wa pakla'ant teen, bey tuláakalo'on jach k k'uchuk kalanta'al, je' u 




ma'alobchaj le sijnáalil aaniko'ona'. Beora' pues u jaajile', ya'ab ba'ax ku taal u 
tsikbal to'on le nukuch máako' xan te'elo'. Pues leti'obe', jaaj ma' wa tun 
meyajko'obi', ma' wa tun kuxkinko'obi'. Pero quizás de por medio ti' u experiencia, 
u estudioso', leti'obe' tun yiliko'obe' jach u jaajile' k'abéet le k'áaxo'. K'abéet le 
tuláakal le ba'al naturalo' aanik to'on wey Yucatano'. 






JORGE: Bix a k'ajóol don Honorato beyo? 

AURELIA: Jaaj, in k'ajóol don Honorato ka úuchuk... 

JORGE: Bix ts'o'okok a beel yéetel leti'? 

AURELIA: Lelo', ti' ku máan bailes cha'an. Jaaj, úuch ka'acho' k máan te' bailes ku 
yúuchulalo'obo'. Pues bey úuchik in kajóoltik leti'o'. Je'el tu'uxak k máan cha'an 
úucho'. Como, je'ebix tak bejla' ku yúuchul fiesta te' jTs'iu, te' xTixmehuac, 
Chaksink'in. Como bey ku, este, leti', k máan te' cha'ano', pues ti' tin k'ajóolti'. Tin 
k'ajóolte', ka u t'an… bueno, ka jo'op' u k'áatik wa je'el u ts'o'okol in beel yéetele'. 
Ka tin wa'alaj ti'e' pues je'el, je'el in síikinbaj ti'e'. Pero, uláak' tiempo. Te' dos años 
tin wa'alaj. Ka ti' síijinbaj ti'. Pues tu páak'taj le dos añoso', ka ts'o'ok in beel 
yéetel. Ts'o'okol beel tin meentaj yéetel, ts'o'okol beel in meentmaj yéetel, ka 
taalen waye'. Tumen teene' banda xMehuac yaanen ka'achi'. Ti' yaano'on banda 
Xmehuace'. Ti' yaanen ti' jump'éel kajtali', ti' yaanen. 

Ma' wa tin síijinbaj, ka luk'eni'i', ka jtaalen. Taasa'aben way Timule', tumen 
leti'e jach way Timule'. Leti'e', jach way Timul u taal leti'e', u kaajalo'ob. De por sí 
waye'. Tumen le don Honoratoa', u tiyo'obe', leti' le u yuumil le kajtalil waya'.




Don… animáas Don Alejandro Chable', jach u tia'alo'ob le kaaja', le lugar way 
ka'acho'. Leti'ob kajkúunsmail le kajtalil way ka'acha'. Le u láaj tia'al le waya'. Le 
kajtalila' ya'ab u ejidoil. Tumen leti'ob, u abuelo'ob in wíichamo', ti' u taalo'ob 
ka'ach Nenela'. Nenela' le yaan te'ela' ti' kaja'ano'obi'. Pero le oora' ka bin úuch 
yaanchaj, bix u ya'ala'al teech… ka úuch le politica. Úuch guerra, ku ya'aliko'ob 
úucho' ka jtóoka'ab le Nenelao'. Como ayik'alo'obe', ayik'al le u abueloso'ob, k 
abuelo'ob beyo', ayik'alo'ob ka'ach ti' le tiempoako', ka jtóoka'ab le leti', le Nenela' 
tu'ux yaano'obo', ka áalkabnajo'obi'. Ya'abach ixi'im tóojka'ab ti'o'obi'. Najo'ob de 
ripio, tóojka'ab te' Nenelao'. Nuckuch najo'ob, puro ixi'im. Ya'abach wakax yaan 
tio'ob, ya'abach k'éek'en yaan ti'ob, ya'ab ba'al yaan ti'ob. Le ka tóokabo'obe', ka 
áalkabnajo'obe'. 

Le ooráako' pues chéen k'áax le way bina', ka taalo'ob fomentarto'ob le 
waya'. Le túun le ts'ono'oto' ti' bin ku yokol u ch'a'ob ja' u yuk'o'obi'. Te' ts'ono'oto' 
ti' ku ch'a'iko'ob ja'e' u yuk'o'ob. Je'elo', buka'aj k'iin way chéen k'áax le u oora'o'. 
Como mina'an uláak' kaajo'ob beyo' pues náach yaan uláak'e'. Chéen Ts'iu, chéen 
te'elo', náachtako'ob beyo', chéen xCáacal, chéen beyo', mina'an uláak' kaajo'ob 
naats'tak beyo'. Pues ti' ku ch'a'iko'ob ja' u yuk'o'obi'. Je'elo' ka tu láaj, ka jo'op' u 
meyaj leti'. Chéen bey túun le ku ya'ala'al úucho', máan libre wakax. 

JORGE: Ma' k'ala'ani'. 

AURELIA: Jaaj, ma' k'ala'ani'. Ku bine', ku ch'a'ik. Bey bin, okolbil tu ka'a beetaj 
ka'atúul u waakaxe', ka tu ka'a káajsaj u wakax, u ka'a meyajtik waye', jaaj. Je'elo' 
ka jo'op' u meyajtik beyo'. Tumen te'elo' ts'o'ok u láaj kíinsa'al u waakaxo'obe'. Ku 
ch'a'abal bin, ku ts'o'onla'ajal utia'al jaantbil. Ku ch'a'abale' ku bisa'al Tek'ax. Wa 




ma' in wojel tu'ux ku jaanta'al le wakaxo'obo', ku bisa'alo'ob bin. Tuláakal ba'al 
yaan ti'obe', ya'ab ba'ax ch'a'ab ti'ob. Despuese', leti'obe', taalo'ob káajal way 
leti'obe'. Taalo'ob káajal waye'. Despuese' ka tu mano'ob uláak' k'áaxo'ob, tak u 
k'áaxil San Gregorio, u k'áaxil Santa María, u k'áaxil le kajtalil yaan te'ela'. Ya'ab 
k'áaxo'ob tu manaj le nojoch máako', le u abuelo' beyo', abuelo to'on, abuelo to'on 
beyo'. Je'elo' le o'olal, le túune' úuchuk u kajtalo'ob bey ka p'áato'ob waya'. 

To'one' ka taalo'one' le lugar tu'ux yaanena', meent cuenta bey ba'al k 
tia'ale'. Tumen utia'al le animáao'ob p'áato', le nojoch máak le don Alejandro 
Chable, ku ya'ala'alo' ayik'al máak, jach ayik'al. Le tiempo tumen ma' kíimik ka 
oken teen waye'. Ka oken teen ilibtsilil way ichilo'obe' ma' kíimiki'. Ma' kíimiki', 
kuxa'an. Pero le nojoch máak le je'ela', jach ayik'al. Le k'íiwik ka wilike'ex yaan 
te'elo', ku chu'upul yéetel wakax. Le tu'ux ku yúuchul le xooko', chúup yéetel… 
tak le corralo', chuup yéetel wakax. Le ku ts'o'okole' le San Diego te'ela' chuup 
ka'ap'éel corral. Nukuch corral, chuup yéetel wakax, u tia'al xan. Tak bin San 
Gregorio ya'abach wakax yaan ti'. Ayik'al máak, juntúul máak ayik'al. 

Pero como ojéelta'ab juntúul máak ayik'ale'… jump'éel día ti' le día veinte, 
in hijo yáax, in hijo..., ma', in hija yáax Katalina, in hija y despuese' uláak' juntúul 
in chan hijo Alejandro, u ka'atúulil in mejen paalale' chichan le día ka kíinsa'ab le 
animáaso'. Utia'al día veinte de fiesta Ts'iuo', de Tadziuo' día veinteo', leti' ka 
kíinsa'ab le animáaso'. Tumen u tuukulmaj u bino'ob bin te' fiestao', ma' jbino'obi'. 
Ma' jbino'ob te' fiestao', ka jp'áato'obij. Bey utia'al día quince ti' mayoe' tu 
mentajo'ob jump'éel, bueno, novenas u ya'ala'al, tu beeto'ob novenas utia'al u santo 
leti'ob beyo'. Tu festejarto'ob leti'ob. Tu kíinso'ob jump'éel nojoch k'éek'en. De 
cuatro latas tu beet u mantecail. Le jach cinco días bey casi ti' día veinte ka 
kíinsa'abo'ob' leti'obo'. 





Je'elo', táan le fiesta Ts'iuo', to'one' bino'on úuchik u festejartik, úuchik u 
bautisarta'al in chan hijo, ka jbino'on te' Ts'iu, le día veinte. Le día veinteo', to'one' 
jluk'o'on way tempranoe'. Pero le máako', juntúul le señora p'aatal te'ela', como ti' 
yaan in tanaj te' banda je'elo', ila'ab bin u k'áatal le máako'obo', ka jbin beya'. Pero 
to'one' ma' k ojel máaxi'. To'one' ka jóok'o'on to'one' bino'on. Le máako' tu máan u 
yilo'ob jaytúul máak p'áatal waye'. Ka tu yilajo'ob mixmáake', ka j-ok u kíinso'ob 
le nukuch máako'obo'. Le ka sáasil ka u'ulo'on to'one', ma' k oojeli'. Le máako'ob 
jbino'ob jóok'saj ja'o' ti' le wakaxo'obo', ka ila'abe' kíimen le animáas, ka'atúul. Tu 
ka'atúula' kíinsa'abi'. Tu ka'atúula' ti' kíinsa'ab tumen ayik'alo'ob. Ya'abach ts'oon 
yaan ti'ob, ya'abach taak'in yaan ti'ob. 

Le ichil le naj beya', ripio beya' tu bak'like' ripio beya', beeytakil u pomosil 
leche nidoa', puro taak'in. Yaan jump'éel caja ti'obe' yaan kex buka'aj je'ebix le 
mesaa'. Buka'aj je'ebix le mesa in wa'alika' nojoch. Yóok'ol óoxp'éel silla kulik le 
ba'al beya'. Ma' táan a ch'úuyik, puro taak'in. Pero leti' le taak'in ku ya'ala'al teech 
oro, plata leti' le yaan ti'o'. Úuchben taak'ín. Kin wa'alik ti' le animáas ka'acho', 
Doña Jacinta, u k'aaba': -Je'ek'abtej ka k ila'aj ba'axi'.- Óoxp'éel candado yaani'. 
Kin wa'alik ti'e': -Je'ek'abtej ka k ila'aj ba'ax yaani'.- -Ma' táan.- Ma' táan u ye'esik 
to'on, ma' táan. Chéen ku ya'alik teen ka'ache': -P'áateen waye', ki' síijabaj ti' teen.- 
Ma' xan táan u yóotik in suegra ka in síijinbaj tu yiknalo'ob. Tumen teene', ka 
k'uchukene', u jaajil kin wa'al teeche', tin paalil líik'ikene' juntúul ko'olel ma' 
ma'ak'óolen meyaji'. Sáak'óolen meyaj. Ma'atech in wu'uyik in ka'anal kin meyaj. 
Temprano k líik'il, ken u ya'ala'al las cinco de la mañana sáan líik'iko'on. Táan k 
chupik ja'. Táan k p'o'. Táan k meyajtik ba'axo'ob. Táan k limpiartik k otoch. Ma' 
je'ebix bejla'a ku chúunk'intal k líik'il tak míis, tak walkil ma' míistako'ona', ile'. Le 
tiempo kin wa'alik teecho', temprano k lik'il meyaj.





Je'elo', kan xi'iken ti' u yiknal le animáas, le nukuch máako'ob, como 
ch'ija'antak'obo', kan k'uchkene', táan in míistik u tanajo'ob. Tin p'o'ola'antik u 
nu'ukulo'ob. Tin júuntartik u p'o'i', kin bin in p'o'e'. Kin juch'ik u juuch'. Kin 
pak'achtik, kin chupik ja' ti'. Kin limpiartik u tanaj. Ku ts'o'okole' kin luk'uli'. Le 
kan luk'uken te' tanaj beya', le orako', óotsilo'on. To'one' mina'an to'on. Teene' 
mina'an teen yéetel in wíicham. Mina'an teen tumen táant in joók'ol u páayile'. 
Todavia mina'an to'on. Kan luk'ukene' tu síik teen manteca. Tu síik teen fab. Tu 
síik teen jabón. Tu síik teen centavo. Tuláakal tu síijik teen le nojoch máako', 
tumen tin meyaj, tumen tin meyaj, tin meyaj beyo'. In wíicham teene' ku bine', ku 
bin ch'a'aj si' ti' le nukuch máako'obo'. Ku meentik kex óoxp'éel viaje si' utia'al u 
tóoko'ob tumen ts'o'ok u ch'íijilo'ob. Le nojoch máako' leti'e' ku sáastal ku máan 
día ti' yaan te' jool le corralo'. U ch'a'amaj junxóot' che', je'ebix u yokol le 
wakaxo'obo', tu yilik túun. Leti' kala'antik. Ku máan día ti' yaani', le nojoch 
señorao'. Ahora le u yíichamo', ku bin ich kool, pero leti'e' ku p'áatal te' joolo'. 
Buka'aj nukuch wakax ku máan tu tséel, ma'atech u méenta'al mixba'al ti'! Leti' 
atendertik le wakaxo'obo'. Ya'abach wakax yaan ti'. Pues mina'an tiempo u 
meentik ba'al u jaantej, le yaanik ikil u atendertik le bajun wakax ku yokol beyo'. 
Leti'e', mina'an tiempo casi u meyaj. Tarde tak u beetik ba'al u jaantej. Le meentik 
túune' uts tu t'aan in bin in meent ba'al u jaantej, tumen le kan taake', ts'o'ok in 
meentik ba'al u jaantej. 

Ku ya'alike': -Je'el in máatikeche'.- Ku ya'alik: -Tuláakal ba'ax yaan teene', 
kin p'atik te'ex kan kíimiken.- Pero to'one' ma' t aceptartaj. A wojel wáaj ba'ax tu 
síijaj to'on? Chéen jump'éel ts'oon. Jump'éel recuerdo jp'áat ti' to'on, tak walkil 
ts'aka'ana'. Jump'éel ts'oon tu síijaj ti' in wíicham. Ku ya'alike': -Kin síik teech.- 
Hasta ku ya'ala'al ti': -Yéey u mejoril le ts'oono'.- Ma' tu yéeyi'. Ka tu ch'a'aj chéen 




juump'éel laabe', u p'áatal tak walkila'. Tumen kan xí'ik te' ts'oono', kan u ts'on 
juntúul kéeje', ku bisik jump'éel pierna ti' le nojoch máako', jump'éel pierna túun, 
puro bey, puro bey. 

Je'elo', le ka'aj kíimo'obe', le ka'aj kíinsa'abo'ob kin wa'alik teecho', le ka ok 
ilbil le najo', mixba'al. Láaj bisa'ab tuláakal le ba'alo'. Bisa'ab le ts'oono'obe'. 
Bisa'ab le taak'in tuláakalo', je'el buka'aje' láaj múulku'uch bisbil. Mixba'al p'áat. 
Láaj ch'a'aj le taak'ino', buka'aj taak'in yaan. Jach láaj bisa'abij mixba'al p'áati', jach 
chéen le wakaxo'ob p'áato', chéen úulumo'ob, chéen k'éek'eno'ob, chéen ba'alo'ob. 
Ka ko'ono'ob, ka uya'ak u tuukulta'al u kaxta'al le máako'ob kíinso', míin ma' 
chu'uki'. Despues míin dos años ka jchu'uk le máako'. Le máak kíinso'obo' ti' u 
taal, ti' u taal te' baanda, xKa'akalil5 bin. Jach le máako'ob kíinso' ku ya'alik 
Ka'akalilo'ob, yéetel juntúule'e wa túun Sotuta bix u taal le juntúul le máaka', te' 
baanda beya'. Jaaj, ti' u taal le máako' kíinso'. 

Es que ku taal le máako'ob náajal tu yiknalo'oba', ojela'an bix ichil u 
yotocho'ob. Ok ku taalo'ob kooli'i. Ku taalo'ob ku meentik. Tumen le nojoch 
máaka' ku beetik docientos kool, trecientos kool. Ya'abach kool ku beetik. Le 
o'olale' le máako'oba' ku taalo'ob náajali', ku taalo'ob u náajal. Ku meentiko'ob 
jump'éel meesi', je'el buka'aj k'íine' ti' ku meyajo'obi'. Pero mientrase', ts'o'ok u 
yiliko'ob bix anik tuláakal, ka jtaalo'ob. Jach chéen úuch u taal u yilo'obe' ka tu 
kíinso'obe'. Tu kíinso'ob leti'ob. Le máak kíinso' ma' durarnaj u vidae'. Míin jach 
dos años ka jkíinsa'abi', ka jkíinsa'abi'. Ts'onbil xan meenta'abij. Ti' u k'ab bin, ti' u 
xno'oj k'abil beya', ti' jts'o'oni'. Leti' ka tu láaj a'alaj. Antes ti' u k'uchul oora, ka tu 
ki' láaj a'alaj. Tu láaj a'alaj bix úuchik u beetik. Bix úuchik u kíinsik le animáao'. 





Leti' kíinsej. U yóok'lal u ayik'alil máake', ku luk'sa'al u vida máak. Yóok'ol u 
ayik'alil máak, ku kíinsa'al máak. 

Je'elo', le animao' bey úuchik u láaj ts'o'okol ti'. Tak u yaalak'o'obo', ka 
p'áat chéen ti' le u sobrinos, chéen ti' áabilo'obo', listo. Ka láaj ko'onij, ka ts'o'ok 
beyo'. Beora' p'aatal jach chéen nomas jump'éel k'áax ku ba'ate'elta'al, te'ela', 
te'elo'. Le waya' suunaj ejidoe'. P'áat utia'al ejidoil túun, ejido beora'. Beora' p'áatal 
chéen jump'éel k'áax p'áatal te'elo', pero láayli' jenak walkil, ma' táan u t'o'oxola'. 
Ma' táan u béeytal, láayli' táan u ba'ate'eta'ale', nojoch k'áax le p'áatalo'. 

To'one', bey u formail okiken way ichilo'oba'. To'one' ka oko'one', 
óotsilo'on. Juntúul máak mina'an to'on mixba'al. Es que in wíichame' tu kanaj 
jump'éel vicio. Desde ka oken tu yiknale', jach ku jats'iken. Jach ku loxiken. Kan 
taalake' táan u jats'iken. Le in wich beya', ku la'ala'ajik tak in chi' ku la'ala'ajik, kex 
tumen mixba'al kin meentik ti'. Kan taake' táan u jats'iken. Tumen leti'e' tu kanaj 
jump'éel vicio, bix u yala'al teech, chéen leti' u vida. Je'elo', u ts'o'ok ka in wa'al 
teeche', le tiempo táan u meentiko', kan taake', táan u jats'iken. Kan taake' leti'e' 
jaats', golpes. Tak in mejen paalal le líik'ilajo'obo', jach ku ja'aja'ats'ik. 

Pero y después ti' le je'elo', jump'éel tiempoe' Jaajal Diose' tu yilaj k vida ti' 
yaano'on, ti' jump'éel sufrimiento, mina'an to'on. Yaan oora óotsilen yéetel in 
mejen paalal, mina'an tak utia'al k jaanti'. Teene' ma' chéen ka in wa'ali', kin bin 
meyaj. Kin bin náajal kex tumen ko'olelen. Le kan in wila'aj mina'an, teene' kin 
machik in beele', kin bin. Yaan juntúul in tío te'ela', ayik'al xan, kin wa'alik ti'e': 
-Tío, yaan wáaj teech meyaj in meentej, yaan wáaj teech jooch in meentej?- Ku 
ya'alik teene': -Yaan. Wa a k'áat meyaje', meyajnen. Yaan teen ja'ats' xtóop', yaan 
teen ja'ats' k'úum, yaan teen jooch-. Kin júupul jooch. Le kan ts'o'okok in 
júuntartike', kin nikkúunsik in jooch beya'. Yaan oora le bey u taal, u láaj u yilo'.





Kin wa'alik ti'e': -Ko'ox a wilej, ts'o'ok u ya'abtal in jooch!- Ts'o'ok in náajal jooch, 
ku bo'otiken. K náajaltik nal ti'. K náajaltik bu'ul ti'. K náajaltik iib ti'. 

Teen kin bin ilik yéetel in mejen paalal. Le oorako', como kin meentik 
jump'éel olla atolillo, kin meentik, in pak'achtik u yo'oche' kin bin. Kin ch'a'ik u 
k'áano'obe', kin bin. Kin k'axik te' tu'ux yaan u paasel le nojoch máako'. Kin 
k'uchule', teene' kin júupul te' meyajo'. Je'el ba'ax oora bíin suunakene'. In 
máanja'anen meyaj, ma' chéen táan in wa'aliki'. U yojel tak le nojoch máako' bix in 
máan meyajo'. Ma'atech in je'elel. In meyaj teene', ma'atech in je'elel ti' tuláakal 
meyaj beyo'. Je'elo', le ka xu'ul in máan ti' koolo'obe', ka tin ch'a'ajo'oltaj, puro 
wak' k'áan, wak' k'áan. Puro wak' k'áan, wak k'áan, ku náakal in wool. Kan in 
chúukpajal in wak' k'áan, jump'éel quincena, diez k'áan kin wak'ik, kin k'ubik. Le 
kin bin in maan in mercancía. Kin bin maan tuláakal ba'ax k'a'abéet teen, que 
ixí'im, que bu'ul, que tuláakal ba'ax k'a'abéet teene' kin taasik. Kin ka'a júupul wak' 
k'áan 

JORGE: Pero, te' Petoo' ka bisik? 

AURELIA: Jum, ma'. Way ku taal ch'a'abil teen, jaaj. Way ku taal cha'abil teen. Kin 
k'ubik. Náak in wóol ti' le je'elo', ka jo'op' in wak'ik túun teeni'. Ka jo'op' in 
meyajtike', kin bin in konej. Kin wilike' más ku p'atik teen. Le ken in maan… ken 
in meent cuatro wa cinco k'áane', kin bin in konej. Tuláakal le Peto in láaj 
máanja'anen tu kaajil. Kin láaj máani'. Le kan taakene', kin taasik dos mil, kin 
taasik tres mil. 

JORGE: Ka beetik algo. 




AURELIA: Jaaj. Kin máan beyo'. Ku juntar in chan centavo. Náak in wóol te' ich 
koolo'obo', ka jo'op' in kaxtik uláak' ba'al in meentej, jaan. Je'elo', kin wa'alik ti'e' 
beyo', beyo'. Ka bin manik in chan mercancía, in manik jumpíit' ba'ale'. Kin manik 
tuláakal. Puro beyo', beyo'. Je'elo' chéen kan tin wilej, ts'o'ok in chan juntartik 
jump'íit ba'alo'ob. Le kin konik ka wilik beya'. Chéen ti' wak' k'áan u taal, jaaj. Le 
in táan taanaj yaan je'el ka wilik je'elo', ma' crertik chéen ti' chan wak' k'áanil 
taalja'an. 

Kan xi'iken ti' tejidos, como yaan in hija yéetel juntúul óotsil in wilibe', 
Rocio', le bix ta wilaj taal te'ela'. Je'elo', ku júupulo'ob wak' k'áan óotsilo'obi', 
teene' kin tejer. Le kan in meentik jump'éel tejido, buka'aj ts'aapaba, kin bin in 
konej. Tin konik in tejidoe', táan in konik k'áan. Le kan taakene' kin juuntartik u 
tojol. Tin jun beyo' tin meyaj, tin meyaj...jaaj in wojel tejer, clasesil tejidos tejidos 
kin meentik. Kin meyajtik tejidos. Je'elo', le kan ts'o'ok in meentik le tejidos, bey 
túun ku ya'ala'alo', chéen bix úuch in kanik. Tin manaj jump'éel tejidos beya', ka 
tin wilaj, ka jóop' in pa'ak, y despuese' ka jo'op' in meentike'. Kin meyajtik. Tin 
kanaj tejer, tin kanaj. In wojel le xóokbilchuuy beya', chéen ba'ale' mina'an tiempo 
teen. 

Je'elo', le ka tin juntartaj jump'íit chan centavo, je'elo', oora tu chan koon, 
pak'aj jump'íit iike' listo, ti' meyajpaj le naj je'elo'. Yáax in wotoch je'el le najo', 
yáax jump'éel in tanaj je'elo', jaaj. Leti' le tin meentaj je'elo'. Ya'ab meyaj kin 
ts'aikinbaj in meentej. Pues gracias ti' Jaajal Dios, kin jóok'ol yéetel. Kin wa'alike', 
hasta yaan oora, kin wa'alik ti'e': -Jach óotsilen. Mixtu'ux in ch'a'ik centavo kan 
sáasak.- Pero kin wa'alik ti': -Mina'an teen, mix tak utia'al in jaant yéetel in mejen 
paal.- Kin wa'alik ti' le paalo'obo': -Il a wilej paale'ex,- ken ti', -Jaajal Diose'




mixba'al dificil ti', pero mix jump'éel día p'áat ma' k janal, yaan u síik to'on ba'al. 
Yaan oora kex yaan oora mina'an, jach mina'an. Chéen kan k ile', Diose' ku síik 
to'on ti' le díao'. Jaajal Dios ku ts'aik to'on.- 

To'one' tak úuchuk u cambiar in vida yéetel in wíicham. Úuchik u creertik 
Jaajal Dios, úuchik k creertik u palabra Jaajal Dios, ka jk'uch jump'éel Santo 
Evangelio ichilo'one'. Bey úuchik u yaantal jump'éel cambio ti' in wíichamo'. 
Tumen in wíicham leti'e', ma' táan u béeytal in cambiartiko'on. Ma' táan u páajtal k 
a'alik u nu'uk ti'. Tak u tíos ku taal a'alik u nu'uk ti', ma' tu béeytal. Ma' tu yaantal 
jach jumpuli', ka yaanak u tuukultik u tuukul ma'alo'ob. U taak'in kaxtike', chéen 
bey u bisiko', chéen bey u bino'. U jaajil kin wa'alik teeche', yaan kex óoxtúul 
ko'olel ku ts'aik ti'e'. Teene' in wila'aj bix in…ma'atan. Teene' in wila'aj bix in 
mantenertik ichil in wotoch. Letie' tu kaxte', bey u xupiko'. Tu kaxtike', ba'ax túun 
kan taake'? Jaats'. 

Kin wa'alik ti'e': -Ma' je'ebix le ko'olelo'ob bejla'a'- ken ti'. Kan ja'ats'ake', 
bin ken u meentej,- ken ti'. -Pero to'one', ma',- ken ti'. -Tin soportartaj, tumen beora 
tin láaj nojochkíinsik in hijos,- ken ti'. Siete in paalal ts'o'ok in nuukkíinsik, kin 
nuukkíinsike'. -Ts'ae'ex gracias ti' Jaajal Diose', hijos, tumen tin nuukkíinte'ex,- 
ken ti'. -Tumen wa yaan ko'olel ma' jets'a'an u tuukule',- ken ti', -kan u yila'aj táan 
u ja'ats'ale', ku machik u beele', ku bin,- ken ti'. -Mientras que teene',- ken ti', -bix 
túun ken u meent in mejen paalal? Yaan u p'áatal chéen bey kun máano'ob,- ken ti'. 
Le o'olale',- ken ti', -beora' gracias utia'al ts'o'ok in láaj nuukkíinsike'ex beora'.- Ti' 
siete paalal tin tséentaj, cuatro xíib, óoxtúul ko'olel, óoxtúul ko'olel, tin tséentaj. 
Aparte kíimo'ob teen xani', yaan kíimlaji', jaaj. Kíimla'aj teeni'. Wa kuxa'an in 
paalale', míin dieciseís, wa diecisiete in paalal. Chéen ba'ale' ya'ab kíimi'. Je'elo', 
yo'olal le Santo Evangelio ka tu creertaj Jaajal Dios yo'olal in hijo Maximiliano





jach k'oja'anchaj teeno'. Yaanchaj jump'éel sufrimiento ti' jump'éel k'oja'anil. Ma' 
ts'a'ak. Mix juntúul doctor oki'. 





MARCELINO: Ucha'an teen jump'éel volada xan beyo', pero edad de diez años. 
Lelo' úuchben… úuch, ma' sáam. De diez años yaan teene'. Ka jbin in tío, don Pil 
Puc, te' banco te' banda te' unidada', ti' ku kanani'. Ka bin leti'e' ka jo'op' u bisa'al 
u… bueno, ku bin leti'e', ku pejkúuntik u p'óok yaanal u k'áan, ku luk'sik u 
pantalone', ku pejkúuntik u camisa, ku p'áatal chéen yéetel u trusa beyo'. Pero 
chéen de repente, le ka aaje', mina'an u camisao', bisa'abij. Ku ya'alike': –Máax 
túun? Si ti' tin pejkúuntaj te'ela', no puede ser de que ka okok máak yaanal ookole'. 
Utia'al ka ookolnake', yaan u láaj bisik tuláakal.- Pero ma' le caso' je'elo'. 
Todavíae' káajak u bin te' banco' beyo', kanano'. Despues túune', ka tu ts'aj 
cuentae', tak u p'óoke' ku náachkúunsa'al ti'. Ma' utia'al ka bisa'ak, jach bisa'aki', 
pero ku luk'sa'al tu yiknal. Ku ya'alike': -Báan túun le je'elo'?- 

Chéen de repente ka jo'op' u tsikbaltik túun. Wey taal, wey kaaje', ka jo'op' 
u tsikbaltik. Ka a'ala'ab ti'e' mejen aruxo'ob. Ku ya'alike': -No puede ser.- Ku 
ya'alik: -Si teene' ti' yaaneni', pero ma' in wilik u bisa'al. Si kin wenel, ku 
weensiken. Pero chéen de repente.-Ku ya'alik beya': –De por sí, ma'. Teen, yaan in 
p'áatal ma' in wenel, ka in wil ba'ax oora ken taake', u ch'a'ik u bisej.- Ma' utia'al 
ka u náachkúunsi', pero ku luk'sik te' tu yáanal u k'áano'. Ka jo'op' u ya'alike': 





-Yaan u p'áatale' ma' in wenel.- Ti' yaani', ti' yaani'e'. Mun ts'aik cuentai', ku 
wenel. Le kan ka'a aajake', mina'an le je'elo'o'. Ts'u ka'a luk'sa'al ti'e'. Ts'u ka'a 
bisa'al ti' táanxel tu'ux. Ku ya'ala'al túun ti'e', tumen u compañeros despueso', ka 
jo'op' u ya'alik ti' ba'ax u yúuchul ti'ob. Ku ya'alike': -Pues es que mejenitos. Mejen 
mejen ba'alo'ob ku taalo'ob ti' a wáanale', beya', beya', beya'.- Ucha'an teeni', pero 
úuchi'. Te' mismo lugaro'obo'. 

Pero sin embargo, te'ela', leti' ku yúuchul teena', leti' ken in tsikbal te'ex. 
Je'elo', ka tu ya'alaj teen in tío Pil: -Pues si teene' ma' in creertik. Tak beora' ma' in 
creertik, de que ba'ax le ku… -Yaan,- ku ya'ala'al ti'. -Chéen ba'axe', teeche', mun 
ts'a'abal teeche' ka a wilej, tumen iik'. Mejen máako'ob beeytako'oba'.- Wa 
posiblemente leti' t ilaj te'elo', beytako'oba'. 

WILFRIDO: Tu'ux ta wilaj lelo'? 

MARCELINO: Te' Playao'. 

WILFRIDO: Playa ta wilaj? 

MARCELINO: Playa, jaaj. 

WILFRIDO: Veinte centímetros…? 

MARCELINO: Jach cuando más beytaka', jach veinte wa quince centímetros. Pero 
leti', te'ela', ti' ucha'an te' tin tío Pil, te' banda… jaaj weya', te' ucha'an te' je'elo'. Ka 
jo'op' u náak u yóole'. Ka jo'op' u k'uuxil túun. Tumene' totalmente, ma' utia'al ka 


bisa'ak ti' náachi', pero ku luk'sa'al ti'. -Ba'anten túun ma' in wilik teen?- -Tumen 
ma' ts'a'an teeche', utia'al ka a wil teech. Chéen ta báaxta'al. Mientras mas ka 
k'uuxile', mas ku beeta'al teech a wóolal, utia'al ka páatake' u yila'al tu'ux kan 
náakal teech mismo.- 

Pero en verdad de que, mayormente, ma' béey u yilik leti'. Mixba'al. Ti' 
je'elo', ti' epocas je'elo', ma' tu yilaj mixba'ali'. Náak u yóol u ch'úuktej. Mejor ku 
weensa'ale', y no ku yilej. Ma' túun juntéene' ku ya'alik teene', ku ya'alik teen, ku 
tsikbaltike': -Ko'oxi',- ki teen. -Ko'ox a wilej,- ki. -Tal vez, como paaleche',- ku 
ya'alik, –tal veze', teeche' man wenel. Tal vez a p'áatal.- Pero beya', beya', bey ku 
beeta'al teen. -Ko'ox túun.- Ka bino'on te' banco te' tu'ux ku jóok'sa'al le materialo', 
ka bino'oni'. Pero paalaltako'one', ba'al. Si le ba'ala', si ma' chilako'one', ts'o'ok k 
wenel hasta to'on. Jaaj, le kan káajako', tun tsikbaltiken in tio. Túun tsikbal. Je'elo' 
le kin wenel. Le kan sáasake', en verdade' kin wilike' mina'ani'. Mina'an u chan 
p'óok ku p'atik tu yáanal u k'áano'. U ts'ooke', tak u xaanab ku bisa'al. Mun 
náachkunta'al, cuando mase', Wil, jach diez metros wale'. Pero chéen tu meenta'al 
u yóolal beyo', ka páatak u yilike' ba'axi'. Tumen leti'e' ku k'uuxil. Ka páatake', ku 
ya'alike': -Pues bix u formail túun? Si teene' kin xachkinbaj in wilej, pero ku 
weensiken,- ku ya'alik. -Ma' utia'al ka in wili', wale',- ki. -Ba'anten ma' in wilik?- 
ku ya'alik. -U ts'ooke', ka jo'op' u jats'ikeno',- ku ya'alik. Tumen tu pooch'il, tun 
pooch'il leti' beyo', ku bisa'al beyo'. -Pues bix túun u formail? Ba'axten o'olal 
túun?- Pero le úuch u pooch'ilo', ka jo'op' yu'ubik bey tun ja'ats'al túune'. Bey 
wayak'bil u beetike'. Pero táan bin u yúuchul ti' en verdadilo'. Mun ts'a'abal u 
na'atik ka jach p'i'ilik u yich ka u yil ba'axij. 

WILFRIDO: Bix u ya'alaj ti'e'? Bey je'ebix, bix u ya'alaj... bey táan u wenele', pero 
ma', ma'. Ta tuklik bey ma' ta wenele', pero táan a wenel beyo'. 

MARCELINO: Exactamente. Ma' ts'a'an ti'ob utia'al ka u yil leti' beyo'. Tumenele', 
puede ser de que wa ka u yile', ku ya'ala'ale', je' bin u chu'ukul tumen u yiik'ale'. 
Tumen le mejen iik'o' mejen ba'alo'obo'. Pero falta tu'uxi', tu'ux ku jóok'olo'ob, 
tu'ux yaan u yotoch. Sino que yáanal múule', ti' ku yokolo'ob, leti'obi'. Wa yáanal 
jump'éel tuunich, ti' ku yokol u ta'akuba'obi' leti'obi'. U yotocho'ob leti'obo', yáanal 
le tuunicho', jóojochil le tuunicho', ti' ku yokolo'ob yáanali'. 

WILFRIDO: Le kan u ya'al u sáastal wa tu áak'abil? 

MARCELINO: Ma'. Le jach cuando más, in wa'alike', yaan kex las doce áak'abe' ku 
beetiko'ob le je'elo', ma' de k'iini'. Ma' de k'iin ku beetiko'ob le je'elo'. P'is u 
yáak'abtale', ku jóok'olo'ob leti'obe'. Mun beetiko'ob teech k'aas, jach demasiado 
utia'al a cuerpo wa bix u formail. Chéen bey jump'éel báaxal ku beetike', báaxal 
bey juntúul chan xi'ipal yéetel u yéet paalile'. Bey aniko'ob leti'ob. Pero wa ka a 
wa'al ti' ka… mas ta pooch'ile', mas tu fregratikecho'. 

WILFRIDO: U k'áat u ya'ale' de k'iine', ma' tu yila'al. 

MARCELINO: Ma' ta wilik. Ju náakal a wóol a wile'. Pueda ser de que je'ex t ilil le 
te'elo'. 

WILFRIDO: Tu'ux ta wile'ex? 


MARCELINO: Te' Playao'. 

WILFRIDO: Quintana Roo. 

MARCELINO: Quintana Roo, lelo' sí. Pero bey túun le ku ya'ala'alo', te' ich le 
sajkab, tu'ux yaan banco ku kananta'al le ya'abach maquinao', ku bin juntúuli'... 

WILFRIDO: Juntúul xi'ipal…? 

MARCELINO: Juntúul nojoch máake', ku bin u kanantej. Pero le kan áak'abchajak 
bin u yoraile' tu ch'i'inil. Tu ch'i'inil. Chéen tu ch'i'inil. Ku yu'ubik u tsa'ayal. Ku 
jóok'ol te' ich le bolqueteo', mixba'al ku yilik. Ku ya'alike': -Báan túuni'?- Ka 
jo'op' u tsikbaltik ti' u yéet meyajo'ob, ba'axi'. Ku ya'ala'al ti'e': -Xi'ipal,- ku 
ya'ala'al ti', -le je'elo',- ku ya'ala'al ti', -tumen a tercoil, a sen pooch'ilo', le beetik u 
beeta'al teech.- -Teene' yaan in bin ti'. Le ken ts'o'ok a turno ti' le semana', kin 
wokol teeni'i.- 

WILFRIDO: Máax túun a'alik lelo'? 

MARCELINO: Leti'e' ichil le bolqueteroso'obo', uláak' bolquetero a'al ti' beyo'. Ku 
ya'alik ti'e': -Pues sí teene', sí chéen tin máan te'elo', tu báak'paach kin wu'uyik. 
Kin ka'a chitale', ku ka'a yúuchul le ch'iin ti' le bolqueteo'. Ku ch'i'inil. Ku tsirin le 
bolquete ch'i'ino', pero ma' in wilik mixba'al.- -Chéen sajakech, xi'ipal. Mismo a 
sajakil, leti' kíinsikecho'.- -Ma'atech. Kin wu'uyike', kin jóok'ol, pero min wilik 


mixba'al.- Entonces, ku ya'ala'al ti': -T meent jump'éel ba'al. Ti' le semana je'ela', a 
turno; tu uláak'o' ku tocar teeni', ka in wil wa jach en verdad, ma' chéen ta 
tusiko'on wáai'.- -Pues ma'atech.- 

Le ka j-ok uláak' semanail, ka a'ala'ab ti'e', ka okok uláak' juntúul. U peoril 
ku beeta'al túun ti' leti', tumen mun creertike' wa leti' le ba'ax ku ya'alik juntúulo'. 
Ka jo'op' u ch'i'inil túun más fuerte. U ch'i'inil, u ja'ats'al tak le bolquete ku 
yu'ubiko'. Ku ya'alike': -Pues si le je'elo', je'ebix ku ya'alik le máaka', jaaj. Pero 
báan túun?- Ka túun taal juntúul u más nojoch máake', ka a'ala'ab ti'e': -Xi'ipal, le 
ba'ax ka beetika', le ba'ax ka tuukulke'exo', existido. Yaan. Mejen ba'alo'ob, 
mejenitos. Pero yaan u podero'ob leti'ob mismo. Iik', iik'il aniko'ob. Pero ku 
convertirkuba'ob xane' tu'ux ku bin u p'áatalo'obo'-. 

WILFRIDO: Bixij beyo'? 

MARCELINO: Tu'ux ku... tu'ux ku... kan luk'uko'ob, ts'u beetiko'ob le je'elo', ku 
bino'ob tu yotocho', je'ebix bin… tak tsikbale', to'one' cada unoi'. 

WILFRIDO: Le kan ts'o'okok u beetiko'ob, leti'e' o'olal ti' máak, ku kaxtiko'ob… 

MARCELINO: Ku kaxtiko'ob tu'ux… u ka'a bino'ob le tu yotocho'. 

WILFRIDO: Je'elel? 


MARCELINO: Ajá, je'elel. Pero juntúule', le túune' le k'aas loco bin, le jach mas 
jach u ts'o'oko', leti' túun tu yilaj túun. Ts'a'an ti' wal xane'. Ka tu ya'ale': -Pues…- 
Ka'atúul ts'u máani', u yóoxtúul leti'e'. Mas jach loco u yu'ubikubaj beyo'. 

WILFRIDO: Mas ko' yóol. 

MARCELINO: Entonces ka jo'op' u yu'ubike' u ch'i'inil, u ch'i'inil, u ch'i'inil. Pero 
ts'a'an ti' wale' utia'al ka u seguertej. Tun yilik bey wa u bin jump'éel ju'une'. 
Despues ts'u seten mak'a'anta'al le ba'ax ku beetiko'obo', ka jo'op' u yilik tu'ux ku 
bin. U juultej. 

WILFRIDO: Pero, ba'ax ku yilik? 

MARCELINO: U juultej le chan bulto. Pero je'ebix u yilike', chéen bey jump'éel u 
yoochil. Jump'éel, jump'éel ba'al ku k'áatal ka'anale', bey u bin u bino'. Ma' tumen 
wa jach directo tun yiliki'. Ka jo'op' u bin u seguertej, u seguertej. Le túun jump'éel 
parte tu'ux ma' buldoceado, yaan jump'éel xjomol sajkabi'. Pero quién sabe desde 
ba'ax k'iin, úuchben ba'al. Ma', ma' leti'e' actual aniko'on, to'on meenmilo'. U 
yotoch túune'. Ka tu ch'eenete', ku ya'alike', ku ya'ale': -Ti' j-oki'. Pues ma' xan táan 
in p'atik beya', chéen beyo'. Yaan in bin in wil sáamal. Yaan in bin in wilej 
sáamale' wa en verdad ti' yaano'obi', kéen sáasak beyo'.- 

Le ka sáaschajij tu uláak' k'iin, ka tu ts'aj míin las dieze', ts'o'ok ba'ax ku 
beetik, ka k'a'aj bin ti'. -Pa'atik in bin in wilej te' tu'ux náak le letie', le ba'ax tin 
wilaj ook'najeake'.- Ka'a bine'. Ku yilike' éek'joch'e'en, ka ka'a suutnaje' u ch'a' u 
foco bin. Ku ch'a'ik u foco, ka jo'op' u julik beya'. Si ma' sen taamtak tu'ux 


yaano'obi'. Mejen ba'al mejenitos béeytaka'. Chéen bey mejen muñecos 
wa'alakbalo'obe', mix péek ku beetiko'ob. Bey mejen k'ate'. Wa'atal aniko'ob, ma' 
chilikbali', nakakbal bin. Bey, bey ka kulakech, ka naklakeche', bey aniko'ob 
leti'obo'. Mix péek ku beetiko'ob. Ku ya'alike': -Pero si, wa ook'in tu ka'a beeta'aj 
teene', lo que sí in ts'o'oksike', yaan in ts'o'oksik-. Ka tu tuklaj bin u ya'alik. Tu 
tsikbaltik to'on, xan ti' le u láak'o'ob beyo'. Ka tu ya'alaj to'on. 

Ku yáak'abtale', ka ka'a tocarnaj ti' leti', más u fuerteil le u ba'axo' ku 
beeta'al ti'. Tun ch'i'inil te'elo', tun chi'inil te'elo', tun chi'inil te'elo', tun ch'i'inil. 
Mun kaxtik tu'ux, máakalmáake'. Kéen u yil jach en verdad ba'axij, tu'ux yaan. Tu 
sáastal tu uláak' k'iine', bey ts'o'ok u máak'anta'al ti'o', ka bine', ka tu manaj bin... 
ka tu ch'a' le cartuchoso'obo'. -In destruirko'obe', ka páatak u xu'ulul leti'e' u 
beetiko'ob ruido ti' le noche máax kun p'áatalo'-. Taak u wak'ik le bomba ka u yile' 
ku xiixkuntej, tumen a'ala'ab ti'e' ma' u machik. 

WILFRIDO: Máax túun a'al ti' ma' u machik? 

MARCELINO: Mismo leti' ichil ti' uláak'o'ob, mas u ch'ija'anil, u viejosilo'obo', a'al 
ti' ma' u machiko'ob. -Tumen puede ser wa ka a mach, ka a lúubse', wa ku bin a 
sáasil.- Ka tu ya'alaj: -Pues ma' táan. Pues, pero yaan in beetik le ba'ax in tukulma', 
yaan.


WILFRIDO: Como ma' jach tu yóol yaani'… 

MARCELINO: Si tin wa'alik teechi, leti' jach taj... leti' taak u yilik bix u forma u 
destruirtik, pero ma'. Ka tu machaj leti' el cartucho. Ka tu bisaj ka'ap'éel. Ka tu 

lapaj bin ti'. Le ka tu yu'ubaj u wáak'al le ba'alo', calculartik ts'o'ok tak u máan bin 
u buuts'il yo'olal u páataj u yiliko'. Le kan bin u yile', ka bin u yile', u xéexet'aj, 
xéexet'aj. Ka luk'e'. -Jáaj, tin fregartech. Ma' táan a ka'a suut a beet lo'ob to'on.-
Despuese', ka ka'a bin, ts'u tardetale', leyli' intáctico leti'obe'. Le tu yilaj de que 
xíixchaji', xe'et'pajo'ob. Pero tardeile', ka ka'a bin u yilej de que ba'axij túun, wa 
láayli' existido wa bix u formae'. Leti' caprichoso nomás. Chéen u yóol u jach u 
yilik ba'ax ucha'an, ba'ax le tu beetaj mismo'. Le ka k'uche', ku yilike' ti', 
náakunnáak láayli'e'. Ti' kuliko'obo', intáctico. Mixba'al ucha'an ti', mixba'al 
ucha'an ti'. 

WILFRIDO: Le o'olal ku ya'ala'ale' míin jaaj iik'. 

MARCELINO: Iik'. Ka tun bin túune' ka tu ya'alaj ti' le nojoch máako' ba'ax ts'u 
beetik ti'. -Locoecho',- ku ya'ala'al bin ti'. -Tumene',- ku ya'alik ti', -Wa leti'ob u 
yóol u yóolalo'ob u beet teech jump'éel loobe', yaan u beetiko'ob teech. Wa ku 
p'atkecho' paralítico, wa ku luk'siko'ob a wu'uyik t'aan, wa ku luk'siko'ob a vista. 
Pero es que yaan poder ti', leti'obe'. Je'en tu'uxe', ju bino'obe', ju jóok'olo'obe', 
leti'obe' beya'.- 

WILFRIDO: Oye don Mas, kin wu'uyik u ya'ala'ale' le aluxo'obo' beetbil, 
beeta'aniko'ob. A wojel wáaj, a wu'uymaj wáaj u ya'ala'al? 

MARCELINO: Pues en verdade', Wil, ma' in wu'uymaj u ya'ala'ali'. Bueno, puede 
ser de que teen in wu'uymaj jump'éel tsikbal tu yo'olal le je'elo', de que tu épocas 
le máax meentmil le múulo'obo'. 


WILFRIDO: Tumen le múulo'ob ka wa'aliko', ma' chéen múuli'. 

MARCELINO: Ma' chéen múulo'obi', tu'ux líik'sa'ano'obo'. Tumen teene' in wilmaj 
leti' le jach en verdad tu'ux kin meyaj, Wil, tu'ux kin meyaj. In wilmaj jach bix u 
formail yaan te'elo', óoxp'éel aniko'ob le múulo'. Óoxp'éel t'o'ol, jump'éel beya', 
jump'éel beya', jump'éel beya'. Pero desgraciadamente le orak je'elo', tun beeta'al le 
carretera tak te' Escondido, tak te' beyo'. Ti' k meyaji'. Lelo' jach in wilmaj leti' u 
desbaratarta'al tuláakal le tuunichil le múulo'. Pero utia'al u beeta'al le carretera. 
Despues túune', ka jo'op' u k'óoya'al tumen juntúul Tarzán, ku ya'ala'al ti'. Juntúul 
nojoch máak. 

WILFRIDO: Le nojoch máako', ku ya'ala'al ti'e' Tarzán? 

MARCELINO: Tarzán u ya'ala'al ti', pero chéen apodo. Pero nojoch máak. Si tu 
juun ku meyaj leti'i'. Mina'an uláak' u núup leti'. To'one', óoxtúulo'on, cuatro'on k 
much'ikkbaj. Pero letie' tu juun ku meyajtik lelo'. Ka jo'op' u k'óoyik yéetel pico, 
ku k'óoyik yéetel pico. Chéen jump'éel época leti'e', le tarde t ilaj de que tun 
meyajo', luk'i'i, ka ka'a taal chital. 

WILFRIDO: Tu'ux bin chital? 

MARCELINO: Te' tu'ux le galerón ti' yaano'on, tu'ux yaano'on, tu'ux k je'elo'obo'. 
Pero de repente le ka sáaschaje', leti'e' mina'an. Mina'an. Tu ch'a'aj u mochila, bin 
tu beetaj. Pues yaan ba'ax tu kaxtaj bey te' lugaro' wale'. 

WILFRIDO: Pero je'ebix a wa'alik como chéen tu juunalo'. 

MARCELINO: Chéen tu juunal ku meyaj leti'. Pero tu'ux tu k'óoyaj beya', beya', si 
tu jóonk'esaj, Wil. Úucha'an, in wilmaj je'elo'. Yaan u escalerasil beya'. 

WILFRIDO: Yáanal… 

MARCELINO: Le tuunich, le lu'um, bey yáanal… yaan pilastrones ts'a'am te' 
beytako'oba'. 

WILFRIDO: Pero ma' aluxo'ob ila'ab te'elo'. 

MARCELINO: Ma', mixba'al yo'olal le je'elo'. Mixba'al ila'abi'. Chéen ku ya'ala'ale' 
que yaan. Yaan, pero ma' ocasionar k iliki', mix k u'uyik u ya'ala'al beyo'. Unico 
ba'ax úucha'an ti' te' je'elo', pues le je'elo'obo' yaan máax meentmil, pero mas jach 
úuchbentako'obo'. Úuchben úuchben maayao'obo', en verdado'. Tumen le k 
tsikbaltik to'on maaya, ma' maayai', amestizado. Xa'ak'paja'an, junbúuj maaya, 
junbúuj castellano. Oka'anik le je'el beyo'. Ma' jach maayae'. Le maaya' ma'alob, 
mas jach talam u expresartikubaj. Le máax u yojele', pues ma'. Pero le máax ma' u 
yojel jach en verdade', ya'ab u formas y mun páajtal u ya'alik máak tu beel. 

WILFRIDO: U'uyej Don Mas, tsikbal xan, tsikbalt tak xan ti' le nojoch máako'oba' 
juntéenake' ta tsikbaltaj teen. Yaan jump'éel ba'ax úucha'an teech, le ka wa'alik bey 

táan a bisa'al, tumen… bueno ma' a wojel ba'axij. Entonces teeche' a tuukultike' es 
que u yuumil k'áax. Bix úuchik le ba'al je'elo'? 

MARCELINO: Le epoca je'elo', pues mas chan... bueno, ma', bix jin wa'alik teeche'. 
Ma' jach yaan teen que jach en verdad, yaan kex quince años teen ka úuch teen le 
je'elo'. 

WILFRIDO: Ba'ax le úuch teech, teechi'? Más o menos, ba'ax úuch teecho'? 

MARCELINO: Pues teene', pues bino'on… teene' kin bisik in tsíimin, como yáan 
jump'éel potrero bey meena'an ya'ab ich su'uko'. Ya'abo'on yaan, míin kex diez 
máax ku bin u jáalsunt u tsíimini'. Ku bisa'al tsíimino'ob utia'al k'axbili'. Ti' ku 
jáalsumi'. Ti' ku janalo'ob beyo'. Pero le orajeako', juntúul nojoch máake', don Sil 
Ak'e le a k'ajóol, kuxa'an tak bejla'e', ti' yaan te' banda'. Como ya'ab u locoe' tin 
wéetele' yaan k'iine' le kan k'uchukene', ku ch'i'inch'i'iniken yéetel tuunich. Chéen 
túun u ja'asik in wóol. Pero en verdade' le tin tuukultaj xan. Le ka k'uchen te' tu'ux 
yaan in k'axik, le kin k'axike', jíirin!! -Éey! Táan wáaj a ja'asik in wóol?- teen 
a'alik ti'. -Ma' táan a ja'asik in wóol, hemano,- ken ti', -si teene', chingonen.- 
Puuum! Ku ka'a ch'iine'. Kin ka'a paktik beya', mixba'al. Tin wilike'. Ka tin suut in 
wich, ma'… míin jach seis metros… como nuuktak le su'uko', ka wa'atale', ma' 
táan a wilik casi mixmáaki', tumen … 

WILFRIDO: Teeche' ta tuukultaje'… 

MARCELINO: Leti' le nojoch máak ch'inikeno'. Pero en verdade', ma'atech. Ma' 
leti'. Kin wa'alik ti'e': -Jáan, locoech. Pendejo!- Como paal máake', pues teene' ka 
tin po'opo'och'aj. Wa ka tuukultike', bueno, teene' pooch'il tin beetaj ti' beyo'. Ka 
tin wilaj u chéen beetik beya', u bin, u bin, u bin. Chéen bey jump'éel bulto nook', 
ka jo'op' u bin u jíita'ale'. Tu bin jíita'ale'. Ku ka'a suute', ku ka'a ch'iniken túun 
leti'. Kin wa'alike': -Le ba'al je'ela',- ken ti', -ma' leti'. Ma' leti' le nojoch máaka'.- 
Pero báan! Ts'o'ok in poch'ik teen beyo'. Utia'al leti' suunaj, u ts'aik vuelta beya', 
ka tin wilaj u lanchajal, kin wa'alike'. Ka jo'op' in bin, ka jo'op' in bin, jo'op' in bin. 
Jóok'en te' yóok'ol noj bejo', kin bin. Ti'e' tu sataj tak in vista. Ba'al way toj ti' 
jaajal Diose'. Min tusike'ex, tumen ti' teen úucha'an. Tu si'iskunt in wíinkilil. 
Tuláakal in wíinkilil tu si'iskuntaj. Le ka k'uchen te' u yiknal in tío animáas Don 
Albino, tun yoxo'on. 

WILFRIDO: Pero lelo', teeche' ta wa'alaje' ta seguertaj le k'iin je'elo'. 

MARCELINO: Le día je'el xa'ano', pero báan? Mixba'al servirnajik teen. 

WILFRIDO: Bix ta seguirtik? 

MARCELINO: Tin seguirtaj bey tu'ux bino', pero mixba'al kin wilik teen. 

WILFRIDO: Jaytéen ta wilaj? 

MARCELINO: Míin óoxtéen, nomás. Te' momento tin wilaj u ch'inikeno', óoxtéen 
xan. Óoxtéen u sa'atal teen. Tin jáan beetik beya', chéen beya', u jáan máan u… 

bey u péeksa'al teech jump'éel ba'al, bey a wilik. Pero le u ts'ook úuchik u bino', 
leti' túun ka jo'op' in seguertiko'. Pero teene' jóok'ol tin beetaj yóok'ol bej. 

WILFRIDO: Tolajeake' tin wu'uyaj a wa'alike' de que lúubech. 

MARCELINO: Ma', lelo' después. Lúuben, pero tak tin wotoch. Ts'in k'úuch… ts'in 
luk'ul te', ka jlúubeno'. 

WILFRIDO: Ka jóok'ech yóok'ol bejo'. 

MARCELINO: Chéen, chéen, bey ma' tin wóol yaanene'. 

WILFRIDO: Le ka jóok'echi'. 

MARCELINO: Le ka jóok'en te' bejo', pues kin máan in lúubul. Pero le ka k'uchen 
tin wotocho', kin wilike' tun yoxo'on in tío Albino. Kin wa'alik ti'e'... como juntúul 
in tío ma'atech u jaantik k'an ixi'ime', tun yoxo'on, kin wa'alik ti'e': -Tío,- ken ti', ma' 
wáaj teech a'al teene' ma'atech a jaantik k'an ixi'im?- Pues si kin wilike' le túun 
beetik beya', k'ank'an. K'ank'an le ixi'imo'. Si ma' k'ank'ani', blanco. Sak. -Ts'a 
locotal wáaj?-

WILFRIDO: Máax a'al lelo'? 

MARCELINO: In tío Albino a'alej. Ku ya'alik teene': –Ts'a locotal wáaj?- ki teen. Ba'anten?- 
ken ti'. -Si le kin woxo'ontika', sak ixi'im. Ba'ax yaan teech?- 

-Mixba'al, tío.- Pero teene' ma' táan in wa'alik jach en verdad ba'ax le ts'in wiliko', 
ba'ax le ts'u yúuchul teeno'. -Táan a kikiláankil,- ki teen. -Jaaj,- ken ti'. -Tin 
kikiláankil,- ken ti'. -Xi'ipal,- ku ya'alik, -in ka'aj in wa'al teech u jaajil,- ki. -Wa 
yaan ba'ax ka tuukultik, wa yaan ba'ax ka ts'u'uts'ik, a'al teen u jaajil-. Kin wa'alik 
ti'e': -Tío, teene' mix cháamali'. Mixba'alen. Ti' chamale', mix jump'éel clase kin 
consumirtik. Mix úuchi' mix tak bejla'e'. Tak chéen u booko', ku fregartik le in 
cerebroo'. Báan biil teen jump'éel ba'al?- 

Jaaj, ka binen te' tin wotocho', k'uchul tin meentaj, ts'in luk'ul te' beyo'. Ka 
binene', ka mochk'ajen. Ka tu yilajo'ob in papa de que ts'o'ok in lúubulo', ka tu 
machajeno'ob. Entonces le ka tu machajeno'ob, kin wu'uyik bey tu líik'eskeno'obo'. 
Ts'u p'áatal bey, bueno bey si'isa'an in wíinkilil. Ts'u p'áatal chéen tin 
janjanpaytikinbaj, bin u ya'aliko'ob. Teene', le orajeako' ba'axten bin in wa'alej. Le 
kin beetiko', despuese' ka tu tsikbalto'ob. Ma' tumen wa k'aja'an teen jach 
totalmente le momentos le je'elo'obo', jaaj. Ka tu biseno'ob te' k'áano', ka u 
yiliko'ob bin, jóok'ol in wáalkab. Kin chocar te'elo', kin chocar te'elo', kin chocar 
te'elo'. -Mare, le máak je'ela', kensa ba'ax ku yúuchul ti'.- Ka tu 
momochk'axteno'ob tak tin k'áan. Pues ku calculartiko'obe' de que leti'e' wa… míin 
yaanal ba'alo'. Pero túun, pero teene', jach enteramente way te' tu táan jaajal 
Diose', mixba'al yo'olal le je'elo'. Chéen yo'olal le je'el tin wilajo', le je'elo' nomas. 

WILFRIDO: Le oochel ta wilaj. 

MARCELINO: Le u yoochel leti', le jaaj le ti' úuchik in poch'iko', le ka tu 
castigarten túun. Wa ma' u k'axkeno'obe', si le k'áan ku k'axik, kin máak'antike', 
Wil, kin láaj ja'aja'atik. Mixba'al, ku machikeno'ob bin. Tak in papajo' tin p'uchaj

bin, in tio Albino, le don Li' Canulo'. -Xi'ipal, si k machikeche', p'uchbil a 
beetiko'on, pulbil a beetiko'on,- ki. -Ka t a'alej: “pues de qué maneras, yaan ba'ax a 
ucha'an a meentmaj beyo”,- ki. Pero en verdade, mixba'al. Ka jo'op' in wa'alik túun 
ti'ob, leti' in papa túun bine', tu ku'upul in wiik', tu ku'upul in wiik', jaaj. Chéen le 
kin wa'alik ti'obe' de que teene' tu ku'upul in wiik'. Bey kuupil u meentik in wiik'e', 
ku ts'aik in muuk' ba'alo'ob beyo'. Pero ma', ma' jach en verdad wa jump'éel 
k'oja'anil jach en verdadi', sino que leti' le je'elo'… ma' yóok'ol le je'elo', pero sin 
embargo, tin beetaj ti' je'elo'. 

Despues túun ka túun ts'o'ok u máan teene', si ku p'atken normal. Mientras 
tanto si tak le che' beeytaka', Wil, kolóojche'eta'an je'ex le beyo', tselik kin máani'i. 
Tin jatsik beya' kin cruzari'. Pero si ma' in muuk' lelo', leti' le iik'o', leti' 
corpurarnaj teeno'. Despuese' ka jo'op' u yúuchul teen túun. Despues, ka jo'op' u 
ka'a úuchul teen tu ka'atéene', ka túun bisa'aben ti' le don Galo Ak'e. Míin ta 
k'ajóoltaj, míin ma' ta k'ajóolti'. Ka jo'op' in santiguarta'al, in santiguarta'al tumen 
le nojoch máako'. Tumen ku yilik ba'ax ku yúuchul teen beyo'. Léekel kin 
beetikba, bey jump'éel ataque u tsa'ayal teene'. 

WILFRIDO: Le don Galo ka wa'aliko', ba'ax leti'? 

MARCELINO: Jmeen, jaaj. Juntúul jmeen ku meentik waajil kool. Ku 
santiguartikech. Ku ts'akikech ti' ba'al, ti' iik'o'ob bey u tsa'ay, u tsa'ay túun ti' 
máak. Pues ka jo'op' u ya'ala'al ti', ka jo'op' u santiguartiken. Ka tu ya'alaj, kun 
túun leti'e', ku ya'alik, según ku ya'alik leti', leti' u k'ajóol ba'ax, bix u forma u 
tsa'aysik le je'elo'. Ka tu ya'alaj leti'e': -Si le xi'ipala',- ku ya'alik túun ti' in papaj 
beyo', -ma', mix jump'éel clase chamal yaan ti'i'. Ba'axe', iik'. U yuumil le k'áaxo', 

leti' tu yóotaj u ts'a jump'éel virtud ti' leti'o'. Pero yaan ba'ax fallo p'áat ti' leti', 
úuchik u poch'iko'.- Ku ts'o'okole', mix in wa'al ti' ba'ax tin beetaji', ti' nojoch 
máako'. -Le úuchik u poch'iko', ka nulificarnaj le ba'ax kun siijbil ti'o', ka túun 
jo'op' u torturarta'al leti'. Ka jo'op' u beeta'al u yóolal ba'ax bin u beeti'. Tumen wa 
ma' u poch'ik ka'ache', yaan jump'éel virtud kun p'atbil ti' leti'. Pero ma' ti' tuláakal 
ku ts'a'abali'. Siempre, siempre y cuando jach raro persona máax ti' ku si'ibil. 
Tumen u yuumil k'áax le tu yilajo'. Puede ser ti' u meyaj séebkuns, meent u 
séebekunsta'al. Pero de por sí, leti' le je' ku ts'aabil ti' ka'acho'.- 

Ka jo'op' u ts'akiken le nojoch máako', u santiguartiken, ba'alo'ob ku beetik, 
porque p'áatak u… yaan oora ku k'e'ek'echik in kaal. -U yiik'ale', leti'e tu ch'a'ajo',ku 
ya'alik. -De todas formas,- ku ya'alik, -teen kin ts'akik-. Xaanji' ku 
santiguartiken. Ku santiguartiken beyo', pero ma' cada jach bejla'e'. Wa sáamale', 
cada cuatro días, seis días, diez días beyo', hasta ka tu chan normalizarten. Leti' 
beyo' tu beetaj, pero ka normalchajen. Pero sí en verdad si tin wilaj, Wil. Tak in 
k'abo'ob, despues ti' le momentoso' ts'o'ok tak in wutstalo' Wil, yaan tu p'ataj teen 
jump'íiti'. Báanten tak kan in laj le tsíimin ka'acho', leti' u yoksmaj teen molestaro', 
Wil, kin lamik ti' te' beya', si ku lúubul. 

WILFRIDO: Le kan a wojelte' ku k'uuxbensikech. 

MARCELINO: Ku k'uuxben, jaaj. Kin lajik, kin lúubsik. Pues buka'aj túun muuk' 
yaan ti' juntúul cristiano? Tak ti' le Tito Canul u yilmaj. Si wa tsilbalta'ak teene', 
ma' in creertik; chéen tsikbalil. Chéen tumen kin wilike', kin creertik teen. 

WILFRIDO: Tumen tu yilaj… 

MARCELINO: Tu yilaj in beetik ti'e'. Pero en verdade, kin wa'alik ti'e': -Xi'ipal,- 
ken ti', -si ma' jach en verdad, jach a wa'al ti' teen, in muuk', in vida teen le je'elo', 
sino que le ba'ax tin wilaj, leti.'- Desde le je'elo' ka p'áate' yaan le je'elo'. Mixba'al 
dificil in tia'al. Láaj ba'al séeba'anil in beetik, kin aumentartik leti' kin calculartiko'. 
Tumen tak in meyaj úuch ka'acho', pues normal. Pero despues ti' le je'elo', ka jo'op' 
u aumentart in meyaj, más u ya'abtal, mas u ya'abtal. In wíits'in Madoe', junk'aan 
ku beetik, teene' óoxp'éel, cuatro kin kolik sáansamal. Ya'ab u diferencia in wilik 
teen beyo'. Pero báan! Mixba'al, wa jach en verdad ti' teen síijnal beyo', siijbil 
beeta'abik teen. Tu yóotaj u síij teene', pero ma' tin aprovecharti', úuchik in 
poch'ik. 

WILFRIDO: Pues yéetel le je'elo' don Mas, nib óolal teech. Dios bo'otik beyo', 
ts'o'ok a chan tsikbaltik to'ona' le ba'axo'ob le a wojelo'. K ojeltej jach taj ya'ab 
ba'ax a wojel. 

MARCELINO: Ya'ab, ya'ab, ya'abal ba'alo'ob en verdad. Yasque to'one', desde tin 
chichanile' ya'ab andarin. Jach, tin paalile', jach jupa'anen ti' meyaj je'ebix ku 
páajtal tumen in papaje'. Ti' tsíimino'ob, nukuch tsíimno'ob, k'o'oxtako'obe'. Kin 
kikiláankile', ku táajt'aniken in papaj: -Ma', ma' ku deber a beetik beyo', hijo. Ma' 
ku deber a luk'ul tu yiknali'. Ku deber a machik, kex chichanech,- ku ya'alik. -Ts'a 
a valor ti'e', tumen le tsíimino'obo',- ku ya'alik, -chingontako'ob u vida leti'ob.- Ku 
ya'alik: -Mientras más luk'ech ti' leti'e', ti' leti' le tsíimino', ts'u calculartike' de que 
teeche', jach u pendejoech. U pendejo, mixba'alech tu tséel,- ku ya'alik, -antes a 
chok'ikabae'. Si báan! Le kan k'uchukech tu yiknal leti'o', teeche' ma' táan a 

captartik, pero leti'e' ts'u captartik a puksi'ik'ale' tun yu'ubik u juum. Ku ya'alik 
buk, buk, buk, buk.- -Mare, le máak je'ela' sajakil,- ku ya'alik. Le o'olale' ku kajak u 
luk'ul teeche' sajakilo'. En cambio wa yaan jump'íit le valor teecho', ma' wáaj túun 
yaan a ka'a chok'ikabae' hasta kan a wile' mixba'al kan u beet leti' xan?- Pero báan, 
si in paalil bey u beetmaj teen leti'o', in papaj. Ma' jach en verdad wa bix jach 
mina'an jach sajakil teen beyo'. Ma' táan in ch'a'ik sajakil ti' mixba'al, ti' mixba'al, 
Wilo. Je'ebix tak u yawata'al, le ku ya'ala'al ku ts'o'onol. Le ku ts'o'onol máak, ku 
yúuchul yawatilo'. Yaan, Wilo. 

WILFRIDO: Bix le je'elo'? 

MARCELINO: Le, por ejemplo, wa ichil jump'éel p'uuj ku ts'o'onol máako', ku 
ts'o'onol u waya'asil, ku ya'aliko'obo', ku yawat. 

WILFRIDO: Ba'ax le ku yawato'? 

MARCELINO: Chéen kin wu'uyik u ya'aliko' xan leti'obe'. Leti'e' jump'éel xtsiintsin 
bine' ku yuk'ik le k'i'ik'o'. A la larga, leti' le tsiintsino', leti' kun awato', ma' leti' le 
cristiano láaylio'. 

WILFRIDO: O sea, ku yu'uba'al u yawato'… 

MARCELINO: Ku yu'uba'alo', pero mixmáak ku yilik xan. Mixmáak ilik, chéen ku 
yu'uba'al u yawat. Pero yaan existido. Jump'éel xchan, jump'éel xchan xya'axkach, 

uk'ik le k'i'ik'o'. Pero como bey ts'o'on lusbil meenta'abik u vida le je'elo', leti' le 
mal, u maloilo' leti' u ch'a'amaj le je'elo', leti' ku yawat. 

WILFRIDO: Pero le k'i'ik' tu ts'u'uts'aj wa chu'uchaj le tsiintsino', u k'i'ik'el leti' le 
máak ts'o'ono'. 

MARCELINO: Le máak, exactamente, sí, jaaj. Lelo' yaan, lelo' in wu'uymaj xan, 
Wil, en verdad. Pero ma' in wilmaji', jach ka in wil wa jach bix u formaili'. 

WILFRIDO: Ba'ax ma' a wilmi'? 

MARCELINO: Ma' in wilmaj u tsiintsinili', mixba'al. 

WILFRIDO: Pero, ku ya'ala'al. 

MARCELINO: Ku ya'ala'al, en verdad. Ba'axten kin creertike', Wilo? Tumen tin bin 
te' ts'oono', tin wu'uyik u yawat, u yawat. Je'ebix le jich'bil, aaaaayyy!!! Bey u 
ts'o'okolo'. Kin seguir in bin, kin seguir in bin, kin seguir in bin. Chéen kan in ts'aj 
cuentae', paachil teen, ku ka'a awat tu ka'atéen. Ma' wáaj ti' bej te'elo', ma' tin 
wili'i? Pues, báan kan in wil ti'? 

WILFRIDO: Ya'ab máaxe' ku ch'a'ik sajakil. 

MARCELINO: Ku ch'a'ik sajakil lelo', mun bin tu'ux ku debere'. Pero como u 
ya'almaj teen in papaj ba'axo'ob, bix u formaile'. -Si mun jaantikech, mun 

k'eyikech, mun jats'ikech, man topar yéetel,- ku ya'alik. -Chéen le kan a wu'uy u 
yawato',- ki, -wa ta we'esaj ti' de que ta wu'uyaj tu xilikubaj a wíinikililo',- ku 
ya'alik, -ts'a sajaktal, hijo.- Ku ya'alik: -Ts'a a valor, le ken ka wa'alik ti'e'... si 
leti'e' mixba'al ken u beet teech. Yaan a máan tu tojile', ku ka'a p'it'ikeche', ku ka'a 
bin tu táanxile' awat. Pero wa je'ebix kin wa'alik teech; mixba'alech tu yóok'ol 
kaaba', hijo, mix a chéen jóok'ol k'áax,- ku ya'alik. 

WILFRIDO: Te'exe' ti' k'áax nuukchaje'ex. 

MARCELINO: Ti' k'áax nuukchajo'on. Uláak' ba'al, Wilo, bey en verdade', le in 
wilmaj te' xana', le X-llorona kin wa'alik teeche'. Jaaj, in ka'aj in tsikbalt te'ex le 
ba'ax ucha'an teen tin paalilo', en verdad. Lelo' míin yaan kex jach once años teen, 
wa menos. Ti' hasta… táanili' u ts'aik cine don Tufi, nuxi, te'ela', nuxi Abimerhri. 
Pero tu chukaj u yoorail le ts'o'ok le cineo'. Cada uno, antes ti'e', u kaxt bej u bis tu 
yotoch. Tumen chéen ku tu'upul beyo', chéen jump'éel foco yaan te'ela', jump'éel 
te'elo', jump'éel te'elo'. Chéen u planta leti' yaan, mina'an corriente, mina'an 
mixba'al. 

Pues to'one', paalaltako'one', ba'ax k beetike' le kan ts'o'okok le cine, le kan 
ts'o'okoko', k bin te' iknal le estacion te' tu'ux yaan le tren ka'acho', k júupul báaxal 
baraja. Puro de gallitoso'ob, de ba'alo'ob, de lotería ba'ax ku ya'aliko'obo', k 
p'áatali'. Yaan k'iine' pues k distraertikkbaj, ku chukik tak la una, ti' yaano'on 
láayli'i'. Pero como juntúul in amigo, le xChel Rosado Canto, k luk'ule' k bin 
te'ela', kin p'atik te' tu'ux yaan le u yotoch le licenciado beora', lic. le te'ela', pero 
ma' le te'ela', le junláamp'éel u manmaje'.

WILFRIDO: U ka'ap'éel esquina te'ela'… 

MARCELINO: Jaaj, exactamente. Si to'one' k bin beya', puro k bin beya'. Cada yaan 
cine', puro bey in máansiko'. Kin pat'ike', kin bin tin wotoche', pero te' tu'ux yaan 
don Mendo, u yotoch don Mendo. Ti' yaan in wotochi', trece años tin beeti'i'. Pues 
ti' le je'elo', ka máano'on beyo', táan u wits'i' tóos ja'. Yaan juntúul doña yaan u 
yotoch beya', por ejemplo je'ebix anika' le carretera. Pero k oojel jump'eel chan 
x-mexicana, u ya'ala'al ti'... bix ya'ala'al leti'? 

WILFRIDO: Chilanga. 

MARCELINO: Jaaj, tu banda u taalo'ob toj náacho', jaaj. Doña Severa u k'aaba', 
Vásquez u k'aaba'. K ilike' yáanal le ti' le bo'oyo', ti' yaani'. Tun beetik beya', pero 
wa tun beetik beya'. 

WILFRIDO: Bey ku wa'atal, bey ku mot'tale'. 

MARCELINO: Jaaj. Kin wa'alik ti'e': -Ch'eel,- ken ti', -¿qué tendrá doña Severa?- 
Kin wa'alik ti' beyo', tumen español u t'aan leti' beyo'. -Doña Severa! Doña 
Severa!- Mu núukik mixba'al. Ka jo'op' k nats'ikkbaj te' jáal le kooto' mas jach k il 
tu'ux yaano'. Míin buka'aj iknal le cama casio', pero tu bo'oyel le mata, ti' yaani'. 
Le ka t nats'ajkbaj bey te'elo', xi'ipal, u beetik beya', Wilo. Le kan u beetik, táan u 
bin u xáache'etik u jo'ol, tun xáache'etik u jo'ol leti'. Kin wa'alik ti'e': -Ch'eel, si no 
es ella,- ken ti', -fíjate de eso, si estás pasando.- Jum, ay hermano! Ka tin wa'alaj 

ti': -Esto es la Xtabay que se dice. Leti' xtáabaya'! Con razón táan k t'anike', mu 
núukik.


Le ka t ilaj, junjump'íitil, junjump'íitil, junjump'íitil, bey in wóol tu recular, 
utia'al ka u mas nats'ajubaj to'one'. Ay hermano! Xi'ipal, Wil, ma' tuusili'. U 
machmajen le Ch'eelo' te' paachil beya'. Teene' tin wáalkab, pero in ts'aamaj ti' kin 
wilik, pero mixtu'ux kin bin. Chéen tin ponponchak', bey ma' tin wáalkabe'. Pero 
en verdade', ma' tin wáalkabi'. Si u machmajen, leti' le Ch'eelo', utia'al min p'atik 
beyo'. Ts'u kóojsik sajakil to'on beyo', chéen tin ponponsíit'. Le ka orachaje', kin 
wa'alik ti'e', chéen ichil in tuukul, como k bin ti' le iglesiao', te' doctrinao', ka jo'op' 
junbúuj, junbúuj le rezaro'. ¡Ay hermano mío! Bin t beetaj te' tu'ux yaan le u 
yotocho' le doña kin wa'aliko'. U mama le máako', si ma' t a'alaj ti' wa je'ek'ab 
to'on joonaj. Le ka t éemo'on te' tu chan ba'alila', raaaan!!! píit máano'on te' 
ichnajo'. Si chéen chan nup'a'an. Ma' wáaj ka máan u kiinsiko'on u mamae'? Ka tu 
tuukultike' de que ookolo'on, pero to'one' ja'asa'an k óol. Le ka líik'o'ob beyo', ku 
ya'alik: -Si teen mama, teen. Ma', ma' ookolo'oni'.- -Es que báan túun yaan te'ex? 
Ts'a wáaj locotale'ex?- -Ma'atech, beya', bey, bey t ila'.- Le ka líik' u láak' u 
kiiko'obo', más nuuktako'obo': -Ko'one'ex ilej!- Ka ka'a jbino'on. Si mixba'al t ilaj. 
Mina'an, sa'atal tu beetaj beyo'. Es que iik', en verdad, lelo'. Jaaj, xtáabayo'. Lelo' si 
jach in wilmaj, u kóosmaj teen sajakil leti' le je'el beyo'. Xtáabayo'. Pero ma', 
chéen iik'o'ob. 




Teene' le ka jk'uchen waye' jela'an tin wu'uyaj, ma' je'ex yaan Múule'. 
Tumen Múule' chéen kin bin ich kool, kin bin t'ok iik, tuláakal. Kin máan yéetel in 
amigoso'ob, yéetel in amigas. Te'elo' yaanal, diferente u yúuchul janal. Le ka 
jk'uchen waye', jela'an tin wu'uyikinbaj, tumen waye' yaanal ba'ax xan ku jaanta'al, 
yaanal bix u vestirtikubao'ob, tuláakal. Ka jk'uchen waye', ma' séeb suukchajen 
waye', tumen mixmáak in k'ajóol waye'. Chéen máax yéetel kin t'aane' yéetel 
maestra, tumen leti'e' chéen leti' in k'ajóol beyo'. Yéetel u masil máako'obe', kéen 
in wilo'ob te' bej tin taal wayo', ma'atech in t'anik. Chéen kin máan tu tséelo'ob. 
Ahora le te'elo', tin máane', kin t'aniko'ob tumen in k'ajóolo'ob. Je' túun weye', ma', 
tumen mix juntúul in k'ajóolo'obi'. Le beetik, le kéen xi'iken te' escuelao', ka yáax 
jbinene', le dia yaan u presentarta'al le exameno', ka j-oken te' escuela', como te' 
Múulo', mina'an, te' escuela tu'ux kin xooko' mina'an ventiladori', pero lelo' ka 
j-okene', como le escuela tu'ux kin xooko' yaan ventiladore', ka tu t'abo'ob le 
ventiladoro', lelo'. Le ka tu t'abo'ob le ventiladoro', teene', tun t'aan le maestro', 
min wu'uyik ba'ax ku ya'alik, tumen ma' suuk teen u juum ba'al tin xikini'. Tun 
t'aan le maestro', min wu'uyik ba'ax ku ya'alik. Jela'an, je'elo'. Ts'o'ok túun beyo'. 
Ka úuchchaje'. Bejla'e' kin láaj na'atik ba'ax ku ya'alik. Kin wu'uyik bix u tsikbal, 
hasta bey mina'an ventiladore'. Bey yaane', ma' in ts'aik cuenta. 

Lelo', bejla'e' ts'in kaxtik in amigasi'. Kin máan yéetelo'ob. Ken jóok'oken 
recreoe', ke k bin janal te' cafeteríao' yaane' leti'ob, como ts'u suuktal u yilikeno'ob 
beyo', u k'áatiko'ob teen tu'ux in taal. Kin wa'alik ti'obe' Timul. Ku k'áatiko'ob teen 
wa ma'atech in tuklik in maama. Kin wa'alik ti'obe' de por sí juntúul máak, wa 
je'ebixake', de por sí kéen jóok'ok tu yotoche', de por sí yaan u tuklik u maama. 
Lelo'. Ka jo'op' u ya'aliko'ob teen, ma' je'elmáax u béeytal u beetik ba'al beyo'. 
Tumen wa ka jo'op' u k'áatiko'ob teen wa kin ba'ate'el yéetel in maama, tumen 
ba'axten taalen xook náach. Ka jo'op' in wa'alik ti'obe': -De por sí tin decidirtinbaj.- 
Lelo', ka jo'op' u ya'aliko'ob teen kin ts'a in wóol xook, tumen ma'alob, yéetel le u 
bienile' in tia'al. Je'elo', tuláakalo'ob, ku… yaan oora kéen taako'ob tin wiknale' ku 
k'áatiko'ob teen tu'ux in taal. Kin wa'alik ti'ob tu'ux in taale'. Ku ya'ab k'áatiko'ob 
teen ba'axten jach táaj náajchajen in taal xook. Ku k'áatiko'ob teen, ku ya'aliko'ob 
teene': -Si mas naats' yaan Peto, ba'axten ma' binech xooki'? Maas séeba'an. Ku 
ts'o'okole', maas naats' yaano'ob a papajo'obi'.- Lelo', kin wa'alik ti'obe': -Es que 
mun béeytal. Lo'ob in, lo'ob in papaje', mina'an mix u modoe' u bo'otiko'ob in 
xook, tumen leti'obe' mina'an casi taak'in ti'ob.- Le beetik túun je'elo', ku 
ya'aliko'ob teene': -Wa yaan máax áantikech beora', pues aprovechartej. Tumen 
ma' je'elmáax u beetik ba'al bey ta wo'olalo'-, ki teen. Bejla' ts'in suuktali'. Kin 
máan yéetelo'ob. Tuláakal tu'ux casi kin bin yéetelo'ob. Yaan oora ka k jóok'ol 
maan, wa ma' orapajak u káajal xooke', ka k bin maan yéetelo'ob, kéen ts'o'okoke' 
k ka'a suut. Kéen suunako'one' ts'u káajal le xooko'. Ka okok xook yéetelo'ob. 
Ya'ab tu'ux ke k máan yéetelo'ob. 

Le kéen k'uchuk túun viernese', ke k bin, kin bin báaxal bola, tumen yaan 
báaxal bola viernes. Le ka yáax binene' yéetel in falda, ka jo'op' u k'áatiko'ob teen, 
ba'axten, ba'axten kin bin yéetel in falda. Tumen te' Múulo' yéetel falda ke k 

báaxal bola, ma'atech k takik short. Je'elo' ka jo'op' u k'áatiko'ob teen ba'axten. Ka 
jo'op' in wa'alik ti'obe': -Tumen de por sí ma' suuk teeni'. Ademase' su'laken in 
takej.- Je'elo', tak waye' ka jo'op' u k'áatiko'ob teen, tak maestra ka jo'op' u k'áatik 
teen, ka tin wa'alaj ti'e': -Tumen su'laken in takej.- Ademáse' te'elo' ma'atech u 
taka'al pantalon, tumen yaanal bixi'. Ademáse' yaanal religión, ma'atech u 
permitirta'al u taka'al pantalon. Le beetik ma'atech in takik. Pero bejla' kin takik, 
tumen wayanene'. 






EDESIO: Buenos días. Te'exe' a k'áat a wojelte'ex u meeyjul le kijo'? Pues teene' jin 
tsikabaltik te'exe' le kuxukbalen úuch le tin meyajtajo'. Pues te'exe' a k'áat a 
wóojelte'ex, jin tsikbaltik te'exe'. Anchaj jump'éel época sen ma'alob. Tumen 
tuláakal yaan meyaj ti' le época je'elo'. Mixmáak ku jóok'ol. Yaan meyaj te' lugar 
tu'ux yaano'ona'. Mixmáak ku jóok'ol tumen yaan le meyaj suficienteo'. Y le yáax 
ts'in tsikbaltik te'exo', anchaj to'on patrono'ob sen tratableo'ob. U yojel u tratarto'ob 
u meeyjulo'ob. Cada fin de año ku ts'aiko'ob u regalos. Pero wa a k'áate'exe' kin 
tsikbaltik te'ex bix u meeyjulil le kijo'. Desde u káajbal, ku beeta'al le limpieza le 
lugaro', le terreno'. Ku koola'al, ku tóoka'al, ku medirta'al por metros cuadrados, le 
ku ya'ala'al mecateo'obo'. Y cada mecate ku ts'a'abal u zurcosil. Siete filas ku bisik, 
veinte metros cuadrados. Cuatrocientos metrose' jump'éel mecate. Entonces ku 
ts'áaya'al siete hileras kijo'. 

Le kan u chuuk u beeta'al limpieza ichil le terreno beyo', yóol u nuuktal le 
kijo'. Le kan kóojok cinco añose', ku jo'op'ol u aprovecharta'al, u cosecharta'al le 
kijo'. Ku jo'op'ol u xo'otal tuláakal le je'elo'. Tuláakal le je'el le meyaj beyo'. Pues 
te' ku náajaltik máako', ku bo'ota'al. Y le kijo' ku meyajta'al beyo'. Je'ebix ka 
wu'uyiko', cada después de cinco años. Cada rolloe' ku ts'aik de cuarenta. Ya'ab 
hacendados ku ts'aik de cincuenta hojas por rollo. Wa de cuarenta hojas por rolloe', 
veinticinco rollose', mil. Bey u meyajta'al le kijo'. Wa ku ts'a'ab ya'abe' de

cincuenta hojas por rolloe', veinte rollose' mil. Entonces tia'al ka bo'ota'ak teech, 
jump'éel jornada ti' le meyajo', por millar u bo'ota'al. Ka'ach lelo', seis pesos, wa 
siete pesos. Pero le época je'elo', siete pesose' óoli' je'ebix bejla'aj, evaluartik kex 
tak setenta pesos casio'. Tumen bejla'a le chan taak'ino' jach devaluado. ¡Ah! 
Entonces, bey túun u meyajta'al le kijo'. Ku bo'ota'al to'on ka'ach seis pesoso'. 
To'one' yaan k ilik k jóok'sik tak dos mil, dos mil hojas. Y le mas rápido'obo', ku 
jóok'siko'ob tak tres mil. Y le ku mas xáantalo'obo', ku jóok'siko'ob tak cuatro mil. 
Bajux ku náajaltik le máako'? Veinticuatro pesos. Pero veinticuatro pesose' 
suficiente utia'al u chan manik máak ba'al u jaant beyo'. Jump'éel día beyo', uláak' 
día lo mismo. 

Entonces, le kijo' ku p'áatal te' tu tséel le bej, tu'ux ku máan le plataformao'. 
Tumen beyo', bin púutbil, bey ch'a'abil bey te' plantelo'. Ku nats'a'al túun te' tu'ux 
ku úuch le jo'ochtalo', jaaj, te' tren de raspa ku ya'ala'alo'. Jaaj, ku bin te' máako'ob 
u púuto'ob le rolloso'. Ku entroncarta'al beyo'. Ku taasa'al. Lelo', uláak' xan grupo 
meyajtik. Jaaj, lelo' por cien mil u bo'ota'al ti'ob jump'éel jornada, le jmeyajo'obo'. 
Ti' je'elo' ku ts'aik meyaj ti' suficiente máak. Cuarenta y cinco máak ku meyaj, u 
personal le maquinao'. Tumen ku jo'och kijo'ob, yaan ku púutiko'ob le fibrao', ku 
ya'ala'al sóoskilo'. Yaan ku extendertiko'ob bey te' alambresa'. Jumpáay xan máax 
molik, la recoja, de la fibra. Bueno, ku taasa'al ti' le bodegao'. Yaan xan máax 
empacartik, formartik u pacase'. Entonces beyo', kéen ts'o'okok u empacartik 
beyo', ku bisa'al Enlace. Ti' Enlace túuno', ts'o'ok u meyajta'al beyo'. Ku bisa'al 
Enlace. Enlace ku bisa'al tak Progreso, y te' Progreso, pues ku konchajal te' tu láak' 
naciono'ob beyo'. Ya se elaboró. Ts'o'ok u meyajta'al beyo'. 

Pues lelo' beyo', ku distraertikuba máake', ku meyaj máak. Y xan le 
maquinao', yaan xan personal especializado, maquinistao'obo' utia'al u 


mantenertik, u alimentartik le maquinao'. Utia'al u páajtal u meyaj normal. Y beyo' 
sen jats'uts u meyajta'al le kij ka'ach bey úucho'. Pues je'ex in wa'aliko', pues 
ka'ach úucho', mixmáak ku jóok'ol, tumen yaan le meyaj suficienteo'. Ka jo'op' u 
taal u xu'upul le meyajo' ti' cada haciendae', yaan oorae' ka jóok'ol túun meyaj. Ka 
bin ti' uláak' hacienda. Tu'ux mas? Nukuch hacienda beyo'. Ko'ox a'alike', meen 
cuenta ka contratarta'al tumen le hacendado ti' ka bin meyaji'. Ts'o'okol a beetik a 
tarea bey beyo', ts'o'ole' ka bin xan meyaj. Pero como k k'ajóol le sistema meyaj 
je'elo', leti' mismo, le meyaj ku beeta'al te' hacienda je'elo', leti' ku beetbil ti' uláak' 
haciendao'. Chéen ba'ale', como a wojelt le hacienda weya', wa mina'an le meyajo', 
yaan a jóok'ol a kaxt uláak'. Y beyo', sen jats'uts u meyajta'al le kijo', leti' mismo 
meyaj ku beta'al beyo', jaaj. Jump'éel ba'al jats'uts. 

JORGE: Jayp'éel u le' ku ts'aik jumpéel mata beyo' kéen káajak u xo'otol le kijo'? 

EDESIO: Le matao' yaan u chukik jump'éel altura de, qué será… uno cincuenta. 
Pero le hojaso' ya'ab. Entonces cada mata ku ch'a'abal ti' jump'éel vuelta a la 
redonda beya', ocho hojas. Wa jach yaan u le' le kijo', je' a ts'aik tak ka'ap'éel 
vuelta ti'. Wa jach suficiente, ku ts'aik tak óoxp'éel, veinticuatro hojas cada mata. 
Entonces le cosechao' todavía ma'alob. Ahora le kan p'áatak jach mina'ano', pues le 
mata ku bin u chichantal. Le hojaso' ku bin u chichantal. Le producciono' ku 
yéemel. Entonces le cuando jach ma'alob le producciono', ku ts'aik tak, jach u 
mina'anile' tak tu'ux jach ma'alob le lu'umo'… le jach ma'alob bin kool, jach 
fertilo', ku ts'aik tak treinta kilos por millar. Yaan tu'ux ku ts'aik tak cuarenta kilos 
por millar. Ahora tu'ux jach mejeno', lelo' kóomtak u ts'aik tak ocho kilos, no más. 
Entonces le beyo' ma' costeablei', ma' costeablei'. 

JORGE: Jayp'éel millar ku xo'otol sáansamal beyo'? 

EDESIO: Depende ti' u numero le jxot kijo'obo', ts'a a tres mil por cincuenta 
máake', ciento cincuenta diarios, ciento cincuenta mil, ciento cincuenta mil. Ku 
jo'ochta'al tak cien mil diariose'. Jump'éel semanae' ku beeta'al novecientos, ku 
xo'otol tak novecientos hojas. Le máquina ku jo'ochik tak seiscientose'. Ku p'áatal 
existencia plantele' trescientos tia'al uláak' semana lunes. Tumen utia'al luneso', 
je'ex k ojelile', bajo. Ma' tu yokol tuláakal le meyajo'obo'. Entonces yaan le kij 
suficiente utia'al u taasa'al utia'al u káajal semanao'. Siempre yaan existencia te' 
plantelo', jaaj, utia'al ka páajchajak u meyajta'al. Sen jats'uts. Mientras más 
atendido le jo'och kijo', más limpio u jóok'ol le fibrao'. Más yaan precio ti'. Le 
fibrao', tak cuatro clases ku clasificarta'al: A, B, C, Manchado Largo, yéetel 
Manchado Corto, cinco clases. Le je'elo' yaan u seleccionarta'al tu beele'. Utia'al 
ka p'áatchajak u yaantal ma'alob venta ti'. Bey u clasificarta'alo'. K'a'abéet xan u 
yaantal teech ideas, conocimiento utia'al ka a meyajtej. Le túune' ku 
seleccionarta'al xan yuumil. Sen jats'uts. Jump'éel ba'al ki'ichkelem, tumen ku 
kóojol a k'ajóoltik le meyajo'. Ku kóojol a k'ajóoltik. 

JORGE: Kux túun le máak ku yilik le meyajo', bix u ya'ala'al ti'? 

EDESIO: Checador, letie' plantelo', checador. Y le checadoro' leti' bisik le 
administración ti' le plantelo'. Leti' bisik un record jaytúul meyajo'ob yaan diarios, 
jayp'éel ku jóok'sik cada día le máako'. Cada día… wa yaan uláak' ku yokol uláak' 
diae', leti' bisik… ku anotartik. Le kan kóojok le semanao', ku yilik buka'aj tu 

jóok'saj le je'elo'. Ku yilik tia'al dia viernes ku yoksik cuentae', tia'al ka páatchajak 
u jóok'sik le taak'in dia utia'al sabado. Temprano sabadoe' las once táan u bo'ota'al 
le máako'obo'. Jaaj, le checadoro' jump'éel responsabilidad. 

JORGE: Kux túun le maayokool, ba'ax meyaj ku beetik? 

EDESIO: Le maayokoolo' leti' k a'alik to'on checadorilo'. Jaaj maayokool, leti' 
mismo, jaaj. Leti' dividirtik le meyajo'. Wa jump'éel parte tu beetik, le ku ya'ala'al 
kool ich kij, limpieza ich le kijo', aparte u bisik u listail xan. Le máak je'ela' 
limpieza tu beetaj, jo'och kij tu beetaj. Le máak je'ela' xot kij tu beetaj. Ts'o'okole', 
antes bey u kóojol u tamaño le kijo', wa ts'u kóojol u tamaño, ku marcarta'al yéetel 
chak lu'um wa yéetel ta'an. Entonces le kan taak le máak xot kijo', ku yilik wa 
marcado le matao', es que ts'o'ok u kóojol u tiempoil u xo'otol. Ma' xan bin u ka'aj 
u xoot chéen je'ex u k'áate'e. K'a'abéet marcadoe'. Entonces le fibrao' táan u 
k'antal, jaaj. Leti' u responsabilidad checadoro'. Y le checador, k a'alik 
maayokoolo' leti' tu tasik le listao'. Le escribienteo' leti' beetik… ku controlartik 
xan tia'al u bisik túun le nominao' te' agenciao', tu'ux ku pertenecer cada sociedado' 
utia'al u páajtal u jóok'ol le taak'ino' utia'al ka bo'ota'ak le genteo', de acuerdo je'ex 
u meyaje'. Tumen sen jats'uts tumen controlado. 

JORGE: Jayp'éel plantel yaan wey ka'ache'? 

EDESIO: Le meyaj wey ka'ache'? Como que junto k meyaj ka'ache', jump'éel 
sociedad, sociedad nojoch, de acuerdo yéetel Acanceh, Seyé, óoxp'éel grupo, 
nuuktak. Y cada grupoe' wa sociedade' yaan u plantelil. Acanceh yaan u plantel. 



Pero como que junto le meyajo', tuláakal ku bin te' tu terreno Acanceho'. Le kan 
láaj xo'otok u plantel Acanceho', ku yéemelo'ob utia'al le sociedad le weya'. Le kan 
ts'o'okok utia'al le weya', ku bino'ob utia'al u sociedad Seyé. Mientras táan u ts'aik 
le semanaso'ob beya', le tu'ux ts'u yáax máan le meyajo', ts'u ka'a k'uchul u 
tiempoe' u xota'al tu ka'atéen. Tumen u xo'otol le kijo', óoxtéen jump'éel año te' 
plantel cada cuatro meses. Cada cuatro mesese' ku ch'ak le hojaso', le kijo'. 
Entonces, le kan ila'ak ts'u p'áatal beya', es que ts'o'ok u yaantal. Yaan forma u 
xo'otol, ts'o'ok u ka'a k'antal le hojaso'. Ma' je'eba'ax k'iin u k'áat máake'. Y beyo', 
leti' ku meyajtik máak ka'acho'. 

Y te' prensa xan te' tu'ux ku beeta'al le pacaso', yaan xan jump'éel 
responsable xan ilik bix u beeta'al le pacaso'. U empacarta'al le fibrao'. U páay u 
empacarta'al le sóoskil wa le fibra kóomo', u páay u empacarta'al le Bejo' (B), u 
páay u empacarta'al le Ajo' (A), le Ajo' (A), leti' le de calidado'. Le Manchado 
Largo (ML) pues yaan xan máax marcartik. Le paca je'ela', "A". Le paca je'ela', 
"B". Le paca je'ela', "C". Le paca je'ela, "ML", Manchado Largo. Le paca je'ela', 
"XL", Manchado Extra Largo, pero manchado. A, pero manchado. Entonces le 
beyo' le kan taak le máax bisik le paca ti' Enlaceo', leti' le máako' u yojel bix anil, u 
yojel jayp'éel paca cada calidad. U yojel xane' bajux kun cobrarbil te' Enlaceo', 
ba'ax cantidadil ku bisa'al. Tuláakal le je'elo' jach cordinarta'al u meyajta'al. Sen 
jats'uts. Sen jats'uts. 

RODRIGO: Don Edesio, a wojel túune' bix u kuxtal hacendados, bix u kuxtal 
trabajadores te' haciendao'?

EDESIO: ¡Ah! Pues sí. U vida juntúul campesinoe' de acuerdo yéetel le je'ex u 
meyaje', de acuerdo je'ex u meyaje'. Tumen, claro, le campesinoo', u 
aministradore', leti' le hacendadoso'. Le hacendadoso' ku depender ti' u estudio, ku 
depender ti' le meyaj ku beetik le campesinoo'. Tanto campesinose' k'a'ab'éet le 
hacendadoso', le hacendadoso', k'a'abéet le campesinoso'. Tu ka'ap'éel partee' yaan 
u meyajo'ob de acuerdo, jaaj. Entonces pues sí, u vida le campesinos beya', desde 
úuch ka'ache' je'ex tak bejla'a'. Pero le costumbre ku cambiar. Tuláakal, tuláakal ku 
cambiar. 

Tumen ka'ach bey, le ka'ach úucho', bueno le kan ts'o'okok u bo'ota'al 
máake', pues ka beetik le chan inversiono', ka bin te' tiendao'obo', ka maan, jaaj. 
Depende bix u tuukul cada chan campesino, ka manik le mercanciao', ka bisik ta 
taanaje', ka ts'aik ti' a familia. Leti' beetike', le atendertik le jump'éel familia beyo', 
jum. Y le xan le hacendadoso' u responsabilidado xane' u ts'aiko'ob material utia'al 
le meyajo'. Ba'ax k'a'abéet, guantes, ba'ax k'a'abéet como servirtik le maquinao', 
ba'ax k'a'abéet u taasik máak cada tiempo. Tun máan u chekart le maquinariao' wa 
mina'an falla ti'o', tumen ti' le je'elo' ku depender xane' ma' u kiimpajal le 
meyajo'obo', jaaj. Leti' le u responsabilidad yaan ti' juntúul hacendado. 

Wa yaan ba'ax k'a'abéet, u solicitartik, u k'áatik le meyajo'obo', ku 
káatiko'ob ti'. Wa tu posibilidades ku autorizartike', enseguidas ku ts'aik. Pero wa 
ma'e' ku ya'alike': -Bejla'e' ma' tu páajtal, pero tal dia je'el u páajtale'. Bin in ka'aj 
in manej-. Ku bin, sale, ku bin Jo'. Le xane', le campesinoso' yaan xan u kanik u 
páak'to'ob xan le ba'ax ku k'áatiko'obo'. Y hay vecese' ku k'áatiko'ob aumento, 
ko'ox a'alike', ti' u salario. Tumen ku yiliko'obe' de por sí, k'a'abéet. Ku ya'alik le 
hacendao': -Ma'alob, je'el in ts'aik te'exe', pero ma' leti' le cantidad ka k'áatike'exo'. 

Pero je'el in ts'aik te'exe', jump'éel parte.- -Bueno, ma'alob.- Pues ku ki'imaktal u 
yóolo'ob xan. Pues bey u meyajta'al le bey le costumbreo'. 

Wa a k'áate'exe', kin tsikbaltik te'ex bix le u diversion le campesinoso', jaaj. 
Entonces lelo' de acuerdo xan le patrono' wa le hacendadoo'. Ku ya'alik beya': 
-Bueno, le meyajo'oba', le meyajo'ob yaan tin servicioa', k'a'abéet chan jump'éel 
diversion ti'ob, ma'alob.- Ku bin u contratart le orquestao' ka'ache', puro orquesta 
ku taasik utia'al túun u beetik le chan festejoo'. Ku ya'alike': -Bin in ka'aj kíins 
ka'atúul wakax utia'al in ts'aj ti' le visitao'-. Jaaj, entonces ojéela'an beyo': -Maare, 
le patrono' bin u ka'aj u beet le fiesta, ma'alob.- Ki'imak óolal beyo'. Entonces, ku 
bin le patrono', ku jóok'sik, ku seleccionartik le máako'obo'. Ku ya'alik: -Xen a 
ch'a'ex le bailadorao'obo'.- -Jaaj, ma'alob.- Kun bin ch'a'abil tolo'. Ku taal beya', ku 
taal. Wa ma' tu yaantal kex tak quinientos wa ma' mil máake', pues le hacienda ku 
yilik. Desde sabado ku káajal le baileo'. Domingo, domingo en la noche yaan 
vaquería', utia'al domingo. Le xan le patrono' ku ts'aik u janal le bailadoro'obo'. 
Tuláakal le gente ku taalo', ku ts'aik u janal. Ku bino'ob, ku bisko'ob te' palacioo', 
jaaj. Pues le gente, ki'imak u yóol. Bey u divertirkubao'obo', bey u 
divertirkubao'obo'. Y le patrono' yaan jump'éel huerto ti' ka'ach beyo'. Tuláakal 
clase frutas yaani'. Yaan china, yaan mango, yaan papaya, yaan mamey, yaan 
cayumito, yaan. Pero ku ya'alike': -Ko'ox cosechartike'ex le chinao', yaan in ts'aik 
ti' le meyajo'obo', jaalej.- Ku taasa'al u bolsasil china beya'. Ku yéensal le frutaso'. 
Ku ya'alike': -Tal dia, yaan u t'oxchajal ti' le meyajo'obo'.- Jach ki'imak u yóolo'ob 
kan ts'o'okok. 

Cada antes dia veinticuatroe' te' diciembreo', ku ts'aik le utilidado'obo' de 
acuerdo jayp'éel, jayp'éel cantidad kij. Miles, miles ku xotik cada máake', ku 
jóok'sik jump'éel chan partee'. Ku ts'aik le taak'ino'. Pero ka'ach lelo', puro plata. 

Le ba'ax kin tsikbaltik te'exa', yaan teen edad míin de ocho años. Tin wilaj. Pero 
tumen yéetel in suku'un ka'ach kin meyaj. Tin wilaj le kan ts'a'abak túun u 
utilidado'obo', ti' ku ts'aiko'ob te' tu p'óoko'ob beya'. Ku chu'upul. Le kan a pul le 
taak'in beya', leti'e' ku juum. Cero siete veinte, jaaj. Plata, jach plata ka'achi'. Ku 
ts'aik tuláakal, ki'imak u yóol. Tuláakal ki'imak u yóol. Ku manik u nook'ob. Ku 
manik u xaanab u paalalo'ob. Y sen jats'uts. Utia'al le noche buena beyo', anteso', 
le ts'uulo' ku ts'aik u bóoch'. Ku ts'aik nook' utia'al le señorao'obo'. Ti' le 
meyajo'obo' ku ts'aik u chan xaanab. Ku ts'aik u nook', u corteso'ob beyo', telas. 
Ku ts'aik beyo' utia'al u ki'imaktal u yóolo'ob le meyajo'obo'. Le jats'uts… bey u 
vida le hacienda ka'acha'. 

Pero ka abandonarpaj beyo', pues le ka abandonarpaj beyo' pues le plantelo' 
ka jo'op' u mejental le hojaso'. Leti' túun kin wa'aliko' ma' productivoi'. Jach bajo 
le producciono'. Pero ma' tu costear. Ka p'áat ma' tu meyajta'al. Le chan máquina, 
ma' in wojel wa mix juntéen kóojkech a wilej. Mix juntéen kóojke'ex a wile'ex? 
Te' ma' náacho'. Abandonado, abandonarpajij. Le ka'ach úuch tu meyajo'. No 
hombre, sen jats'uts. Tren de raspao', le maquinaria tu'ux ku máan le hojaso'. Kan 
máanak le hojas beya', ti' uláak' bandae' ts'o'ok u jo'ochtik. Fibra anil. Le k a'alik 
to'on maaya, sóoskil. Chéen u máan te' maquina beya', le kan jóok'oke' sóoskil 
anil. Yaan máax k'amik beya', yaan máax k'axik. Óoli' yaan máax xan bisik ti' chan 
plataforma ku ya'ala'alo'. Ku bisik te' secadero', yéetel juntúul chan, tsíimin 
manejartik. Yaan xan máax páak'tik utia'al u le'ik. Jaaj leti' tuláakal je'el u 
meyajta'al le kijo'. Bey u meyajta'alo'. Bey ka'ach kuxliko'ono'. Bejla'e', tuláakal 
cambiarnajij', tuláakal cambiarnajij. 

RODRIGO: Ba'axten?





EDESIO: Leti' lelo', anchaj competencia, jaaj. Le kan anchaj le u meyajta'al le 
petroleoo'. Bejla'e', le petroleo, ti' tuláakal, ti' tuláakal ku intervenir. Una materia 
prima muy, muy positiva. Tak ti' le xanabo'obo', ku intervenir le petroleo. Ti' le 
chan xáache'o', ti' le nook'o', utia'al le nook'o bejla'e', ma' de algodoni', te' 
botono'obo'. Jaaj, jach táaj ya'ab ba'axil ku taal meyaja'. Entonces le ka'ache', le 
suum ka'ache' puro de sóoskilo', le fibrao'. Bejla'e' ku beeta'al puro de petroleo. 
Casi ma' tu manchaj kex léeyli ku taasa'ale'. Tumen le mas úuch ka'acho' le ka 
jach, jach, jach yaan le producciono', tuláakal le mejen, le mejen vastagoso', mejen 
viveros ku bisa'al. Ku ko'onol ka'ach, tak Nueva York, Nueva Orleans, que 
Tazania, jaaj. Ti' ku bisa'al. Jump'éel epoca le kin tsikbaltik te'exa', tumen teene', 
participarnajen ti' jump'éel concurso utia'al u seleccionarta'al ka'ach máax ka xi'ik 
te' lugaro'. Utia'al Nairobi, utia'al Tanzania, ka ka'ansa'ak ka'ach bix u meyajta'al le 
kijo'. Tuláakal le ts'o'ok in tsikbaltik te'exa'. Le túun te' ka'ach ku bin, 
seleccionarta'abi', leti' le ku bin ka'ansbilo', tumen yaan a beetik limpieza táanil. 
Ku lúubul le che'obo', ku tóokal beyo'. Leti' túun, leti' ka'ach kan k bin ka'ans 
te'elo'. 

Ka'ach, jach yaan le produccion weya', ka bisa'abij. Le ka jo'op' yaantal le 
produccion te'elo', ka jo'op' u abandonarta'al le weya'. Bejla'e' tak ti' ku taal le 
fibrao'. Ti' barco ku taasa'al. Léeyli' ku meyajta'ale'. Le gobiernoo' léeyli' ku 
meyajtik, ku manik le fibrao', pero mas ma' tu meyajta'al le tia'al le weya'. Le 
weya' chéen jump'íit, chéen le utia'al banda Motulo'. Ti' yaan banda Motul, ti' 
yaane' le hacendado'obo', particularo'obo'. Leti' yaan chan jump'íit meyajo'. Leti' 
xuul ku chan meyajtik. Le algunos, léeyli ku dedicarkuba'ob te' kijo'. Te' ma' 
náache', yaan jump'éel, yaan jump'éel haciendae', jump'éel kaaj utia'al Tajmek, 





Jolaktun. Yaan jump'éel tren de raspai'. Wa antak te'ex tiempo jump'éel te' je'elo' 
ka xi'ike'ex a wile'ex bix u meyajta'al. Sen jats'uts. A wilmaj? A wilmaj wáaj u 
meyajta'al le sóoskilo', le k táan tsikbal ti' le henequeno'? A wilmaj? Wa ka anak 
teech tiempo ka xi'ike'ex ka wile'ex. Te' ma' náacho', tia'al Jo'olaktuuno'. Jump'éel 
ba'al sen jats'uts, jaaj, sen jats'uts. Tuláakal le ts'o'ok in tsikbaltik te'exa', ti' kan a 
wile'ex te'elo'. 

Bey u meyajta'alo', jaaj. Ku ts'a'abal te' elevadoro'. Ku na'aksik le rolloso'. 
Le kan éemek beya' ku wach'a'al. Ku ts'o'okole' ku máan te' cadenao'. Le kan 
máanak te' cadenao', automatico ku yach'ik beya'. Le kan jóok'oko', sóoskil. Ku 
ts'o'okole' ku bisa'al te' secadero'. Extenderbilo', wa le'ebilo', jaaj. Ka anak te'ex 
tiempo, le ba'ax kin tsikbaltik te'exa', ti' kan a apreciar tuláakal le ts'o'ok in 
tsikbaltik teecha'. Leti' le meyaj ku beeta'al te' Jo'olaktuno'. Ka k'áatik permiso 
beyo', ka wokole'ex tak te' prensao'. Te' bodega tu'ux ku almacenarta'al le fibrao'. 
Ti' kan a wile'ex bix u ya'ach'al xan le pacao'. Ti' kan a wile'ex bix yaanil le paca', 
estibado beyo', te' ciento cincuenta. Yaan… cuando mas jach u aalilo' ciento 
ochenta kilos. Chuya'an, elaborado tuláakal, sen jats'uts. Le hacienda te'elo', 
hacienda kin wa'alik teecho', todavia ku meyajta'al le fibrao'. Sen jats'uts. Ojala ka 
kóojok... ka anchajak teech oportunidad ka xi'ikech a wile'ex, sen jats'uts. 

RODRIGO: Pero beora' mina'an? 

EDESIO: Yaan, léeyli' yaane'. Léeyli' yaane', jaaj. Ku jo'och kijo' sáansamal. Desde 
lunese' tak sabado, jaaj. Pero ma' ya'abi', pero yaan. Ba'ax tumen ma' ya'abi'? 
Tumen mina'an casi le kijo'. Leti' te'elo' chan wa tu'ux yaan jump'íit, leti' le ku 
bisa'al ti'obo', jaaj. Leti' le ku maniko'obo'. Te' je'elo' leti' u meyajil le kijo'. Wa





yaan ba'ax uláak' a k'áate'ex ka wojéelte'exe', wa tin alcance yaane', kin tsikbaltik 
te'ex. 

RODRIGO: Kux túun, don Edesio, ku ya'ala'al úuch yaan hacendadose' jach 
k'aak'as máak, jach u castigartik u trabajadores. Jaaj? 

EDESIO: Pero le úuch je'elo', jump'éel historia yaanil. Tumen teene' ka jo'op' in 
k'ajóoltiko' leti' le kin wa'alik teecha', pues anchaj to'on juntúul hacendado jach 
tratable, jach amable. Jach tu kano'ob atendertik u meyajo'ob. Le úuch ka 
wa'alike'exo', utia'al le epoca esclavitud. Todaviae' ma' anchajak experiencia ti' le 
campesinos, mejor dicho beyo', tia'al ku chan defendertubajo'ob. Je' ka anchaj le 
experienciao', ka anchaj máako'ob mas chan estudiado'obe', entonces ka chan 
cambiarnaj le chan situaciono', ka jo'op' u protestaro'ob. Ma' deber u ts'a'abal máak 
ti' jump'éel trato beyo'. Teene' kin wa'alik teecha' ma' tin vivirti', pero in xokmaj, 
jaaj. In xokmaj u historia beyo', bix u tratarta'alo'ob ka'achi'. De acuerdo je'ebix u 
avanzar le tiempo bey ka jo'op' u estudiar máako'ob. Pues ka jo'op' u ts'aiko'ob u 
cuenta: -Báanten kin tratarta'al beya'?- Entonces ka jo'op' u protestaro'ob. Je'ex le 
hacendadoso' ka jo'op' u chan cedero'ob. Pero anchajij, anchaj le epoca 
esclavitudo'. Tu tiempo esclavitudo', según ku ya'ala'ale' yaan u beetik le 
máako'obo' u fajina. Jump'éel meyaj le fajinao', jump'éel meyaj gratis. Y wa ma' ta 
beetike', ka castigarta'al. 

RODRIGO: Bix ku castigar?




EDESIO: Ku ja'ats'al máak. Wa ma'e', ka k'ala'al ti' jump'éel lugar, chéen ta chan 
juunal. Mixmáak ka wilik. Ma' tu ts'a'abal teech ja'. Ma' tu ts'a'abal teech mixba'al 
a jaantej. Wa ku ts'a'abal teeche', pero jump'éel chan… jump'éel ba'al ma' ta 
na'ajtal siquiera. Leti' le castigo beyo'. Y jach ku ja'ats'al máak. Lelo', pero lelo' 
mas jach úuchij. Jaaj, yaan, yaan le hacendado k'asa'antako'obo'. 

Le weya', u yuumil le hacienda ka'acha' don Liborio Cervera. Don Liborio 
Cervera, u paalalo'obo' Orlando Cervera. Leka kíim don Liborio ka jp'áat don 
Orlando. Ka kíim don Orlando ka jp'áat u paalalo'ob, u yáabilo'ob. Entonces leka 
jp'áat u yabilo'obo', ka jp'áat ma' tu meyajtiko'ob le plantelo'. Ba'ax tu beetaj le 
joveno'obo'? Chéen u k'áato'ob ka'ache', entrada. Mu k'áato'ob ka u beeto'ob 
inversion utia'al ka beeta'ak le limpieza. Ka p'áatak ma'alob le plantelo'obo', limpio 
tia'al ka meyajta'ak. Jump'íitak u desaparecero'ob. Abandono, tumen ma' iguali', 
ma' igual je'ex u tuukul le úuchbeno'obo'. Ma' u yojel tuukuli'. Claro que le je'elo' 
chéen jump'éel tsikbal. Pero leti' le historia je'elo', al menos u historia hacienda 
weya'. Bey tak u abandonarta'alo'ob. Ja'alil ka jkíim le patrono'. Leka jkíim le 
patrono', pues le oko'obo', ma' tu ch'a'ajo'ob interes utia'al u meyajo'obi'. Leti'obe' 
chéen cosecha u k'áato'obi'; entrada taak'in. Ma' u k'áato'ob ka jóok'ok utia'al ka u 
bo'oto'obe' utia'al u meyajta'al le plantelo'obo' ka p'áatak limpioil. Pues bey taal 
xu'uluko', bey u taal u xuul le meyajo'. Bejla'e' cada juntúule' ku kaxtik meyajo'. 

RODRIGO: Tu'ux? 

EDESIO: Tu'ux yaan le lugaro', tu'ux yaan le meyajo'. Ti' ka bini'. Kan ts'o'okok le 
meyajo', ka ka'a suut, jaaj. Puro bey yaan le vidaso'. Tumen le historia le kijo', leti' 
je'elo', máanij. K'amchajij , meyajta'abij, pero máanij. Xu'ulij.





RODRIGO: Kux túun don Edesio, bix u vida máak te' tiempo esclavitude'? 

EDESIO: Tiempo esclavitudo', ku ya'ala'al beya' tumen le kan ts'o'ok u bo'ota'al le 
máako'obo', leti'obe', ma' táan u maano'ob le ba'ax u k'áato'obe'. Yaan u ts'a'abal 
ti'ob le ba'ax ku ya'al le hacendadoo'. Y yaan u tuxtik le máako' te' tiendao' tu'ux 
kun u ts'aabil le ba'ax ku ts'aabil ti'obe'. Mayor parte utia'alo'ob léeylie', jaaj. 
Chéen ku chíikpajal bey tu atendertikecho'obe', pero ma'. Te' ka bin te'elo', wa ku 
yojéeltiko'ob ma' ta bin maane', ojéelte', yaan a castigarta'al. Yaan a ja'ats'al. Y 
según ku ya'ala'ale' le úuch ka'acho', todavia joven le kan ts'o'okok a beel beyo', 
lekan sáasak tia'al lunese' yaan a bin meyaj. Y le kan ts'ao'ob teech le suum, trinca, 
utia'al a k'axik le rolloso'. Ku ts'aiko'ob teech tak dos mil. Ma' túun u ya'ala'al 
teeche' je' u páajtal a beetike'. Yaan a beetik. Pero leti', le túun te' bey le 
esclavitudo', jaaj. Tumen ma' tu respetartiko'ob a ideas, a derecho beyo', mina'an. 
Bey le esclavitud úucho'. Tumen leti'obe', ma' táan a beet je'elba'ax a k'áatej, juum. 
Triste, tumen pues ma' libreechi'. Y ma' ta máan calle. Ma' ta p'áatal. Ma' ta bin 
Acanceh, ma' ta bin ti' uláak' kaajo'ob, uláak' lugar. Ma' ta bin te' ciudado'. Leti'ob, 
leti'ob controlarmij tuláakal. Ma' libreechi'. Cuidado ku yilo'ob máak las diez, las 
once de la noche, calle. Yaan u ya'aliko'ob: -Báan ka máan a beetej?- Bejla'e' ma', 
bejla'e' yaan le libertado'. Je'etu'ux a k'áatej, ti' ka bin maani'. Je'elba'ax a k'áatej, 
wa ti' yaan teech posibilidade', ka manik. Sí, bejla'e', diferente. Pero le úucho', ma'.



JORGE: Pues, buenos días. Bix a k'aaba? 

LUISA: Luisa, Luisa. Luisa Balam. 

JORGE: Jayp'éel años yaan teech? 

LUISA: Ochenta y cuatro. 

JORGE: Tu'ux siijilech? 

LUISA: Chabil, ti' jump'éel chan, chan, chan, bey chan ich koole'. Chéen chan 
cuatro naj yaani'. Ti' síijo'oni'. Ti' ch'íijo'oni'. Veinticinco años jóok'oko'on waye'. 
Pues to'one' óotsilil k ilmaj bey te' k'áaxo'. Tumen mix xook, mixba'al k u'uyik u 
ya'ala'al, wa ku yúuchul xook. To'one' ma' k ojel wa ku yúuchul xooki'. Pues, triste 
u chan vidaile' tumen mixba'al, mix español. Je'ebix lela'. Ka t'anen españole', ma' 
in wojeli', ma' in wojel ba'ax ka wa'aliki'. Le k chan ojel to'ona' le te' beyo', bey 
ka'ansa'anbilo'on. Bey úuchik jóok'ol t'aane'. Pues, bey úuchik seguero'. Pero 





beyo', kin wa'alike', chan triste u vidae', ma' je'ebix le paalalo'ob beora', wa chéen 
ma' u k'áato'obe', pues lelo', chéen ma' u k'áat u kano'obi'. 

Le úuch túuno' ku ya'aliko'ob in maamae', in abueloso'obe', ku 
ya'aliko'obe': -Bejla'e', paale'ex,- ku ya'alik, -bejla'e' ma' óotsilil yaaniko'one'exi', 
tranquilo yaaniko'one'ex. Úuchej-, ku ya'alik, -kéen áak'abchajake' wa yaan 
ka'ap'éel a chan nook'e', ka chan na'xik'ike'. Túun taal le máako'ob ma' acuerdo 
yéetel le ka'ap'éel partido yaan. Bix ku ya'aliko'ob u k'aaba' le máako'ob? Yaan 
bin... bix u ya'aliko', yaan bin liberal. Yaan bin... bix uláak'? U ya'alike', bix uláak' 
ya'aliko'ob ka'ache' uláak' bin máako'ob. ka'ap'éel partido túun bin yaan. Wa 
teeche' ma' a wóoksikabaj ichil le máako'obo', teeche' yaan a kíinsa'al. Bix u 
yoorail kéen kíinsa'ak. Pues te' kaajal tu'ux úuch, tu kaajal in mamao'. Ku ts'o'onol 
le nukuch máako'ob mun yaantal jump'éel acuerdo ti' le máako'ob ku máan u 
kaxto'ob compañerose'. Pues, yaan juntúul in tio manak' ilme'. Kéen 
áak'abchajake', ku ch'a'ik u chan sáabukane'. K'áax ku wenel, tumen leti'e' túun 
kaxta'al tumen mu yaantal acuerdo ti' yéetel máako'obo'. 

Entonces, yaan xan in abuelo túun ti' in mamae' bey xano'. Ku kíinsa'al le 
ba'alo'obo', ku taasa'al tujkinsa'al tu jool u yotoch. Kéen líik'ik leti'e' ti' yaani'. 
Pues yo'olal u ya'ala'al wale', wa leti' beetej. Leti'e' puuts'ul óotsili', yo'olal mu 
kiinsa'al. Mina'an tranquilo ka wenek tu k'áan. Kéen áak'abchajake' tu bin u 
ta'akubao'ob, kéen áak'abchajake' tun bin u ta'akubao'ob. Pues leti'obe' le meyaj ku 
beetiko'obo' ma' u ti'alo'obi'. Le túun xane' jach p'eka'an xan. Yaan u kíinsa'alo'ob, 
tumen leti'e', mun ts'aikubaj acuerdo yéetel máako', tumen ka'ap'éel partido beyo'. 
Pues, leti'ob túune' p'eka'ano'ob beyo', pero, le túun, juntúul túun in abuelo, u papaj 
in mamae', ku ya'alike': -Pues kin beetik jump'íit ti' le máak yáanal u no'oj u k'ab 
yaano'ona'. Kéen in wila'aj yaan u yoraile' kin beetik jump'íit teeni'-. Pues, leti'e' 





p'eka'an yo'olal lelo'. Tumen leti'e' ku beetik jump'iit u tia'ali'. Pues, le nuuktako'ob 
úucho' u k'áato'obe' chéen ba'alo'ob utia'al ka beeta'ak ti' leti'ob. Entonces pues 
kéen áak'abchajake' ku bin u ta'akubao'ob, to'one' k ilik xan beyo'. Como in mama 
túune', pues sajako'ob xan bey ti' ku chan taal u ta'akubaj u suku'un u yiknalo'. Ma' 
wáa ti' xane' ti' kun u chan síij ba'al u jaante'e? Ku bin u ta'akubaj k'áax, tumen 
mun yaantal acuerdo yéetel le partido túuno'. Pero tuba'an teen bix u k'aaba' uláak'. 
Ka'aja'an wáaj teech, Lucy? Ma' bin jump'éel, jump'éel le partido liberal? Uláak' 
jump'éel partido mun k'a'ajal teen. 

LUCY: Socialista. 

LUISA: Ándale, jaaj, socialista, le túun ti' le mun ts'aikubaj acuerdo yéetele'. Le 
beetike' p'eka'ano'ob. Pues tuláakal… pues tuláakal lela' tumen leti'obe', le mun 
ts'aikubaj de acuerdoil beyo', kéen áak'abchajake', bin u ka'aj u ch'úuktej ka u 
ts'onej. Entonces, le nukuch máako'oba' ku kóojol ti' wale' ku bino'ob wenel k'áax. 
Mun k'ubikubaj ti' uláak' máako'ob. Entonces, pues, beyo', beyo', beyo' yaan 
juntúule' u pariente beyo' kíinsa'abij. Ka bin a'ala'ab ti'e': -Ko'ox wale', yaan k 
kíinsa'al to'on.- Leti'e' ka tu yu'ubaj juntúulo' de que yaan u kíinsa'alo'obe' ka 
jbinij. Juntúulo' máan t'anbile' ma' jbini'. Tu taal u píik'il bin tu tuukultaj bin u 
ka'aj u púuts'ule', le ku ts'o'onol. Leti' p'áat pektali', ka chu'uk u hijae' ka bin 
bisa'ab Jo'. Jo'e' xíimbali', le ka cha'ab Jo', ka suutnaje'. U xíimbaltmaj bin Jo' tak 
te' lugar to'one'. Kensa ba'ax k'iin ku taal ka páatjij u k'uchul. 

Je'elo', pues. Beyo' mantats', bey u máan u ta'akubaj óotsil in tío beyo'. Ka 
p'áat chan tranquiloe'. Óotsilil ku máansik máak, jun chan wáal u nook' yaan, jun 
chan p'éel báateyae'. Yaan bine', chan yóok'ol tuunich ku p'o'ik u nook'. U bin bin 




chan yóok'ol jaltuno', bey u bin u chan p'o' u nook'i', pues mixba'al yaan. Óotsilil 
ku máansik máak. Entonces, pues, le túun ti' lelo' yaan le ku ya'aliko'obe', pues, 
kéen áak'abchajake', ku bin u ta'akubaj ich sajkab, pues, tal veze' wa mun 
kaxta'alo'ob xan. Yaane' kéen jóokech ti' jump'éel k'áaxe', ti' chan yaan u chan 
booch', xan bey tu'ux ma' ch'uula'aj, pues ti' ku chan bo'oybeskubaj beyo', jach 
yaayaj vidae. Jach yaayaj vidail u máansmajo'ob. Orajak tun kaxta'alo'obo', tóokab 
Nenela'. Láaj t'a'ab u yotoch le máako'ob yóok'olo'obo'. Tóoka'ab Tso'k'a'aw. 
Láayli' beyo', yo'olal u kíinsa'alo'ob beyo'. Tóoka'ab P'el Báakab. Le Nenela'o', tu 
máan u tóokla'anto'ob u yotoch yéet wíinikilo'ob. Ba'axten túun? Tumen mun 
yaantal le acuerdo. U k'áato'obe' le ku beetiko'obe'. Le xan ku beet le uláak' u 
jaatsa'. Pero como mun beetiko'obe' pues, p'ekta'ano'ob, p'ekta'ano'ob leti'ob. 

Ahora le uláak' ku ya'ala'al túuna', lelo' ma' in wilmaji'. Kéen jóok'okech te' 
k'áax tu'ux kaja'ano'on, nukuch k'áaxo'obo', míin yaan jumpíit maanal yaan u 
tich'ib k'ab tuunicho'ob, je'ebix tujkina'anil le je'ela'. Entonces, tu'ux, tu'ux, bin ku 
ts'onikubao'ob, tumen ti' ku ta'akikuba'o'obe' u ch'úukto'ob le máax kan u 
kiinso'obo'. To'on túune', ka'ach k a'alike': -Báan túun biilal le nukuch ba'alo'ob 
beeta'ana' tu'ux ku ts'onikubao'ob le úuchben máako'obo'?- Ku ya'ala'al to'on beyo'. 
Lelo' ma' k ilmaj to'oni', pero mientrase' tuláakal le ba'alo'ob beeta'an tu'ux ku 
ta'ajkuba'o'ob, k ilmaj. Te' tu baanda in kaajal tu'ux luk'o'on, te' Chabilo', ti' k ilik 
le ba'alo'ob beyo'. 

JORGE: Ba'ax, ba'ax año úuch le ba'alo'? 

LUISA: Ay Dios, úuchben ba'al. Táan a wu'uyik to'one' mejentako'one'. Teene' 
ochenta y cuatro yaan teen beora'. Le úuchik le ba'al beyo', pues mejentako'oni'. 





Pero to'one', táan k ilike' ku ma'achal k k'abe' k bisa'al te' k'áaxo' utia'al 
ta'akbilo'on, je'elo'. Pero tumen yóol le láak'tsilo' bey mu k'ubikubaj te' 
máako'obo'. Pues ku ya'alik in maama: -De repente wa tak to'one' k kíinsa'al. 
Mejor ko'one'ex wenel k'áax.- k bin k'áax wenel, pero mejentako'on túun lelo'. In 
maama, leti'obe' u yojelo'ob beyo' ba'ax tiempoil, táan a wu'uyik ti' in ochenta 
cuatro. Yaan wa kex tak, yaan wa kex tak diez años teene'. Je'elo', pues, beyo' ts'u 
yúuchtal beyo'. Yaan kex, le ba'alo'ob je'elo', yaan kex, wa kex tak noventa añose'. 
Juntúul in primo te'ela', ts'o'ok u kíimil, noventa y ocho yaan ti' ka kíimij, leti'ob 
ilmil le ba'alo'obo'. U manak' ilmo'obi', pero ma' tuláakal xan u yilmo'obi'. Yaj le 
vida úucho'. 

JORGE: Kux túun le guerra ku ya'ala'al, le guerra tu beetaj le wíit'o'obo', ma' a 
wojel mixba'ali'? 

LUISA: Ah! Lelo' ma' k ojelo'obi'. Chéen ba'ale' k u'uyik u tsikbalil xan. Le túun le 
wíit'o'ob ka wa'aliko', pues láayli wa debe ser tun kíinsa'alo'obe'. Ba'anten túun? 
Tak ich sajkab ku ts'aik u chan nu'ukulo'ob. U chan trasteso'obe' ku moliko'ob. 
Táan túun u máan le máako' úuch bey tu p'uujo' wa ts'oonajko'ob beyo', pues le bin 
le ken púuts'uk, bin le ba'al ti'ob. Ken okok te' ich le sajkabo', le máako'obo', ku 
yokol u kaxto'ob. Le túun bin, le kéen u oko'ob te' ichil le sajkab kéen u 
focarto'obo'… tumen úuchej ma' in wojel wa a wojele'ex ku ya'ala'al ba'as u k'aaba' 
le ba'alo'. Xjiit' de bey xa'ano'obe', je'elo'. Ken bin je'ebek bin le chan ba'aso', pues 
lelo'. Jkíim u yuumilo'ob wal beyo'. Ma' ila'ani'. Chéen u nu'ukulo'ob ku kaxta'al. 
Le ken kaxta'ak tumeno' kéen jo'op' je'ebek bin u jool le chan ba'asa', ti' yaan u 
chan nook'o'obi'. Ti' yaan bin u chan, chan laako'ob likil u janalo'ob. Tuláakal ba'al 




ti' yaani'. Yaan oora ichil le sajkabo' ku kaxta'ab tak cinco chan ba'aso'ob beya'. 
Pues debe de ser ma' u pakabilo'ob, beyo'. Ya'abo'ob wale'. Lelo' ku juntartikubao' 
ku bin. Lelo' táan túun kíinsa'alo'ob túun beetiko'ob le beyo'. Bueno, jach lelo', ma' 
k ilmaj to'one'. Chéen u tsikbalil k u'uyik beyo'. Ku kaxta'alo'ob u chan trasteso'. 
Pues como ti' sajkab mun yokol ja' mixba'ale'. Pues u chan nook'o'obo' ma' ts'uukul 
kéen kaxta'aki'. Bey bin túun. 

Pero a wojel wáaj chéen leti'ob saklik beya'? Especial u chan nu'ukulilo'ob. In 
papaje' u yojel le beyo'. Yaan u especial u mejen che'ilo'ob ikil, ikil u ko'oj le ba'ax 
ku sakliko'obo', je'elo'. Bey u beetik u nook' le nukuch máako'ob úucho'. Bey u 
beetiko'ob beya'. U pak'iko'ob wal ya'ab tamane' le ku piits'o'. Ku pak'iko'ob 
ya'abe'. Le kéen ts'o'okok u jóosiko'ob bey tu mejen sóolo'obo', ku ki' 
limpiartiko'ob. Le ku káajal u pits'iko'ob, u pits'iko'ob, u pits'iko'ob beyo', le kéen 
u beeto'ob, ts'o'ok túun le paca. Ku beetiko'ob beya', entonces ku kaxtik u 
beetiko'ob túun jump'éel chan ba'al beya'. Yaan u mejen che'ilo'ob beeytak likil. U 
preparartiko'oba', ku ch'aiko'ob bey chan luuch buka'aj. Tumen úuche', mejen 
lúuch ku usarta'al. Ku ts'aiko'ob bey chan ta'ano'. Teene', lelo' in wilmaj. Ku wáak' 
p'iri'istiko'ob beya'. Ku sáats'al le chan hilerao'. Ku báak'al te' che'o'. Ku ts'o'okole', 
ku p'iri'istiko'ob tu ka'atéene', ku sáats'al buka'aja'. Ku jáan bak'iko'ob tu ka'atéene' 
te' chan che'o', lelo'. Tuláakal lelo' in wilmaj, tak je'ebix u sakliko'obo'. Bey bin 
xan u saklik u nook'o'obo'. Je'ebix u sakla'al le sáabukaano', ba'alo'obo' bey bino'. 
Especial u che'il. Yaan juntúul in cuñado hasta le ba'alo'ob ku ko'onol beora'. Ku 
beetik beyo'. Especial u mejen che'ilo'ob. Kéen ts'o'okoke' chan orilla yaan. Bejla'e' 
yaan u chan mejen flecosil. Láayli yéetel mejen che'ob ku beetik beyo'. Bejla'e' 
ma'atech u beeta'alo'ob beyo'. U yaanal bix u meyajta'al. 





Táaj ya'ab ba'al u chan ojel máak. Pero, hasta beetike', ku ya'alik teen in 
hijae': -Ki' chilen, ki' chilen. Wa tu síijo'ob ba'al a jaantej, ma'alob. Wa ma'e', teech 
a wojel. -Aay, ma' in chital,- ken ti'. –Beeka'aj ba'al, ba'al ku k'a'ajal teen in 
wilmaj, in wu'uymaj. Mun chukik ocho diase' ts'in kíimil,- ken ti'. Je'el túun tin 
chan máan beya' tin wu'uyik u yúuchul tsikbale'. Pues ki'imak in wóol. Le beetike', 
ba'ax kun chital máak! Ma' suuk ti'. Suuk u chan meyaj máak. To'one' úuche' ich 
kool, kéen sáasake', wa tu tiempoil koole', p'áaytok' k beetik. 
-P'áaytok' te'ex, teen kin ch'akik u che'il,- kij in animáas in papajij. Como chéen 
ko'olelo'one', je'elo', pues, k meyajtik beyo'. Wa ti' u páaktik yáanal u nal máak, k 
meyajtik. Wa paak'al, k meyajtik. Tuláakal le u meyajil koole' ti' kuxa'ano'on 
beyo'. Ti' k kaxtik k kuxtali'. Ba'al k jaante' yaan beyo'. Tumen jach ku yaantal. 
Ma' je'ebix le bejla'a'. Bejla'a' wa ma' ta ts'aj u chan vitaminaile', mixba'al kun 
yaantali'. Úuche', ma'. Je'el ba'axak yaan ta koole', ti' ku perderchajli'. Bey úuchik 
k líik'sa'al to'on mejentako'ona'. Ahora, yo'olal u chan nook' máak beyo', mina'an. 
Jump'éel ta chan óok'oli', jump'éel p'áatal teeni', puro beyo'. Bejla'e' kin wa'alik ti' 
le paalalo'obo' tak te' jo'olkaaj wa ka xi'iko'on, jach óotsilech mina'ana', je'el a 
ch'a'ik a chan nooke'. Ka ki' ts'aik cloro ka p'o'ike'. Úuche', ba'ax! Mina'an. 
Je'emáaxe' mina'an. Chéen wale' chan yaan ti'obo', pues, ku beetik chan óoxp'éel u 
nook'. Pero óotsil máake' chan ka'ap'éel u nook'. Yo'olal ti' ba'alo'ob ku yúuchul 
tak úucho', lelo' yaan máak ilmil. Le jach úucho' ma' k ilmaj to'oni'. Chéen u 
tsikbalil k u'uyik bix beyo'. 

Bey kéen xi'iken te' Cancun, yéetel in hija, ku ya'alik in wáabilo', ku 
xooko'obo': -Pa'atik jáan kutal ta wiknal, jáan tsikbalt le cuento ka k u'uy! Tumen 
to'one' k'a'abéet to'on cuento.- Pues u yojelo'ob wal ba'ax biilale'. Teene' tin 
tsikbaltike'. Leti'obe' túun ts'íibtiko'ob, lelo', pues beyo', il le cuento. Lelo' jach táaj 




ya'abach ba'al u yojel máak. Ku yu'ubik u ya'ala'al máak beyo'. Pero, lelo' ma' k 
ilmaj to'oni'. Chéen le k ilmaj to'ono', le beyo', pues, jach yaan óotsilil. Jach yaan 
óostsilil. Óotsil líik'iko'on. Bejela' óotsilo'on xan. Pero, ma' jach tantoi', yo'olal le 
paalalo'ob tun chan meyajo'obo'. Pues, yaan tu'ux chan yáantal. Yaan u síijiko'ob 
ba'al k jaantej. Úuche' kex pues beyo', chéen ba'al u jaant máake', yaan, a chan 
nu'ukulo'ob. Wa a chan xaanab wa ba'axe' mina'an. Ba'ax k usartik to'on chan 
xanab k'éewel beya'. Míin u, míin u k'ajóoltmaj don Gamaliel. Te'ela', te' ku chan 
wéel u táabila' k k'axik. To'one' leti'e' tu'uxake', tak ti' kaaj k chan jóok'ol maane', 
xanab k'éewel. Ma' bey je'ebix lelo'. Wa je'ebix lela' chan ma'alob. To'one' chéen 
xanab k'éewel t usarte'. Pues beyo', ya'abach óotsilil k ilmaj. 

GAMALIEL: Tsikbalt to'on tu yo'olal le u yuumil le k'áaxo'ob ku ya'alalo', doña 
Luisa. 

LUISA: Le u yuumil le k'áaxo'obe'? Le máako' yaan u propiedado'obe'? 

GAMALIEL: Ma', le yuumtsilo'ob ku ya'ala'alo'. 

LUISA: Ahh! Le yuumtsilo'obo'? 

GAMALIEL: Ándale, jaaj. 

LUISA: Jaaj. Aah, lelo'! To'one' ka p'i'il k iche', ma' wáaj tin wa'alik teeche' ich 
kool k bin. To'one' le táan le páak yáanal nal, tak k bin te' páak yáanal nalo', bey u 
bin u nalila'. Kéen u ya'al in maamae': -Bin in ka'aj in k'áak't juntúul kaax utia'al a 





bise'ex te' ich koolo'. Yaan in chakik xan u saka'il-. Yaan u jóok'sik xan trece 
mejen luuch beya'. Mejenitosa', mejen luucha'. Kux túune', u salanchaktik le 
kaaxo'. Ku ts'o'okole' ku k'áak'tik. Le kéen ts'o'ok u k'áak'tiko', mientras túun 
beetik lelo', túun jáan juch'ik le saka'o'. Le kéen ts'o'ok u juch'ik le saka' beyo', ku 
jáan juch'ik u juuch'ilo'. Ku beetik trece u p'éelel waaj. Entonces, ts'o'okole' chéen 
kéen k il u tíip'il, to'one' bija'ano'on meyaj. Chéen kéen k ila'aj tun taal yéetel le 
saka'o', yéetel le k'áak'bil kaaxe', yéetel trece u waajil. Ku beeta'al u chan 
ka'anche'il, túun bey tumen in papaja' y tu'ux kun u bankunso'obi'i. Ku ts'aiko'ob u 
chan cruzil beya'. Pues to'one' k jaantik xan beyo'. Pues, to'one' táan k tséenta'ale', 
to'one' táan k jaanal. Le kéen ts'o'okoko', pues kéen ka'a suujnako'on. Chéen ke 
jump'éel tiempo, kéen u ya'al in papaj, kéen u yila'aj ts'o'ok u jochik u chan nal, 
ts'u p'uchike', ku ya'alike': -Bin in ka'aj in beet u waajil in kool.- Ku jóok'sik kex 
ka'atúul nukuch tso'. Tumen le aalak'o', yaan. Yaan ba'al u jaanto'ob. Pues, ku 
jóok'sik ka'atúul nukuch tso' yéetel u kaaxilo'obe'. Ku kíinsa'al. Ku t'a'anal máax 
kun k'ayik túun. Lelo' ku k'a'ayal. Jaan, je'elo'. Pues ku beetiko'ob le píibil waajo'. 
Ku ya'ach'tiko'ob u waajil beya', yéetel sikil. Ku píibta'al xan le waajo'. Yaan u 
cho'obol xan sikil tu táan, je'elo'. Pues, le kéen ts'o'ok u listotal xane', mientras ma' 
jáala'ak xan u waajile', le xan le máak k'ayiko' tun máan u k'aay tu paach le 
ka'anche'o'. Entonces, le kéen ts'o'okok túun beyo', pues kéen listochajak túun le u 
janalilo', bin u ka'aj túun k'aybil xan. Le xan le máax k'ayik beyo' tun máan u k'aay 
xan beyo'. Hasta u ts'o'okole', pues ku t'o'oxol le ba'alo'ob jaantbilo'. Lelo', bey in 
wilik u beetik in papaj úuchij. Ku beetiko'ob novenas, ku ya'aliko'obe', utia'al Dios. 
Ku beetiko'ob novenas. Tuláakal ba'ax ku beetiko'ob. 

JORGE: Kux túun le u yuumil k'áaxi', mix juntéen ta…?





LUISA: Tin encontrar tu t'aano'ob? Yaan. 

JORGE: Yaan? 

LUISA: Ka bino'on káajal ti' jump'éel k'áaxe' ka luk'o'on te' xChabilo'. Como yaan 
chan aalak'e', pues ka jóok'sa'abo'on ti' le kaajo', ti' le chan k'áaxo' yo'olal le chan 
kajtalilo'. Ka tu ya'alaj le máako': -Je'el a wilike'exe' tu'ux a bine'exe' tumen beora' 
in tia'al le waya'-. Ka a'ala'ab ti' tumen in papaje': - Ma' a tia'ali' - ku ya'alik ti'. 
-Mixba'al a wojel. Le waya' ma' xan maanbil u beetmajil in padrinoe'. Kaxa'antbil 
tu beetaj. Entonces, teeche' mixba'al.- -Pero min wojeli': te'exe' yaan a 
tselikabae'ex waya'.- Ka t molaj k aalak'e'. Ka jbino'on ti' jump'éel chan kajtalil. Ti' 
yaano'on. Pero le túun bine' chan kajtalil tu'ux bino'ono', ku ya'ala'ale' jach káaka'. 
Chéen áak'abchajake' tun yok'ol miiso'ob. Ts'o'okole', ba'ax miisij! Chéen ti' 
jump'éel chan k'áax, mixba'al yaani'. Mixba'al yaani'. Pero, ma' táan a wilik. Kéen 
sáasake' mina'an miis, pero kéen u ya'al le kex las doce áak'ab wa las once tun 
máan yok'ol le miiso' te' jáal le múulo'. 

Entonces ka úuch túun ti' le juntúul in chan sobrinae'. Chan nojoch xan, bey 
buka'aj je'ebix juntúul in wáabila'. Ka jtaal juntúul máak. Como in wíits'in yaan u 
chan waakaxe', taal u k'áat le wakax u mano'. Ka a'ala'ab ti'e' paal ti' yaano'ob 
te'elo': -Xen a we'es ti' le nojoch máako'.- Ka bin le paalo'. Como le nojoch máako' 
ma' jach ma'alob u t'aani', ma' jach claro u t'aani'. Je'elo' ka bin u ye'es beyo'. Ka 
jaan ku ya'alik: -Ts'o'ok in wilik. Sáamal in taal in bin in wilo'ob.- Ka bin le 
máako', ka jtaal yéetel. Míin jach las cuatro chéen ka t u'uyaj le paalo' je'ela'an u 
t'aan. Le paalo' mun béeytal u t'aan. Bey u k'aláaman u ni' tun t'aane'. Mun béeytal 





u jóok'ol u t'aan. -Táan wáaj a wiliko'?- ken ti' in cuñada; -Le paal ta tusaj u beelo' 
leti' le nojoch máak yéets'tiko'- ken ti'. Tu'ux in wojéeltik le paalo' wa tu ya'alaj 
ts'o'ok u chu'ukul tumen u yiik'al le muulo'oba'! Ma' in wojel ba'ax yaan ti' le 
paalo'- ki, -mun béeytal u t'aan.- Ay Diós, ka más éek'joch'e'enchaje' le kéen u yóot 
le yuk' le ja'o', mun páajtal u yuk'ik. Ku tóoch'bal tu ni', beyo', beyo', je'elo'. Ka tu 
ya'alaje'; -Bix túun mas ken k beetej. Le paala' yaan k bisik. Yaan k bisik ka 
jóok'sa'ak u suerte. Ka ila'ak ba'ax beetik ti'. Ku na'atiko'ob le jóok'saj suerte beyo'. 

Pues, ka ku'uch le paalo' ka bisa'abij. Pero le paalo' mun béeytal túun u t'aan, 
jaapal u chi'. Te' tu ni'e' mun ch'a'ik u yiik'. Je'elo' ts'u p'áatal mix túun ba'an. Ta 
tséentike' ma' táan. Mismo u díail beyo', u yáak'abile' úuch ti' le paalo'. Je'elo' ka 
bisa'ab le paalo'. Ka bin ilmajta'abe'. Ka a'ala'ab ti'e': -Múul beya', múul beya'.- 
Láaj múulo'ob yaan te' chan kajtalil tu'ux bino'ono'. Ka a'ala'ab ti'e': -U yiik'al le 
múulo', leti' chuk le paalo'. Ma' jach tu beel úuch u jéentanta'ali'. Wa ma'e', man 
ka'a t'aan yéetel a hija. Chéen jump'íit u chan yiik'al cha'ab beyo'- ku ya'ala'al ti'. 
Je'elo' pues, ka santiguarta'ak tumen le máako'. Ku ts'o'okole' ka a'ala'ab ti'e': 
-Yaan a beetike'ex u waajil, bey a beetike'ex jump'éel primicia. Yaan a beetike'ex u 
k'óoli', u píibil waajil, tuláakal beyo'. Ka t'ane'ex juntúul jmeene' ka k'a'ayak.-
-Je'elo', ma'alob.- Como le paal mun t'aano', pues túun kaxta'al ba'al beeta'al ti'. 
Mun béeytal u yuk'ul, pues túun kaxta'al ba'al beetal ti', mun béeytal u yuk'ul. 
Je'elo' ka jo'op' u kaxta'al ba'al beetbil ti' le paalo', tu yooraile'. -Sáamal a 
beetike'ex,- ki, -min ts'íiboltik wa teen kin k'ayik. Kaxte'ex máak.- Yaan túun 
juntúul in tíoe' ku chéen ts'íiboltik u, u ya'al bey. Je'el u k'ayik le, leti' le k'óolo'. 
Je'elo' pues ka a'ala'ab ti'e'. Pues, ku ya'alike': -Je'el in bakuntike',- ki, -mix a chéen 
t'anike'ex jmeene'-. - Ma'alob.- 





Je'elo', ka prepararta'ab túun le janalo'obo'. Pues, ka píipta'ab tak u waajil. 
Pues le paalo', mix úuchuk le k'aaye', le paale' ts'u káajal u ch'a'ik u yiik' ma'alob. 
Mun jóok'ol le u ba'ax ku jóok'ol tu ni' beyo', ts'u káajal u ma'alobtal. Je'elo' pues 
ka tardechaj ts'o'ok u beeta'al le ba'ax a'ala'ab beyo', le paalo' ts'o'ok u ma'alobtal. 
Ka utsij. Tak walkila'… ts'u ch'íijil beora'. Ma' ka'a úuch ti' beya'. Pero, ba'ax túun! 
Le nojoch máak tu ya'alaj je'el u presentartik le primiciao', kíimij. Pues leti'e' bine' 
tumen, chéen tu ts'aikumbaj u beetej. Tumen bin k'a'abéet bin u ya'alik le nukuch 
máako'obo'. Yaan bin u p'o' jo'olta'al, entonces, leti' ma' beeta'ab le je'elo'. Leti' 
je'ebix úuchik túun ti' le paal. Taan luk' ti'. Mixba'alo', bey úuchik ti'. Dos años 
mina'an t'aan ti'. Ka kíimij, kíimij. Ma' u ka'at'aanaj jach jumpuli', je'elo'. 

Lelo', te' túun, te' túun tu'ux bino'ono'. Ti' kin wu'uyik beyo', u yok'ol le 
miiso'ob yéetel le áak'abo'. Pues le xan le ka beeta'ab le ba'al je'elo' ch'éenel tu 
beetaj. Ch'éenel tu beetaj xan. Chéen u ts'o'ok juntéen tin wilik jump'éel ba'ali'. 
Jach buka'aj u taanto le ba'al bina'. Pero táan a paktik je'ebix u kaal le tso'. Túun 
chéen looko', las doce k'iin, jach paachnaj to'on beya'. Ti' yaan jump'éel múul. Pero 
ma' chika'ani'. Kin wa'alike': -Báan ku yilik le úulumo'oba'?- ken. Tin ch'a' ja', kin 
wilike' jach juum ku beetik. Tun máano'ob beya'. Ka jbinen in wilej. Ka jo'op' in 
chaambel bin tumen sajaken ti' kaan. Ka jo'op' in bin chaambel. Chaambelil in 
chan bin in wilej. Kin wilike' láaj bak'a'an u paach bey tumen le úulumo'oba'. Pero 
kin wilike' buka'aj u chéen tsankumil u kaal le ba'ala', táan u paktik u kaal le 
úulumo'ob beyo'. Tu chéen u lolot'ankil chúumuk u jo'ol le múulo' ti' yaani'. Je'elo' 
wa'alakbalen, wa'alakbalen: -Dios, ba'ax túun le ba'al beya'?- Ma' chowaki', míin 
jach buka'aj u tanto. Mix ook yaan ti'. Mixba'al, chéen táax u nak'o'. Le túun u 
paacho'… a k'ajóol wáaj jaaleb? Je'elo', jach bey u paacho'. Si'in, si'in u paach 
beya'. Wa'alakbalen. Hasta jump'éel in wook tin ts'amaj bey ku jóok'ol in wáalkab, 




kan siit'nake', síit'naj xan. Wa'alakbalen in cha'antej, pero túun jeejesáankil ichil le 
úulumo'obo'. Ba'ax ma' wáaj chéen ka tin wilaje' píix tin pajk'antaj lúub yaanal 
tu'uxe'. Ma' suutnajen in wili', ma'. Debe de ser wa ti' jóok' te' múulo', pues ti' ka'a 
bini'. Ay Dios, je'elo', jach táaj. U jaajile', táaj ya'ab ba'ax k ilmaj je'elo'. Ma' ka'a 
suutnaj ja'as yóol le ba'alo', óoli' mixba'al, ma' tu ka'a ja'asaj yóoli'. Je'elo' míin 
ts'o'ok beyo'. 



JORGE: Tu'ux ta kanaj le ts'aak yéetel xíiwo'? 

PABLO: Áan, úuchben. Teene' jump'eel t'aan ku beeta'al teene', úuchben máako'ob 
tu'ux kin máan: -Lela' ts'aak le taanto xíiwa', lela' ts'aak, lela' ts'aak, ts'aak lela'-. 
-Báan ku ts'akik?- Yaan ku ya'alike'. Yaan pero hasta ka tin chuk na'ataj ya'ab. Le 
xkampe ts'uula' yéetel le xchak mootso' utia'al le box granoso'obo'. Hasta yaan u 
chéen bóoxil beye', tak u infectaro, yéetel u yoyolkil le béeko'. Ku ju'uch'ule', ku 
p'o'obol. Leti' le xchak mootso' bey chak hiloe' bey u moots, bey tak u nak' le in 
dedoa'. Le contrayerba utia'al u yuk' máak páasmado u nak'. 

JORGE: Contrayeerba u k'aaba'? Ba'ax xíiwil le je'elo'? 

MARGARITA: Le contrayerba ku ya'aliko', leti' le ts'aak. 

PABLO: Bey je'ebix le je'elo'. Ya'ab teen ts'aak. Te'elo', te' paach le joolnajo'. Ya'ab 
ts'aak yaan teen de xjo'ochben. Yaan u moots e'elemooyi'. Yaan u moots este 
t'uunche'i', yaan u moots... leti' le waako'i', xtaankasche'. Efectivo le ts'aako'. 

JORGE: Taankasche' ba'axi', ba'ax tia'al ti'? 





PABLO: Utia'al le íik' ta estomago. Waako ti' a iik'. Le kan a wila'aj buka'aj nuxi' 
naak'a', -Aaaj, voy al doctor. ¿Cuanto vale?- -Docientos pesos…- Je'el yaan je'elo'. 
-Cuánto vale doctor?- -Trescientos pesos,- a wa'al ti'. Kan u yu'ub wa chan, wa 
chan bix a náajal, uhh. K'aasil ba'al, trecientos cincuenta, cuatrocientos pesos. 

JORGE: Bix ka preparartik? 

PABLO: Jo'ochbil. 

JORGE: Jo'ochbil. 

PABLO: Je'el in pak'maj tak le lepoliyo. Ba'ax u k'áat u ya'al ka'ach le lepoliyo...? 
Yerbabuena, apasote, utia'al a lóombriso'ob. Apasote yéetel, ba'ax u k'aaba' 
ka'ache...? Toronjil. Le toronjil efectivo para tu estomago. Pasmar, lombriz, hasta 
yaan ku choojoj tak tu ni' máak ku tuul. Túulk'abti' yéetel le prepararte, wa yaan 
teech. Wa mina'ane', ka taal tin wiknal. 

JORGE: Sí, si ma'alob le ts'aak xiiwo'. 

PABLO: Sí, mejor. Ba'al, ba'al je'el ka u'ulo'on yéetel le nojoch máaka'. Ka tu 
ka'atéen ts'o'ok' in bisik yiknal doctor. Como k a'alike' mas wal séebo'one'. ¡Ja'aj! 
Sigue. Tin preparartaj, tin ts'aj u ja'il te' k'áak'o'. Ka taal a wile' je'ela', ts'áanaj tu 
beetaj. In hija Bertae' ka'atéen t bisaj tu yiknal doctor, tin preparataj u ts'aak, 
ts'áanaj tu beetaj. Ku ya'alik teene': -Xen a wa'al ti' INI!- -Locoen wáaj? Chéen 




utia'al u ch'a' p'eek teen in wéet wíinkilo'ob. Jaaj, ma' táan u xáantal ts'o'ok in 
pulya'ajta'al, jaajil. 

JORGE: Si bey le… 
PABLO: Bajux a ts'aak', bajux a ts'aak'? Le kun yaantal teech voluntade'. Wa ta 
wóotaj a ts'áa teen. Wa mina'an teeche'... le beetik teene' p'aatalen beya'. Ma' wáaj 
claro tu ya'alaj ki'ichlelem Jaajal Dios? -Ma' negociartik mixmáak.- Wa yaan teech 
u voluntadile' ka bo'otik, wa mina'an teech. Pero ts'o'ok a wutstal, chéen ba'ale 
Diose' tu yilaj. 

JORGE: Leteen tu yáantikech xan. 
PABLO: Tu yáantiken xan in meentej. 
JORGE: Claro. 
PABLO: Le señora yaan te'ela', vesicula yaan ti'. Táan u yok'ol. Jóok'esa'an u 


ultrasonido. -Je'ela'-, tin preparart u ts'aak. Ka taal tres diase', pues ts'ok'a'an. Tu 
páasar, tu láaj máansaj. Vesicula yaan ti'. Tu táamanel yaan le ba'alo', u k'aaj. 
JORGE: Ba'ax ta ts'áaj? 
PABLO: Leti' le clase kin wa'alik teecho'. 





JORGE: Ba'ax xíiwil? 
PABLO: Le je'ela', leti' le e'elemooy. 
JORGE: E'elemuuyo'. Juch'bil ta beetaj, ba'ax, bix…? 
PABLO: Jaaj, jo'ochbil. 
JORGE: Ma' jo'ochbil? 
PABLO: Jumm. 
JORGE: Pero ta preparartaj yéetel ja'e'? 
PABLO: Yéetel ja', jump'éel botellail. Hermano, waats' yaan ti'. Ka tu ya'alaj dos 


diase', ts'ok'a'an. Ma'alob. 
JORGE: Kux túun utia'al le… 
PABLO: ¿Mal de riñón? 
JORGE: Ajá. Ba'ax yéetel yerba, ba'ax yéetel xíiw ka…? 
PABLO: Láayli' yéetel lelo'. 






JORGE: Láayli'e'? 
PABLO: Chéen ba'ale' yaan uláak'. 
JORGE: Yaan uláak'? 
PABLO: Yaan preparación. 
JORGE: Bey xan le u top le u xikin máak. 
PABLO: U chi'ibal a xikine', lelo' efectivo ken in ts'akikech. Si teene' ma' 


jmeeneni', pero yaan uláak' in wojel. 
JORGE: Pero, ba'ax xíiw? 
PABLO: Le chi'ibale', ma' xíiwi'. 
JORGE: Ma' xíiwi'? 
PABLO: Ma' xíiwi'. 
JORGE: Ba'ax? 
PABLO: Yaan jump'éel chan bicho mejen, pero ma' k'ajóol teechi'. Jump'éel chan 


biicho bey buka'aja'. 




JORGE: Bix u k'aaba', le bichoo'. 
PABLO: Chan xnook'ol. 
JORGE: Xnook'ol? 
PABLO: Pero quién sabe bix u k'aaba'... chan pekéel. U aceite kan a puch'ej ka 


ts'aik teech, chiinik te'ela'. Lela' ka yaanchajen yéetele', ka ts'o'ok in beel yéetele', 
puro k'iina'an xikin yaan ti'. Táan u yok'ol. Ka tin machaje' ka tin ts'aj ti'. Tak 
taalan tak beoora ma' u padeserta'al. Utslaji'. 

JORGE: Uutslaji, jumm. 
PABLO: Jumm, k'i'inan xikin. 
JORGE: K'i'inan xikin. 
PABLO: Jumm. Ave maría, il le ba'alo'! K'i'inan koj. 
JORGE: Ujum, bix túun le k'i'inan koj? 
PABLO: Yaayaj ba'al. 
JORGE: Kux túun utia'al le k'i'inan kojo'? 





PABLO: Pues le k'i'inan kojo', to'one', leti' le láalo' meen way beora' kin wa'alik 
bixe'. U ja'il le láalo' ka ts'aik te' beya'. 

JORGE: Pero, pachij? 
PABLO: Ma', te' yóok'ol kabila', tu'ux yaan le baako'. Xpolucción xíiw, corrimiento 
xíiw, xjuulche', u ts'aako'ob. 

JORGE: Le xjuulche'o', ba'ax tia'al? 
PABLO: Utia'al k'i'inan koj. 
JORGE: Utia'al le k'i'inan kojo'? 
PABLO: Xjuul iik'. Ta paach utia'al... -Héey, héey!!- Ma' táan u béeytal xáak'ab. 


Wa a k'ajóole', ka kaxtik. 
JORGE: Ka chakik. 
PABLO: Chakbil, ka p'o'ik yéetel. Beyo'. 
JORGE: Kux túun utia'al reuma? 





PABLO: Le reumao' lelo' ma' jach acuerdo yéeteli'. Pero le reuma, a wojel wáaj 
ba'ax u ts'aak? Bin in ka'aj in wa'al teech: chi'ople' yéetel xp'oklan píix. Lelo' míin 
ma' a k'ajóoli'. 

JORGE: Ma' in k'ajóoli'. Xp'oklan píix u ya'ala'al? 

PABLO: Ja, ja! Ma' a k'ajóoli'? Mejen beeytaka', beeytak u mejen tramosila', bey 
cañae'. U le' túun le kan a ch'a'e', ka póokik yéetel xchi'ople'. A k'ajóol? 
JORGE: Chi'ople? 
PABLO: Jaaj. Yaan ta kaajali'. 
JORGE: Míin yaan, pero ma'… 
PABLO: Lelo' yaan, tak alak'bil che'o' lelo'. Yaan. 
JORGE: U le'. 
PABLO: U le'. 
JORGE: Ka chakik xan? 
PABLO: Ka chakike', ka ki'i ts'aik beya'. Leti' a p'o' a wook. Ku ts'o'okole', ku 


to'obole', ku cho'obole', ku k'íinta'al le najo', ku ki' to'obol a wooke', ka chital. 




JORGE: Ya'abach ba'al a wojel. 
PABLO: Ja'an, ya'abal ba'al in wilmaj teene'. Parteroen xan. 
JORGE: A wojel? 
PABLO: In wojel, in wojel parteroen. K'áat a wu'uy ti'. 
MARGARITA: Tuláakal u hijoso'ob, u paalal in hijo te'ela', puro yilaj paalal. Puro 


yilaj paalal. Ya'abach paalal u yilmaj… puro yilaj paalal. 
PABLO: In wojel tak yeet' tak ko'olelo'ob. 
JORGE: Ka yet'ik xan? 
PABLO: Kin yet'ik ko'olelo'ob, kin yet'ik máako'ob. 
MARGARITA: Yaan buka'aj paalal! Chéen wáaj ka in wa'al teeche'... 
PABLO: K'aja'an teech ti' le Sabakche ka bino'one'. 
MARGARITA: Yaan kex sesenta mejen paalal u yilmaj. Ma' u reconocermaj doctor. 


Mix jump'éel k'oja'ani' [ininteligible] tu yiknal tu sutej t yaantal [ininteligible].




Mix jump'éel ku ts'aik mal parto ti'. Tuláakal, chéen leti' ku k'amike', ku xotik u 
tuuch. Ya'abach mejen paalal u yilmaj. 





JORGE: Bix a k'aaba'? 

ARMANDO: Teene', Armando Chable Yah. Teene' uts tin wich in máan in ts'aik in 
vueltas beyo'. Uts tin wich in bin ti' kaaj. Jats'uts in wilik, jats'uts in wilik le xook 
xano'. Teene' tin ts'o'oksaj in xook, yéetel, teene', uts tin wich tu jaajil ka in ts'o'oks 
in xook, kin seguertej. Tumen jump'íit tiempoil yaan ba'al in wojel. Uláak'e', wa 
kin kan le xooko', je' u bey... in bin je' wa tu'uxe'. Je' u bey tin k'a'amal meyaje'. Je' 
u bey tin wokol meyaj ti' lugare'. Leti', leti' le uts tin wicho'. Tuláakal le máaxo'ob 
ma' tu ts'o'oksaj u xooko'obo', k'a'ana'an u ts'o'oksiko'ob. Tumen jach le xooko', 
jach k'a'ana'an ti' tuláakal. 

Bey xan le máaxo'ob uts tu yicho'ob u meyajil le koole', ku deber u 
beetiko'ob xan, leti', tuláakal u muuk'il yóolajo'ob. Leti' le ba'ax uts tin wiche', ka 
teene' uts tin wich meyaj ti' kool xan. Uts tin wich in bin páak, uts tin wich in bin 
kool. Uts tin wich in bin bey te' t'ok iiko'. Táan k pak'ik xan iik, yéetel k bin 
páaktej, yéetel tuláakal. Tu tiempoil le cosechao' jach, jach ma'alob tu ts'aik. Yaan 
oora ku ts'aik ma'alob cosechail, ku chan p'atik ti' máak algoil. 

Yéetel uláak'e', ma'alob, ma'alob ka meyajnako'on, tumen jach táaj 
k'a'abéet. Beora' tu táankelmil máaka', k'a'ana'an u chan meyaj máak. Yéetel ka 
béeyak a chan logrartik le ba'ax a k'áate'. Le o'olale', teene' uts tin wich tak... uts 





tin wich in máan paax. Kin paax xan. Yaan oora kek bin paax ti' kaaj, nukuch 
kaajo'ob, uts tin wich beyo'. Yéetel ba'ax uláak' uts tin wiche', in máan in ts'aik in 
vueltas ka xi'iken ti' kaaj. Yéetel leti' uláak'e', uts tin wich tu jaajile' le xook xano'. 
Chéen ba'ale', ma' béeychaje' in ts'o'oksiki'. Ma', ma' anchaj teen oportunidadil in 
ts'o'oksiki'. Yéetel uláak'e', bueno mina'an to'on u chan modoil bey k ts'o'oksiko'. 
Ma' páajchaj u logrartiko'ob in papaj u posible bey in ts'o'oksiko'. Le o'olale', 
beyo', ma' beychaj kin ts'o'oksiki'. Yaan uláak' ba'ax uts tin wiche', leti' le in bin 
xíimbal ti' kaajo'ob nuuktako'ob. Bey xan in bin, bey xan in bin ich kool. Jats'uts in 
wilik in bin yéetel in suut, yéetel yasque mixba'al ku yúuchul teen. Kin 
kala'antikinbaj xan, de por sí. Yéetel tu jaajile', le máako'ob, yaan oora, ku 
beetiko'ob chéen ba'alo'ob, ma' patali'. Ku deber u chan kalantikubao'ob. Ma' ku 
deber u beetiko'ob chéen ba'alo'obi'. 

Yéetel tu jaajile', teene' jach táaj humildeen. Ma', ma' juntúul máak séeb u 
kaxtik ba'ate'eli'. Teene' tranquiloen. Ma', ma' yéetel problemasi'. Mas ma'alob u 
máan juntúul máak ma' yéetel problemasi'. Y no ka máanakech a yaan teech 
k'uuxilnaj yéetel uláak' máako'ob. Le o'olale' ma' patali'. Mas ma'alob ka máanak 
máak chan, chan tranquilo, que ka máanakech yaan teech problema. Yéetel wa tu 
jaajile' mas ma'alob ka máanakech mixba'al yaan teech yéetel uláak' máak. Lelo' je' 
u béeytal a t'aan yéetel je' máaxak a k'áate'. Mina'an teech problema. Lelo', wa 
yaan teech problemae', táan máane', je' máaxake' túun, tun ts'e'ets'e'paktikech wa 
tun burlarkech. Wa tun beetik teech wa ba'ax. Le meentike' ma' patal ka kaxt 
problemai'. Mas ma'alob ka beet jump'éel ba'al ma'alob y no que ka a beet jump'éel 
ba'al ma' patali'. Tumen ka beet jump'éel ba'al ma' patale', ma' ta jóok'ol. Wa ka 
beetik jump'éel ba'al ma'alobe', ka jóok'ol yéetel. Yéetel ka beetik loob ti' a wéet





wíinikile', ma' patali'. Mix xan leti' ku beet teech loob ma' patal xani'. Le o'olale', 
mas ma'alob tranquilo u máan máak que ka máanakech yaan teech problema. 

Jach tu jaajile', jach k'a'ana'an u tso'olol u nu'uk ti' cada juntúul, juntúul 
xi'ipal, ka béeyak u yu'ubiko'ob t'aan. Tumen yaane' jach táaj tercotako'ob, mun 
yu'ubiko'ob t'aan. Jach séeb u kaxtiko'ob ba'ate'el. Jach séeb u ya'alik 
ba'altubao'ob. Le o'olale' ma' patali'. K'a'abéet u chan tso'olol u nu'uk ti'ob. Yéetel 
tu láakale' wa consentido'ob xane', le o'olale' chéen ba'alo'ob ku máan u beeto'ob. 
Pero k'a'ana'an u chan tso'olol u nu'uk ti'ob, ka béeyak u chan u'uyiko'ob t'aan. Wa 
ma'e', jach ku máano'ob xan punto. Ti' tuláak'e', k'a'ana'an de por sí u chan 
humillartikuba'ob. Wa ma'e', tumen yaan yéet locoili', yaan yéet locoilo'obe', je'el u 
joderta'al xane'. Ma' patal ba'ax ku beetiko'obi'. Je' u béeytal xan u kaxtik u beeta'al 
loob ti'e'. Le o'olale', ma' patal ka u kaxto'ob ba'ateli'. Juntúul láak'e', yaane', chéen 
uts tu yicho'ob u bin u kaxt ba'ate'el tu kaajal yéet wíinikil. Yaane', despuese', kan 
xi'ike', ucha'an loob ti'e' wa ba'ax úucha'an ti', leti'e' kan suunake', golpeado. Ma', 
ma' contentoi'. Le meentike', despuese' túune' ku humillartikubaj. Despuesile' kéen 
ts'o'okoke' leti' ku sufrirtik ba'ax úucha'an ti'. Le o'olale', k'a'abéet u chan 
kala'antikubaj tuláakal le máaxo'ob chan tercotako'obo'. K'a'abéet u chan 
humillartikubao'ob, ma' u máan u kaxto'ob problema ti' uláak' wíiniko'ob, tumen 
ma' patali'. 

JORGE: Bix a wilik le xi'ipalo' wey Timule'? 

ARMANDO: Le waya' jach tranquilo, ma'atech u kaxtiko'ob ba'ate'el yaan oora. 
Pero yaan oora xan, kan taak le máako'ob way locotako'oba', kéen kaxta'ak le 
ba'ate'el ti'obo' ku loxikubao'ob, ba'alo'ob ku beetiko'ob. Yaan oora ku 





loxikubao'ob. Jach yaane', juntéenake' taal juntúul le chan máak u kaxt le 
ba'ate'elo'. Ma' ka lo'oxi'? Ma' lelo', chéen taal u kaxt ba'ate'el. Tu tuukultaj wale' 
tun t'a'anal u novia, tun to'okol ti' beyo'. Bueno chéen beya', ma' uts tu t'aan bey ka 
t'a'anak u noviao'. Ka túun taale', ka jo'op' u ya'alik ti' le máako', ba'axten ku 
tsikbal yéetel le xch'úupalo'. Ka a'ala'ab ti'e': -Ma', ma'atech in tsikbal yéetel. 
Ba'axe' chéen tusbil a beeta'ale'. Le o'olale', ma' patali'. Teene' ma', ma'atech in 
kaxtik te'ex ba'ate'el. Ba'axe' jets'aba'ex, ma' a taal a kaxt to'on ba'ate'el. Tumen 
to'one' ma' kaxa'an ba'atelo'oni',- ka a'ala'ab ti'. Leti' ma'…, bueno ok loox le chan 
máako'. Ka tu defendertubaj le chan máako', ma' tsa'ay yéeteli' ka tu loxaj. Ma'ali', 
ka wile'. leti'e' chéen taal u kaxt ba'ate'ele', ka lo'oxe'. Ka bin sufrir tu yotoch. Ma' 
lelo', ma' patal ba'ax taal u beeti'. Chéen taal u kaxt le chan problema beyo', ka 
lo'oxi'. Ma' patal ba'ax taal u beet beyo'. Tu tuukultike', tu'usij, ka a'ala'ab ti'e', túun 
t'a'anal, túun t'a'anal u noviaa', pero ma' jaaji'. Chéen tu'usij, ka túun leti'e' 
molestarnaj beyo'. Ka taal túun u yil u kaxt le chan máak waya'. 

Le o'olale' le waya' ma', ma'ach u jach kaxtiko'ob problema. Ma' uts tu 
yicho'ob problemai'. Ba'ax uts tu yicho'obe' u máano'ob. Chéen u máan u ts'ao'ob 
vueltao'ob, máano'ob u kaxto'ob ba'al beyo' u jaanto'ob, u máano'ob maan. O'ole' 
ku juntaro'obe' ku tsikbalo'ob te' chan k'íiwiko', yéetel tuláakal despuese' ku 
bino'ob chital. Le jaaj ku beetiko'ob te' waya'. Le waya' ma', ma'ach u kaxta'al 
ba'ate'el. Ma' uts tu yicho'ob ba'ate'eli'. Mas ma'alob tranquilo que ka máanako'ob 
u kaxto'ob ba'ate'el. 

JORGE: Pues, ba'ax uláak' ts'o'ok a vivirtik beyo' way Timule'?





ARMANDO: Bueno, teene', jach way Timule', jach táaj ma'alob in wilik. Tumen 
yaan oora jach ku p'áatal xan mina'an tu'ux u taal xane', ka chan bin meyaje', ku 
chan yaantal teech jump'íit centavo. Yaan oorai' mina'an teeche', ka jan t'a'anal 
meyaj te'elo', beora yaan teech centavoa'. Le o'olale' kan anchajak u 
oportunidadilo' a pak'ik le chan iik beyo', ku ts'aik teech ma'alob cosecha, ka chan 
jóok'sik a chan centavo ma'alobi'. Beyo' je' u béeytal este, a kaxtik tu'ux a chan 
kuxtale'. Tumen yaan oora kan xu'upuk le chan iiko', mina'an. Ku p'áatal mina'an 
le centavo'. Ku p'áatal mina'an. Kan t'a'anakech meyaj wa tu'uxe', ka bin. Pero wa 
mina'an xane', léeyli ka bin meyaj ta koole'. Yaan oora xane', le kéen ts'o'okok u 
meyajil ta koole', yaan oora wa yaan máak ma' ts'o'okok ti'e', ku t'anikeche', ka bin 
a wáantej. Ka bin a wáant kool, wa páak, wa ba'ax, wa ch'ak che', wa ch'ak 
kolóojche', tuláakal. 

Je'ex beora túun beeta'al le ch'ak kolóojche' utia'al u pa'ak'al le iiko' tu láak' 
año. Le o'olale' yaan oora… beora, je'ex ma' túun meyajo'ob, beora je' u t'anikecho' 
meyaje', je' a bin a wáanto'obe'. Je' a chan a kaxtik a centavo beyo'. Beyo' mun 
p'áatal jach mina'an teech centavo xan. Jach beyo' ma'alob. Je' a chan kaxtik tu'ux a 
ch'aik bey utia'al a manik ba'al, ba'ax a chan jaanto', wa ba'ax utia'al a chan uk'e'. 

Beora', tu yora le u beetik u semillero' le máako', te' waya'. Jach tu yora. 
Beora' je' ma'axake' tun t'anikech ch'ak kolóojche'. Pero wa yaan teech xane', 
teeche' yaan a bin a beet teech xani'. Yaane' ku ya'alik teech: - Ko'ox beet le teena'. 
Despuese' ek bin beet le teecho',- ki. Despuese' ma' tu taal u yáantech. Despuese', 
ka wa'alik ti': -Je' in bo'otikeche', despuese' je' k bin beet le teecho'.- Despuese', 
ma' tu taal u yáantech. Ts'o'ok a wáantike', ma' tu taal u yáantech teech. Le 
meentike' mejor ku beet xan ti', kin beet xan teeni'. 



JORGE: Bix a k'aaba' túuni'? 

BERNARDINO: Teen? Don Bernardino Yah Cox. Y teene' ki'imak in wóol ikil in 
grabartik in chan t'aan beya'. Tumen taak in wu'uyik tak ba'axo'ob tu'ux kin chan 
fallar yéetel le t'aano'ob beya'. Tumen u jaajile', pues k'a'ana'an k tsikbaltik 
ba'alo'ob ma' u yojel in láak' u jejeláasil wíiniko'obi'. 

JORGE: Kux teech? 

GUADALUPE: Doña Guadalupe Santiago Cetina. 

BERNARDINO: Tu'ux, tu'ux binech jo'oljeake' doña Lupe? Tu'ux, tu'ux bine'ex 
jo'oljeak? 

GUADALUPE: Jbino'on ich kool. Jbino'on pak'al iik, jbino'on jóoyab. 





BERNARDINO: Ajan. Ya'ab wáaj túun ta pak'aje'exi'? 
GUADALUPE: Ya'ab, seis cajas. 

BERNARDINO: Teene', ma' sáame' jtáalen jóoyab. Tin bisaj míin jump'éel tambor 
ja'. Tin jóoyabtaj u k'aan iik, míin 350 matas mejen iiko'ob. Ilej mejen iiko'obo' 
túun. Ma' u xáantale' ts'o'ok u káajal u jóok'ol u mejen k'u'uk'o'ob, yéetel k 
jóoyabtik beyo'. Apenas ku lúubul le ka'anal ja'o', k p'atik xan utia'al u beel u 
crecero'ob beyo'. 

GUADALUPE: Bey to'one', yaan k bin pak' uláak'. Yaan, pero hasta k láaj moláantik 
u che'il le kool, ma' eel ma'alobo'. Tumen ma' eeli'. Tóoka'abe', ma' eel ma'alobi', y 
mientrase', yaan k láaj molik. K'a'abéet k láaj moláantike' ka k ka'a tóok tu 
ka'atéen. 

BERNARDINO: Ma'alob. Si le meyajo' k'a'abéet. Tumen, wa tumen u jaajile' ku 
yokol le je'ebix le ja'ja'al beyo', je'ebix le che'obo', le koolo' ma' u béeytal u yelel. 
Ma' u béeytal u molche'ta'al ichil le koolo', u limpiarta'al utia'al u béeytal u 
tóokchajal le che'obo'. K'a'ana'an le meyajo', beyo'. Y bey in wa'alik ti' le 
paalalo'oba' ka k ts'áa ti' le meyajo', tumen cada meyajo'obe', yaan u mesesilo'ob. 
Por ejemplo, yaan u mesil páak, yaan un mesil kool, yaan u mesil tuláakal le 
meyajo'ob beyo'. Yaan u mesilo'ob bey utia'al u meyajta'alo'obo'. Je'ebix beora, 
pues le semillero, pues ts'o'ok u nuktal. K'a'ana'an xak'la'antiko'ob te' lu'umo'obo', 
ka páatak... kan taak le ka'anal ja'o', pues ku chan áantiko'on jump'íit beyo' utia'al u 
ts'aik u yich le mejen iiko'obo'. 




GUADALUPE: Jaaj. Si je'ebix lela'. Ya'ab uláak' ba'al k'a'abéet k meentik te' ich 
koolo'. Chéen ba'al beora táan u ya'ala'al teen ka xi'iken ka'ach tumen in 
wíichame', pero ma' bineni'. K'a'abéet, kin wa'alik ti'e', ma' táan. K'a'abéet in 
p'áatal in wak' jump'íit k'áan. Ma' xaan ka taak le máak ch'a'ik k'áano'. Kin 
k'ubike', ku yaantal to'on jump'íit centavo utia'al k manik jump'íit ba'al u jaant k 
mejen paalalo'ob taak u jaantiko'ob. 

BERNARDINO: Jaaj. Tumen le paalalo'obo', si yaan oora xane', pues tu k'áatiko'ob 
ti' u maama. Pues mayormente, mayormente mamatsile', pues leti' le ilik le 
necesidad ti' ich najo', tumen leti' ku p'áatal yaan oora te' ich najo'. Pues le paalo' 
kan taakchajak u jaantiko'ob ba'ale', ma' u k'áatiko'ob wa mina'an le u chan u 
tojole'. Pues trabajo beyo'. K'a'ana'an u chan lep'ik u yóol máak yéetel le wak' 
k'áano'. Ka u ts'o'okes tak jump'éel, mas o menos jump'éel k'áan semanal, pues 
utia'al u chan áantik xan u yíicham jump'éel óotsil ko'olel beyo'. 

GUADALUPE: Pues to'one', leti' k meentik le meyaj beyo'. Tumen le mejen 
angelo'ob xano', je' ba'alak ka u yilo'ob táan u ko'onole', taak u jaantiko'ob, taak u 
yuk'iko'ob leti'ob. Leti'obe', ma' táan u ya'aliko'ob wa yaan u tojol wa mina'an u 
tojol. Le o'olale' k'a'abéet u meentik máak jump'íit meyaj ka páatak u yaantal xan 
jump'íit centavo ti'. Ma' chéen xan ka ch'uylak ti' u yíicham xan, ka u ya'ale' wa 
bija'an u yíicham meyaj, u yíicham yaan u taas jump'íit centavo. Pero le ku taasiko' 
u yíicham xano', chéen xan jump'íit xane'. Pues ma' u ts'aik xan utia'al u gasto xan 
le mejen angelo'ob xano'. Beora puro man ixi'im kun meenta'ale'. Yaan oora yaan 
u ki'il, yaan oora mina'an u ki'il. Yaan oora chéen u chan jump'íit k'utbil iik ka




meentik u jaant a mejen paalal, jump'íit mejen ch'óoch' waaj, jump'íit sa', leti' le 
je'el u jaajilo'. 

BERNARDINO: Jach beyo', tumen le vidaa' che'e utsil ko'oj tuláakal ba'al. Beora, 
beora ma' u tiempoil u jaanta'al jach bak'i'. Tumen jach chéen le bak'o', yaan tu'ux 
a cuarenta, a cincuenta u kiloe'. Pues le jach u jaajile', máak óotsil beya', ti' tiempo 
jach aniko'ona', pues chéen chan juch'bil sikil, chéen chan péenkuch, chéen chan 
k'utbil p'aak. Le ku ya'ala'al ti'o' le p'aak yéetel le sikilo' ka xa'ak'tik ku ya'ala'al 
ti'e' xpapa'suul. Pero le mas úuchej, nukuch máak in abuelitoso'ob ku ya'aliko'obe', 
tóoncha' ch'oom wa papa'suul. Leti' le ku ya'aliko'ob bey le janalo'. Y ki'iki' ba'al u 
jaanta'al jach jaaj xan. Y tumen jach u jaajile' máak óotsil, pues máak chan 
campesina, pues yaan oora, yaan oora mina'an. Il le lu'umo'ob túun beora', le k 
meyajtika'. Pues hasta jach ki'iboktako'ob kan ts'o'okok u yeelo'ob te' le che'ob te' 
ichil le koolo'. Ka wilik le tuunicho'obo' ku yeelo'ob. Ma'alo'ob táan u prepararta'al 
utia'al u pa'ak'a'al le paak'áalo'ob, que sandía, que tuláakal jump'íit paak'áalo'ob, 
je'ebix le xtóop'o', je'ebix le sikilo', je'ebix le nalo'. Pues jach u jaajile' ta'aytak u 
k'uchul u tiempoil. Le veinte de mayo k'a'ana'an, wa ku lúubul santo ja'e', pues ku 
pa'ak'la'ajal le paak'áalo'ob beyo' utia'al a cosechar tak tu mesil junio, utia'al u chan 
deferdertikubaj. 

Bix a wilik, man Lupe? Teeche', tsikbalt to'one' bix u formail a wilik le 
vida, bix u seen taal le k'oja'anila'. Tumen úuch ka'ache' mina'an le seen 
k'oja'anilo'oba'. Bejla'e', como yaan granjas k'éek'ene', yaan que tséembil 
wakaxo'ob yéetel alimentoe'. Pues ya'abkach ba'al ku jaantik máak, wa chicharrón 
je'ebix le ba'al, sen golosina ku jaantik le paalalo'obo'. Hay vecese' ku taasik 





talamil. Ku taasik ya'abach k'oja'anilo'ob ti' u cuerpo xan le paalalo'oba'. Bix a 
wilik? 

GUADALUPE: Jaaj. Lelo' de por sí beya'. Tuláakal tak je'ebix le kíimilo'ob ku 
yúuchul te' náachilo'obo' tuláakal beyo'. Jaaj, ma' táan u k'uchul to'on way jach ka 
úuchuk ka kíimiko'on xane'. Pero mientrase', tuláakal u k'oja'anilo'ob, tuláakal u 
yiik'al u kíimil le máako'ob waya', leti' le ku k'uchulo'ob waya'. Leti' le ku 
afectartik le mejen paalal yéetel k'oja'anilo'ob. Ku ts'aik chi'ibal nak' ti'ob, ku ts'aik 
chokwil ti'ob, ku ts'aik se'en ti'ob. Bey xan ba'ax uláak', bey je'ebix bey wa yaan 
yaj reuma ti' máak, yéetel le láalo'. Ka póokik jump'íit le láalo' ka cho'ik te' ta 
wook, tu'ux ku ki'ina'amo'. Láayli xane' remedio xan bey xano'. 

BERNARDINO: Jaaj. Tumen le ba'al bin beyo', le ka wa'aliko', le k'oja'anilo' mina'an 
bin, mina'an bin ts'aak utia'al teech. Chéen je'ebix ka wa'aliko', jaaj remedio. 
Tumen jump'éel ba'al le kan, quizase' pues le kan ch'íijik máake' tuláakal ba'alo'ob 
ku taal, k'oja'anilo'ob ku taal tu wíinkilil máak. Tumen u jaajile' je'ebix ku ya'ala'al, 
ku ya'alik le aj ts'ak, le aj ts'ak yajo'obo', pues ts'o'ok bin u debilitar u wíinkilal 
máak. Ts'o'ok u yaan desgaste ti' u baakel máak. Pues lógicamente hay vecese', 
pues, u ts'anike', pues tak ka úuchuk ba'al ti' máak beyo'. 

GUADALUPE: Pues, jach jaaj. Tumen bejela'e'… ka'ach, je'ebix ka'acho'. Ka'ache', 
ma', tak le nukuch máako'obo' ma'. Ku yiliko'ob tak ochenta años, noventa años. 
Pero bejla'e' ma', yaane'e cincuenta años, sesenta añose' ts'oka'an beyo'. Ma' táan u 
durar u vida máak. Yaane' chéen kan a wu'uye', táan u k'i'inan u pu'uch, táan u 
kojk'ala'ankil u máan, ma' táan u béeytal u máan. Yaj, yaan reuma ti', yaj u pu'uch, 



ba'alo'ob ku k'i'ina'an ti'. Pero wa máak u yojel yaaje', tak le xíiwo'ob, yaan u yojel 
remediose', je'el u béeytal u meentik remedios xan ti' u wíinkalal máake'. Ka 
páatak u yilike', wa ku chan máan ti' wa ma' táan u máan ti'. Ahora wa ma' táan u 
máan ti'e' lelo', ku bisa'al túun te' tu yiknal aj ts'ak yajo'. 

BERNARDINO: Bix a wilik? Yaan máake' pues yaan óoli' chan ma'ak'olil xan ku 
utilizartike', tu lugar u yaan oora, hay vecese' yaan le sandía u meent u jugoil u 
yuk' u paalalo'ob, u yuk' leti' yéetel u yíichame', ma' táan u, ma' táan u manik. Sino 
que, ba'ax ku meentike' mas ku bin u man jump'éel nuxi Maxi te'elo', wa ku p'axik, 
como quiera. Táan u yuk'ik chokoj janale', táan u yuk'ik xan le ba'al síis beyo'. 
Pues hay vecese', pues, ma' táan u k'uchul le tiempo jach jaajo', le tak le ochenta, 
noventa, tak cien añoso'. Yaan le úuchben nukuch máako'obo' tak ciento veinte ku 
yiliko'obe'. Tumen leti'obe' ma'ateech u máansiko'ob mala noche. Ma'ateech u 
jaantiko'ob chéen bini'it janal. Leti'obe' jach u conservar u kalantmaj u 
wíinkilalo'ob xan. Le o'olale' ku yiliko'ob le cantidad de años beyo'. Je'ebix to'on 
bejla'a, ba'ax ken k ilej! Ku ts'o'okol apenas yaan to'on treinta, cuarenta añose', ma' 
sáasil k ichi'. Ma' ya'ab, ya'abach ba'alo'ob ku yúuchul beyo'? Pues quizase', pues 
tu yo'olal le ambiente, tu yo'olal le iik' le ku taal wala'. Wa hay veces ma' u yojel u 
kalantubaj xan máaki'. 

GUADALUPE: Jaaj. Je'ebix a wa'aliko', yaan oora máake' chéen chan ma'ak'óol, ma' 
táan u meentik beyo'. Pues leti' séebile', ku bin tu yiknal doctor. Pero wa leti' máak 
bey u yojel le remedioso'obo', je'el u béeytal u meentik ti' u wíinkilal máake'. 
Je'ebix tak to'on beya', je'ebix óotsilo'on beya'. Mina'an waye', jump'íit, chéen 
jump'íit waba'ax ku jaantik máake', k'a'abéet a xachikabaj meyaj, je'ebix tak le 





wak' k'áano'. K'a'abéet a meentik a wak'ik jump'éel k'áan. Ba'ax k'iin ma' táan a 
chan a wak'ik jump'éel k'áan? Yaan oorae' quince días ka chan wa'atal a wak' 
jump'éel k'áan. Ka ts'o'oksike', ku bo'ota'al teech chan cincuenta pesos. Báan kan a 
meent yéetel chan cincuenta pesos? Ken a man seis pesos jump'íit wa bu'ul, wa 
ixi'im ken a manej, le kéen u k'áat waba'ax a mejen paalale', mina'an. 

Pues jaajile', je'ebix túun a wa'aliko'. Yaan máake' u séebile' ku ya'alike': 
-Bin in ka'aj in man refresco, Coca in wuk'ej.- Wa charritos ba'ax u ts'aj ti' u mejen 
paalal. Pero wa je'ebix to'on bey yaan, yaan to'on je'ebix china, je'ebix pak'áal, 
limon, je'el u béeytal u meentik u refrescoil máak u ts'aj ti' u mejen paalale'. Pero, 
bey túun je'ebix a wa'aliko', u séeba'anile', ku jáan bin te' tiendao' ku manik 
jump'éel refrescoe', ts'oka'an beyo'. Le refresco, jugo naturaleso', mixmáak 
meentik. Ma'atech u jach u usarta'alo'ob bejla'e'. 

BERNARDINO: Mas leti', le aj ts'ak yajo'obo', leti' le ku recomendartiko'obo' 
ba'alo'ob naturales, ka páatak u yaantal energías, proteinas tu k'i'ik'el máak, ka 
p'áatak vitaminado. Tumen ma' táan u jáan tsa'ayal le mix jump'éel virus, mix 
jump'éel k'oja'anil, ti' se'eno'ob, ti' ba'al tak ku tsa'ayal ti' máake'. Tumen yaan 
alimento ti' le cuerpo beyo'. Pero mayormente, je'ebix k a'aliko', u ma'ak'óoli' 
máake' ka manik mas, puro Coca-Cola u yuk' máak beyo', táan u ts'aik mas 
k'oja'anil ti' máak. Beora' u clasesil ba'al yaan, yaan diabetes, yaan tuberculosis, 
yaan jump'éel monton. Yaan colesterol, yaan jump'éel monton k'oja'anil ku taal. 
Tumen jach u jaajile' ma' táan u kalantikubaj máak. 

Le año ku walajki', míin 30 años, 35 años jeala', juntúul in abuelito, leti' le 
jkíim de 120 años leti'e'. Leti'e', ma' operarta'an bey tumen apendicei'. Ma', 
operarta'ab ti' mixba'ali'. Ku ya'alike': -Pues jach u jaajile' kan a jaante'ex, kan a 



wuk'e'ex, pues yaan te'ex u chan centavoil, ma' a máan a jaante'ex ba'al jach ya'ab. 
Ka a tuukult a jach a jaantike'ex ya'ab ba'al beye'ex, beye'ex k'éek'ene',- ku ya'alik 
ti' to'on. Pues jach u jaajile' jump'éel nojoch le consejo ku ts'aik to'on le nukuch 
máako'ob beyo'. Pues ma' u yojelo'ob xooki', máako'ob jach mix “a”, mix jump'éel 
xook u yojelo'ob. Mix t'aan le kastelan t'aano'. Pero jats'uts u ts'aik consejo ti' 
máak. Tumen leti'obe' lik'nalo'ob ti' le vida beyo', ma' jach máako'ob mix jach 
óotsilo'obi' mix jach ayik'alo'obi'. Ku ya'alik túune': -Pues jach u jaajile' hijos,- ku 
ya'alik, -yaan máak xan jach táaj óotsil, pero leti' le móocho'obo', leti' le 
jooykepo'obo', mayormentei' k'a'ana'an u chan tuklik máake' bix ka meyaj.- 

Tumen le koola' táan a pak'ik ts'íim, táan a pak'ik makal, táan a pak'ik nal, 
táan a pak'ik tuláakale'. Pues le kéen k'uchuk le tiempo le sequíao', le tiempo 
je'ebix le mesil marzo, que abril, que mayo, que junio, mina'an cosecha, pues yaan 
u chan líik'esmaj te'elo' te' nak'liko'. Pues yaan tu'ux u bin u ch'a' u jaantej, 
máasima'? Leti' k'a'ana'an jan k xachikbaj k meento'. 

GUADALUPE: Jaan beyo'. Je'ebix a wa'aliko', yaan horae' le u maas séebile' u 
yiknal doctor. Pero je'ebix yaan oora, je'ebix yaan oora ku náakal a wóol tu yiknal 
doktore', ma' táan u tsa'akal teech jump'éel koja'anile'. Ka taal ta wotoche' ka 
meentik remediose'. Je'ebix tak wa yaan teech elel nak'ilo', ka licuartik le sabilao', 
ka ts'aik hielo ichile', ka wuk'ik, sin que azucare' ka wuk'ike'. Ku mentik teech 
jump'íit remedio. Pero wa ma'e' je'ebix tak le papaso', je'ebix tak le p'aak'o, ka 
licuartike', ka wuk'ik sin que yéetel azucar sin que yéetel ta'ab, chéen beyo'. Ka 
licuartik. Je'ebix le zanahoriao', ka licuartike', ka wuk'ike'. Le beyo', leti' xan 
ts'akik bey xane' le elel nak'il ti' máak, wa yaan xan ti' máak xan ich bey u cuerpo. 





BERNARDINO: Jum. Jach jaaj a t'aan le je'elo'obo'. Tak, ko'ox a'alik, ma' táan u jan 
ts'akik, pero chéen táan u prevenirtik, chéen táan u chan aliviartik. Le algo beyo' 
chéen u chan aliviartike', pues, ti' yaan kan máanak xan beyo'. Teene', jach u 
jaajile', ts'o'ok teen cuareta y tantos años. Jach u jaajile', yaan oora pues padecertik 
jump'íit k'oja'anil, yaan oora chéen yéetel xíiw, chéen yéetel ba'alo'obe', pues chan 
aliviar beyo'. Tumen yaan oora xan jach jaaje', como jump'éel máak campesino 
mina'an u chan seguro, mina'an u ISSSTE, mina'an tuláakal le ba'alo'ob beyo'. Pues 
jach u jaajile' yaan u yilik máak bix u meentik máak, jach jaaj. 

Pero to'one', beyo'on jach jaajile' bey je'ex le mejen síiniko'obo'. Le 
síiniko'obo', ti' u tiempoil le bin le k'iino'ob beya', le sequíaso', leti'e' táan u but'ik u 
yo'ocho'ob bin. Táan u almacenartik u yo'ocho'ob ti' u chan cuevao', tu chan 
joolo'ob. Le kan k'uchuk u tiempoil túun legal mina'an tu'ux u ch'aiko'obe', leti'obe' 
yaan utia'al u jaanto'obi'. Pues k'a'ana'an k p'áatal mas inteligenteo'on todavía ti' 
leti'ob, pero leti'ob mas inteligenteo'ob ti' to'on. 

GUADALUPE: Beyo'. Bey je'ebix ka wa'aliko'. Yaan horae' beyo' k ilik k'a'abéet u 
meentik u meyaj máak. K'a'abéet u pak'ik jump'íit nal máak. Pero yaan horae' 
ts'o'oka'an a pak'ike', ku taal le ch'íich'o', ku luk'ike', ku bisike', ts'o'oka'an beyo', 
ma' táan u jóok'ol. Pero yaan horae' ka ka'a pak'ik tu ka'atéene', ku jóok'ole', ku 
ka'a taal yaanal, je'ebix tak le juuj, je'ebix tak le tóoloko', ku bisik, ku jaantik. 
Mientrase' leti' le a chan paak'al, le a chan ixi'ime' ma' táan u jóok'ol. Pero ka ts'aik 
u jeele' ku jóok'ole', pues yaan oora ku yaantal u cosechae'. Yaan oora xane', pues 
ka perdertike', ma' táan u yaantal cosechaile', ts'o'oka'an beyo'. Ts'o'ok a perdertik 
beyo'. 





BERNARDINO: Jaaj. Yaan oora, yaan oora xane' ba'ax ku yúuchule' pues ts'o'ok u 
chan logrartik máak, jaaj. Jaaj u meyajtik je'ebix a wa'aliko', le kan taak le ciclono', 
ku láaj lúubsik. Wa ts'o'ok u náakal tak a metro ka'analile', ku p'uchike', ku 
k'askuntik, destruirtik. Yaan oora wa ma' xane', ku taal le k'a'amkach ja'o', ku 
búulul, ku náakal tak, waye', jump'éel teene', náak tak a metro y medio. Yaan tu'ux 
partese', tu'ux k'óomtako'obo', náak tak a dos metros ka'analil le ja'o', y tuláakal le 
mejen paak'áalo'ob beyo', ku ts'o'okol ti' beyo'. Pero jach u jaajile', to'one', ma' táan 
u béeytal k desanimar tumen k meyaj. Yaanak k ka'a líik'il, yaan k ka'a doblartik 
esfuerzo utia'al k meyajtik. 

GUADALUPE: Jaaj. Lelo' de por sí beyo'. Ma', ma' táan u lúubul yóol máak ka u 
ya'ale' wa tumen ts'o'oka'an u yúuchul beyo', ma' táan in meentik uláak', wa bixi', 
ka p'áatal ma' táan a meentike'. Kux túun ti' uláak' jump'éel año, báan ken u jaant a 
mejen paalal? Pues mina'an ba'alao'ob u jaantej. Je'el túune', wa ma' a cha'ik u 
lúubul a wóol, ka meent. Kex ka taak tak ciclon, kex ka taak Isidoroe', pues lelo'. 
Yaan a meentik u jeel, ma' táan, ma' perdertik beyo'. Pero leti', wa ku lúubul a 
wóol ma' meentike', pues lelo' ts'o'oka'an beyo'. Lelo' kéen ts'o'okoke', jach túun 
mina'an jach túun sequía tu jaajil, tumen mina'an tu'ux a ch'a'ik. Mientras que 
mina'an teech taak'in, istikyaj chan campesino máak. Chéen chan, chéen chan kool 
ku meentik máak, chéen chan páak ku meentik máak. Yaan horae', treinta pesos ka 
chan náajaltik, veinte pesos ka náajatik, cincuenta pesos ka náajaltike'. Báan ken a 
ment yéetel cincuenta pesos wa yéetel treinta pesos? Mixba'al ken a meentej. 
Chéen kan a man jump'íit wa ba'axe', ts'o'oka'an beyo', ts'o'oka'an u xu'up'ule'. 
Mina'an, mina'an. Bix kan a meentik bey wa mina'an mix jump'éel peso?





BERNARDINO: Jach ko'oj tuláakal ba'al jach jaaj. De por sí beyo', tuláakal ba'al 
ko'oj, je'ebix beora', je'ebix le ixi'ima'. Quizase', le gobierno' xana', pues tu lugar u 
chan defendertik óotsil jump'íite', pues táan u mas jodertiko'on. A wojel wáaj 
beya', a wojel wáaj jach bajux u tojol le ixi'imo' beora? A ciento cincuenta y cinco 
u kiloe' u tojol. Le waajo', yaan tu'ux a ocho, a ocho cincuenta, a diez. Ma' igual 
tu'uxo'obi'. Pero jach u jaajile', le o'olal túun kin wa'alik teeche', pues yaan u 
xachikubaj chan meyaj máak. Je'el ba'axake', pues yaan a chan meyajtik. Wa, 
ko'ox a'alik, yaan u xachikubaj máak u meyajt u albañilil. Bueno, yaan a wilik 
tu'ux kan a chan kaxant a kuxtal yéetel u paalal máak. Bix túun, pues de por sí bey 
le natural yaaniko'on beyo'. 

JORGE: K'áatik wa yaan u bin Peto wa ba'ax. 

GUADALUPE: Binech wáaj Peto jo'oljeak? 

BERNARDINO: Teene', jo'oljeake', ma'. Ka'awjeake' sí jbinen. Taal juntúul maestro 
way ilkene', ka tu invitarten ti' jump'éel almuerzoe' kaj jbineni'. Kux teech, yaan 
wáaj a bin sáamal Peto beya'? 

GUADALUPE: Teene' yaan in bin jump'íit oora Peto. Pero jo'oljeake' jbino'on 
Ya'axkaba'. Jbino'on… ku kon jump'íit u kaab le máako'obo', jbino'on xíimbal tu 
paacho'ob. Ka ts'o'oke', je'elo'on xKa'akal xíimbal. Ku ts'o'okole' ka jo'op' k máan 
k cha'ant tak iglesiaso'ob yaan te' Tixkakalo'. Yaan, jaaj ki'ichkelem iglesia yaani'. 
Yaan tak u bej jaltuno'ob ichil le u pilasilo', bey ch'e'eno'ob. Kensa tak ba'ax uláak'




sen yaan te' iglesiao'. Puro úuchben ba'alo'ob, puro jats'uts ba'alo'ob yaan te' tu 
iglesiail Tixkakalo'. 

BERNARDINO: Jaaj. Si yaan uláak' le mulu'ucho'ob te' naats'il te'ela'. Ma' in wojel 
wa a wilme'exi', te' naats' te'... míin jach, táanchumuk u bejil tak xKa'akala', entre 
xKa'akal tak waye'. Te' bey baanda ta bin te' xKa'akal. Beya', ta jts'íik k'abile', ti' 
yaan jump'éel múul jach nojochi'. Jats'uts ba'al. Bey yaan u piramideil ka'anal 
beya'. Chévere, jach chévere le ba'alo'ob je'elo'. Ma' in wojel wa a wojel xani'. 

GUADALUPE: Ma'atech. Chéen ba'ax kin wu'uyik u ya'ala'ale' te' Tixkakal bin, te' 
tu iglesiail bin le Tixkakal, jach bin ti' tu chúumukil bey tu'ux yaan bin uláak' 
jump'éel xla'pak', úuchben pak'o'. Ku ya'aliko'ob bine', ts'o'oka'an bin yokol bin 
ilbil bin beyo' te' ichil, tumen yaan u ts'ono'otil. Yaan jump'éel ts'ono'ot bey 
nojocha', pero ich u terreno juntúul le nojoch máak yaano'. Pues ka ok bin ilbil bini 
le..., ma' in wojel ba'ax, míin “satélite”, wa ma' in wojel ba'ax le okiko'. Kan bin 
ila'ab bine' jóojochil bin yáanal bin tak le carretera bin beya'. Ba'ax túun yaan 
bine', jump'éel nuxi' pato boox bine', pato bin yaano'. Hasta t'aat'alkil bin u chan 
bejil bine' le ja' bino', leti' le ku ya'aliko'ob beyo'. Leti' úuchben wa ba'al wa beyo'. 
Báanten túun yáanal le carretera beyo', ti' yaan le pato, ti' yaan beyo'? Jump'éel 
nuxi' boox pato. Ku ts'o'okole', mina'an mixba'al bey u jaant, bey u luk', ka kuxlak 
beyo'. Kensa bix kuxlik beyo'. Leti' le bey ku ya'aliko'ob beyo', úuchben ba'al, 
jela'an u yila'al. Extrañoso'ob ma'atech u yila'al. Ya'ab máaxe', táan u extrañartik, 
tumen ma'ateech u yila'al bin le ba'al bin bey tumen le máako'ob ku líik'la'ajalo'ob 
bejela'e'. Pero úuchben nukuch máako'obe', tal vez u yojelo'ob wa ma' u yilmo'obi'. 





BERNARDINO: Jaaj. Si túun le je'el ka wa'aliko', tu tsikbaltaj teen juntúul nojoch 
máak, jump'éel nuxi' nojoch máak, nuxi' gordo, nuxi' polok. Polok le nojoch 
máako'. Bey tu tsikbaltaj ti' to'on. Jbino'on ilej, oko'oni', t ilaj le u jool le 
ts'ono'oto'. Ma' sen nojoch, beya'. Tu tsikbaltaj to'on tu yo'olal le je'elo', 
ba'altako'ob, je'elo'. Pues, yaan ba'alo'ob naturaleso'ob xan beyo', pero ma' 
ojela'ane' wa kuxa'an wa kimen. Jach u jaajile', jats'uts, jats'uts le lugaro'ob je'elo'. 
Jbino'on xíimbal te' xKa'akalo', míin leti'e', leti' le semana jóok'o', míin utia'al 
domingo ka' bino'oni'. Pero ma', de repente ma' táan u xantal kéen ka'a xi'iko'oni', 
tumen yaan juntúul máak jach taj u yeet'i'. Ku yet'ik máak. Ku yutskinaj baak. U 
jach jach ma'alob le máako'. 

GUADALUPE: Jaaj. Kux túun beorae'? Yaan wáaj túun a bin Peto sáamal? Wa 
ka'abej? Báan k'iin a bine'ex xíimbal? Túun ka bine'ex xíimbal? 

BERNARDINO: Yaan k bin domingo le ku taala'. Yaan jump'éel... yaan u taal le 
candidato ku ya'ala'al ti', le don Xavier ku ya'ala'alo'. Pues yaan invitado'on ka 
xi'iko'on ilej. Chéen wa anchaj tiempoi' k bin, wa ma'e' ni modos. Beora ko'oj xan 
u pasajeil tuláakal. Yaan wáaj a bine'ex jóoyab je'ebix tarde bejela'e'? 

GUADALUPE: Yaan k bin jóoyab. Yaan k bin mol che'. U yalab le che'ob bey ma' 
eelo'ob, yaan k bin jel molche'etej ka k tóokej. Yaan k bin jóoyabt jump'íit le 
iiko'obo'. Yaan k bin julbe'ent tu'ux jaanta'abo'ob tumen le juujo', yaan k bin pak' 
uláak'. Yaan k jóoyab. Yaan ya'abach ba'al yaan k meent te' ich koolo'. Chéen yaan 
oora ma' táan u yaantal tiempo k bine'. Pues, táan u páak'tiko'on le meyaj bey te' 
ich koolo'. Yaan oorae' kex jíitba k bisik yéetel k mejen paalal, tak k'a'abéet k bin 




yéetel k mejen paalale'. Tak bin mina'an modo, yaan k bisiko'ob tak leti'ob te'elo'. 
Tumen to'one' juntúul máako'on campesinao'on. Waye', capesinaso'ob yaan waye'. 
Waye' tak u ko'olelilo'ob tak u xiibilo'obe' xmeyjilo'ob. Xcampesinaso'ob, x-ich 
koolilo'ob. 

Yaan oorae' walkila' mixba'al tu ka'aj u yu'ul máak. Yaan oorae' éek'samen 
táan u yu'ul máake' yéetel u mejen paalal. Ken u'ulukeche', bin a ka'aj a meent 
jump'íit ba'al a jaantej, bin a ka'aj jach… mixba'al a chakmaje, táan a kaxtik 
jump'íit wa ba'ax a jaantej, jump'íit je'ebix le k'utbil p'aak, je'ebix sikil beyo', leti' 
le xpapa'suul beyo'. Leti' le ku jáan meentik máak u séeba'anil u jaant máako', ka 
páatak u jaantik jump'íit máak le ba'al beyo'. Ku ts'o'okole' ku ka'a bin máak. 

BERNARDINO: Ma'alob ka ka'ansa'ak le paalalo'obo', tumen wa ma'e', ma'ak'óolil 
ku ka'ansa'al xan ti'ob. Tumen te' bin nukuch kaajo'ob, ti' le ciudado'ob beora, yaan 
bin bandalosi', yaan bin, pues u meejenta' paalalo'ob beyo'. Como ma'ateech u 
la'amalo'ob meyaje', chéen máan ku meentiko'ob. Pues kan nuukakako'ob, juntúul 
máak desde de veinte añose', ma' táan a tusik u beel, le kan a wóot a wa'al ti'e'. 
Pero je'el túun le je'ela', pues kan taak ka'ana'ane', pues mina'an, mina'an u ganasil 
u máan loox wa ba'ate'el wa u formart u banda. Je'ebix le ku ya'ala'alo', te' tumen 
le bandaso' bin ti' le ciudado', yaan que clasesil. Yaan Batos Locos, yaan... ma' in 
wojel ba'ax u je'elo'obi, pero ya'ab. 

Je'ebix way jach jaajile', pues tak u mejen paalalilo'ob desde de siete, ocho 
añose', ku bino'ob meyaj, ma'alob. Gracias ti' chan kaaj beya', pues leti'obe' u 
dedicarmubao'ob ti' meyaj. Ma', mina'an, mina'an mix jump'éel clase vicio, je'ebix 
káaltal, je'ebix droga, je'ebix ba'alo'ob. Gracias waye' mina'an, mina'an ookol to'on, 
mina'an, mina'an mixba'al. Bueno, ma'alob ka ka'ansa'ak le palalo'ob beyo'. Pues 




jach u jaajile', tumen kan nojochchajak juntúul wíinike', pues u yojel meyaj, ma' 
táan u ja'asa'al u yóol, míin, míin, mixmáak. Como fácil yaan u kaxtik u kuxtal, 
sáamal, ka'abej, ku kaxtik u yatan. Yaan u obligacione', pues u jaajile', fácil ken u 
yil le vida. Pero wa ma' ka'ansa'an meyaj ti', chéen xook ku meentiko', ma' tu 
alcanzartaj jump'éel profesione', u carrerae', pues u jaajile' chéen jooykepil. Wa 
chéen kan a wile' tu káajsik tak ookol. Chéen kan a wile' ts'o'ok u kaxtik uláak' 
ba'al u meentej. 

GUADALUPE: Jaaj. Bey je'ebix ka wa'aliko', ma'alob k'a'abéet u ka'ansa'alo'ob 
meyaj. Yaan juntúul túun teen le in chan hijo jach táaj ma'ak'ol, jach táaj u p'eek u 
bin ich kool. Jach táaj u k'áate' chéen ka p'áatak bin ichnaj bin, jach bin táaj chokoj 
k'iin bin. Pero kin wa'alik ti'e': -Hijo, si to'on waye', to'on capesino'on. -A papaje',kin 
wa'alik ti'e', -de por sí to'one' ich kool k'a'abéetak bin. Pero de por sí yaan, ma' 
táan u béeytal a p'áatal ka a wa'al ma' táan a taal.- Ahora, uláak' juntúulo', lelo' ma'. 
Lelo', don uts tu yich u bin ich kool. Lelo', ken k'uchuke', táan u máan mol che'. 
Táan u máan páak. Táan u máan u yil le mejen iiko'obo'. Táan u máan jóoyab. 
Táan u máan u yil je'el ba'alo'ob u meent te' ich kool beyo'. Pues leti', tak to'one', 
ma' táan k a'alike' wa tumen mejentak k mejen chaambale', ma' táan k bin ich kool 
wa bixi', ka p'áatako'on tanaj. Ma'. To'one', ba'ax k meentike', tak kan xi'iko'on 
jóok'oko'on t otoche', táan k kuchik u mejen k'áano'ob, u mejen k'áanche'ob, u 
mejen u yo'ocho'ob, ba'ax kéen u jaanto'ob kéen wi'ijako'ob te' ich koolo'. Tumen 
lelo', k t'inik u k'áan te' ich kool, kéen k'uchuko'one', k t'inik u k'áan te' ichnaj te' 
ich koolo'. Le ku ts'o'okole', chikúuntik tu juun, k ts'aik u chu'ucho'obe', ku 
chitalo'obe', ku wenelo'obe', k bin meent jump'íit meyaj. Láaj oorae' beyo', ku 
yajalo'obe', k bin weenso'on tu ka'atéene', k seguertik k meyaj to'on. To'one' ma' 





táan k a'alike' wa chokoj k'iin wa bixi', wa ts'o'ok u náakal óol. Tumen ba'axteen? 
Tumen k'a'abéet k meentik. Tumen wa ma' táan a meentik xane', pues ma' táan u 
yaantal xan teech mixba'al xan. 

JORGE: K'áat ti' wa ku bin p'uuj. 

GUADALUPE: Ka bin wáaj p'uuj teech beya'? 

BERNARDINO: Jaaj. Kin bin xan p'uuj. Pero ma'ateech in jach bin sáansamal, 
tumen teene', jach ma' in wojel in ts'on ba'ale'. Kin máan ts'onik le kéejo'. Kin 
máan ts'onik le kuutso'. Tuláakal le ba'alche'il k'áaxo', kin láaj máaman ts'oniko'ob. 
Ya que ma' tin kanaj ts'ooni', tumen ma'ateech in jach, ma'ateech in jach in bin. A 
wíicham? 

GUADALUPE: Teene', in wíichame', jach ku bin. Ku máan te' ts'oono'. Jach uts tu 
yich u máan te' ts'oon beyo'. Pero yaan oorae' ku ts'oon. Ku tocar xan u ts'aik 
suerte ti'e' ku ts'oon. Pero yaan oora xane', mixba'al xane'. Chéen ku bin xan beyo', 
mixba'al xan ku ts'onik xan. Pero yaan oorae', yaan oora ku ts'oniko'ob le ba'alche' 
bey te', je'ebix u yúulumil le k'áaxo', u k'éek'enil le k'áaxo'. Pues yaan oorae' ku 
tocar u ts'oniko'ob xan beyo'. Pues ku taasiko'ob beyo'. To'one', pues píibtik. 

BERNARDINO: Ka chan konike'ex wáaj túun beya'? 

GUADALUPE: Jaaj. To'one' k konik. Le kéen p'áatak bey wa mina'an to'on centavo 
beya', pues ku konik. K manik bey jump'íit ixi'im wa ba'ax beyo'. Leti', puro beya'





ka k meentik. Pero jach ku konik. Je'ebix tak u tsuukel le kéejo', jach ku konik. U 
pool le kéejo', yaan oorao' ku konik. Le tak je'el, je'ebix u yúulumil le k'áaxo', u 
k'éek'enil le k'áaxo', pues kéen tocarnak u ts'onike', ku konik. Tumen ya'ab máax 
xane', ma'ateech u jaantik xan le bak' xan beyo'. Pues ku poochiltaj xan ti'e'. Pues 
ku k'áatike', ku koniko'ob. 

BERNARDINO: Ku ma'anal. Si le bak'o' beyo' jach táaj. Le bak'o'ob bey te' k'áaxo' 
unico le bak'a' jach che'e limpio beyo'. Mina'an, ma' jach k'omoji', ma' mixba'ale'. 
Jach táaj ki'iki' ba'alo'ob le bak'o', u bak'el le kéejo'. No hombre! Si leti' le más 
mejor bak'o, y ya'ab máax jach ki' u yu'ubik. Uts tu t'aan u jaantik, tumen ti' 
jump'éel, jump'éel bak' mina'an uláak' mix mal sabor ti'. 

GUADALUPE: Jaaj. Ma' úucha'aj tin konaj jump'éel pierna ti' le juntúul le maestra, 
ku ts'aik xook te' secundariao'. Tin konaj ti'. Ti' bin jbin k'a'aybil ti' tumen le mejen 
paalalo'obo', ka taal u yilej. Pues ka tin konaj ti'. Ka tu k'áataj teen bajuxe', ka tin 
wa'alaj ti'e' cien pesose'. Beora ka tu bo'otaj teen le óotsil maestrao'. Beora ka 
anchaj to'on jump'íit centavo utia'al k manik ba'al u jaant k mejen paalal xan, bey 
ba'alo'ob taak u jaantiko'obo'. Tumen wa yo'olal ba'al bey u jaanto'ob jump'íito', 
pues yaan. Pero leti', le je'ebix kéen jóok'oko'ob beya' táan u yiliko'ob u jaant, u 
jaanta'al ba'al tumen u yéet paalilo'ob, pues taak u jaantiko'ob xan. Leti'obe', ma' 
táan u ya'aliko'obe' wa yaan u tojol wa mina'an u tojol. Pues leti'obe', yaan a kaxtik 
tu'ux, yaan a wilik bix a kaxtik a ts'aik xan ti'ob. Tumen ma' wáaj je'el a jats'ik xan, 
wa táan u k'áatik teech ba'al u jaantej. Ma' wáaj a nonokjats'tik xan ka a wa'al ti'e' 
wa mina'an wa bix kan a meentik. Pues yaan a kaxt ka ts'áaj ti' ti'ob xan. Ma' wáaj 




táan a wilik leti'obe' mejentako'ob, óotsilo'ob? Leti'obe', mixba'al, taak u 
jaantiko'ob leti'ob. 

BERNARDINO: A wíicham beya' doña Lupe, ku káaltal wáaj beya'? 

GUADALUPE: Ma'ateech, gracias ti' Diose', ma'ateech u káaltal. Mina'an mix 
jump'éel vicio ti', jach jumpuli'. 

BERNARDINO: Pero, ku ts'u'uts'? 

GUADALUPE: Ma'. Mix jump'éel clase vicio yaan ti', jach jumpuli', mina'an. 
Mina'an vicioil ti' ts'u'uts' chamal, mix káaltal, mixba'al. Mix kaxan ba'ate'eli', 
chéen etas yaan. 

BERNARDINO: Leti' le ma'alob beyo', leti' le nojoch máako'ob bey ku largar u 
vidao' way lu'um, te' way lu'um tu'ux yaano'ona'. Tumen wa jump'éel wíinik ku 
máan kaxan ba'ate'el, le kan káalak ba'alo'ob ku máan u meent ti' u yéet wíinikile', 
pues ma' táan u xáantale' jump'éel ti' lelo' ku jéemp'uch'ta'al, wa ku ts'o'onol, wa ku 
meenta'al lo'ob ti'e'. Ti' yaan le ba'alo'ob talamo', bey ku yúuchulo'ob. Ma'alo'ob 
ba'alo'ob, utsul máako'ob ka anako'ob. Tumen jach ojel k'a'ana'an jump'éel máak, 
kan nojochmáakchajake', deber u tuukultik u tuukul tu beel. Puro deber u tuukultik 
ba'al uts. Deber u chan k'antal u tuukul. Tumen ku ya'ala'ale', máako'ob bin desde 
de quince años, dieciseis años, todavía paalalo'ob beya', ma' k'anchajak u 
tuukulo'obi'. Eh! Pero tu ts'aj teech veinte añose', pues deber u chan k'antal u 
tuukul máak. A tuukultik ba'alo'ob u beelo'ob beyo', bix deber a respetartik a wéet 





wíinikil, bix deber a tsikbal, debe ser a yaabiltik a vecino, a yaabiltik tuláakal a 
wéet wíinkil. 

GUADALUPE: Jaaj. Bey je'ex a wa'aliko', k'a'abéet u bisikubaj máak yéetel u yéet 
wíinikil uts beyo'. Tumen wa mu ts'íiboltik máak, wa sáamal wa ka'abej 
k'oja'anech wa bixe', jaaj toj a wóole' mixmáak, hasta ma' k'a'abéet a wéet wíinikil 
ti' teechi'. Pero wa ka lúubukech ti' jump'éel k'oja'anile', k'a'abéet teech tuláakal a 
wéet wíinikil. K'a'abéet u jaajile' le favoro'. Ma' jaaj wa teech k'áatik bey tu yéetel 
a chi' ka k'áatik le k favoro', sino que a corazón k'áatik favore' ti' u corazon a wéet 
wíinikile' ku taal u yilech. Ku taal u síij teech jump'íit waba'ax. Juntúul chan 
waba'ax ku síij teech bey a chan jaanta', ma' uts a jaantik, wa ba'ax a'ala'an teech 
tumen doctore', leti' le beyo'. Ma', tumen, yaan máak ku ya'alike': -Ah! Mix tin 
k'áatik favor ti'. Tumen sáamal, ka'abej, ma' ka u yawat tin wiche', wa ka u ya'al 
teene'; “Tin meentaj teech beya', wa tin meentaj teech tolo'”.- Pero ma', a jaajile', 
leti' kéen k'oja'anchajak máake', mismo a corazone' leti' k'áatik favor ti', ti' u yóol u 
corazón xan a wéet wíinikile'. Leti' beetike' ku taal u xíimbaltech xan a wéet 
wíinikil ken k'oja'anchajak máak xan. 

BERNARDINO: Jaaj. Leti' lelo' k'a'anan, jach u jaajile u paaklam bisikubaj máak. 
Claro que to'one', máako'on ma' jach… ma' de letrao'oni'. Ma' ya'ab estudio ti' 
to'one'. Pero jach u jaajile' k'a'ana'an u paakla'ant bisikubaj wíinik yéet éet wíinkil. 
Tumen wa yaan problemas ti' je'emáax, je'emáax ka wila'aj te' táan kaxtik k'uuxi' 
ti'o', hasta mixmáak jats'uts u yilikech, mixmáak jats'uts u yilik u forma, a estilo. 
Pero leti' le ba'axo'ob túun beya' k'a'ana'an u paakla'ant bisikubaj máak. Tumen 
je'ebix ka wa'aliko', je'ebix ta wa'alajo', tumen wa yaan k'oja'anile' pues u jaajile', 




leti'e' k'a'abéet u yéet wíinikil máako'. Wa ma', wa ma' k'oja'an máake' pues ma' 
k'a'abéet teech mixmáaki'. Pero jach u jaajile', k'a'abéet u yéet wíinikil máak, jach 
tu jaajil. Tumen wa utseche', beora ka taal ilbila', beora'. Wa k'oja'aneche', beora' 
wa ka taal ilbila', je'emáaxe' tun apreciartikech. U jaajile', tak kimen máake', pues 
tun yaabita'al máak. Tumen máake' uts u na'at, uts u tuukul y tuláakal a hechose' 
jats'uts xan. 

GUADALUPE: Jaaj. Bey yaan máaxe', ku ya'alike', ma', ma' je'ex mejen angelo'ob 
beya'. Yaan máaxe', yaan ku ya'alike': -Ma' k'a'abéet teen mejen paalal. Mix 
juntúul mejen paalal k'a'abéet teen. Ba'ax, ku xchi'ibankúunto'ob in jo'ol. Chéen u 
meento'on sen sen meyaj. Chéen u ts'ao'ob teen meyaj. Chéen u k'áato'ob teen 
ba'alo'ob u jaanto'ob.- Pero ma'ateech. Le mejen angelo'ob way yóok'ol kaab 
waya', k'a'abéeto'ob way yóok'ol kaabe'. Tumen wa mina'an a mejen paalal xane', 
wa ka lúubukech ti' jump'éel k'oja'anile', máax kun meentik a cuentail? Mixmáak 
kun meentik a cuentail. Je'ex ka úuch ti' juntúul nojoch abuelita bey te' tu'ux kin 
wa'alik teech, te' Tixcacalo', beyo'. Leti' mina'an u mejen paal. Ma', ma' anchaj u 
mejen paalalo'obi'. Ka ch'íije', ka lúub ti' jump'éel k'oja'anile', ka chilaj tu k'áanil, 
mixmáak ki' líik'sik meentik favor ti' angelitao'. Ti' ku suciartikubaj tu k'áane' ti' 
tuláakali'i'. Pues, ma' a creertike'ex, le ka ki' kíim, le ka kíim le óotsil cristianoo', 
leti' jóok' u xnook'oli', bix u p'otoxil u xnook'olil le óotsil nojoch ko'olelo'. Teene', 
in wilmaj, ma' chéen tin wa'aliki', ma'. In wilmaj bey ba'ax jach úuch ti'o'. Jach u 
xnook'oli', to'och' ku meentik u xnook'oli' le óotsil cristiano leti'. Máax meent u 
cuentail? Mixmáak meent u cuentail. Chéen meent cuentae', chéen bey kíimik 
juntúul, hasta ma' ku deber in wa'aliki', juntúul ba'alche'e. Tumen leti', mina'an u 
paalal meentik favor ti', mixmáak, chéen u vecinase'. Chéen a vecinae', ku yóotike', 





ku taal u yilech; ku yóotike', ma' u taal u meent teech favor. Ma' u ketik wa juntúul 
a paalile', pues míin bey le ku ya'ala'al kex ma' taak u machikeche'e, ma' taak u 
náats'al ta wiknale'e, pues yaan u náats'al ta wiknal. Tumen u yojele', u maamaech, 
u papaech. Pero chéen juntúul a vecinae', ma' a xook yéetel. 

BERNARDINO: Jach jaaj, jach jaaj le ka wa'aliko'. Jach jaaj bey u yúuchul ti'ob, bey 
u yúuchul le ba'alo'ob je'elo'. Way ti' le lu'um kabil tu'ux yaano'ona', ya'abach ba'al 
ku yúuchul, jach tak mas u peori'. Pero, báan mas? De por sí u jaajile', jajal Diose' 
bey tu ts'aaj le wíiniko'obo'. Bey tu ts'aik le máako'ob way yóok'ol kaaba'. Pues, te' 
yóok'ol kaaba', yaan, doña Lupe, yaan sufrimiento. Yaan mometos de gozo, yaan 
momentos de alegría. Pues de por sí bey walo', báan mas, de por sí lelo'. Pues 
Diose', ku tomartik en cuenta tuláakal le je'elo'obo', jach tu jaajile'. Le a wíichame', 
leti'e' ma'alob wáaj u yojeli' xook túun beya'? 

GUADALUPE: Jaaj, u yojel jump'íit chan xook. U yojel jump'íit ts'íib. 

BERNARDINO: Kux túun a papaj? 

GUADALUPE: Bey xan leti'. In papaje' u yojel xan, u yojel xook xan. 

BERNARDINO: Tu'un yaano'ob túun beya'? 

GUADALUPE: Leti'obe', ti' yaano'ob tu kaajil Tixkakaltuyube'. 

BERNARDINO: Ujum. Máax u k'aaba' a papaj túun?





GUADALUPE: Teene', don Francisco Santiago Cox, in papaj teen. 
BERNARDINO: Ah! Cox? 
GUADALUPE: Jaaj. 
BERNARDINO: Lelo', míin k pariente. Porque, máak, si to'one', Coxo'on xan. 
GUADALUPE: Jaaj, je'elo beye'. 
BERNARDINO: Yaj Coxen teen. Míin, míin parienteo'on beyo'. 
GUADALUPE: Jaaj, míin in primoech túun. 
BERNARDINO: Jaaj jaaj, chéen ba'ale' náach tu'ux yaano'ob xan. 
GUADALUPE: Jaaj, náach. 
BERNARDINO: Ya'ab te' XKakalo', ya'ab Coxo'ob yaani'. 
GUADALUPE: Ya'ab, ya'abach. 
BERNARDINO: Si in abuelito bine', por ejemplo, te' Xka'akalo', ti' jlíik'i'. Chéen 

ba'ale' ka taal le guerra úucho', ka anchaj u luk'ulo'obi' ka bino'ob te' Kantamayek. 





Te' Kantamayeke' ka bino'ob Tikul. Tikule' ka taalo'ob wey Timule'. Pues waye', 
waye' míin yaan… 

GUADALUPE: Juntúul u abuelo in mamae', ma' táan a creertik, cien años yaan ti' ka 
kíimij, don Bilo Catzin u k'aaba'. Bejla'e' máax ka wu'uyik k ya'alik, ku ya'ala'al ku 
ts'aik cien años ti' kan kíimik, ochenta años ku kíimij. Bejla'e' mases que, yaan 
oorae' chéen cuarenta años yaan teech, cincuenta años yaan teeche', ka kíimij. Pero 
le úuchben nukuch máako'obo' ku ya'aliko'obe', míin jach chich u yiik'o'ob. Le 
o'olal ma'ateech u kíimlo'ob ku chukik tak le edad cien años, noventa años ku 
kíimlo'obo', pero bejlae' ma'ateech. Bejelae' míin bey ku ya'ala'alo' chéen u 
ni'iche'il máak, chéen u yala' máak ti' le yóok'ol kaaba'. Chéen u chan p'íit wa 
ba'axe', chéen kan a wu'uy u ya'ala'ale', kíim bin fulanoo', kíim bin fulanoo', hasta 
ma' táan a creertik. Tumen ka'ach úuch bine', beyo' le úuchben nukuch máako'obo', 
noventa años ti'obe' ku kíimlo'ob, cien años. 

BERNARDINO: Ahita, beyo'. Tumen jach u jaajile', pues, ts'o'ok le tiemposo'ob xan 
wa beyo', ts'o'ok beyo'. Je'ebix ka wa'aliko'. Bejla'e', pues, chéen, le kan u ya'al tak 
treinta años ti'e', wa tak veinticinco añose', ts'o'ok a wilik ts'u káajal, ts'u káajal u 
ch'íijile'. De por sí bey walo', míin bey kun, de por sí le tiempo aniko'ona', láaj 
beyo', ma' jach je'ebix úuch ka wa'aliko'. Tumen lelo', yaan jump'éel chan parte in 
wilmi'. Tuláakal le animáas Chableilo'ob way existido, máax yuumilo'oba', juntúul 
nojch máak yuumil le waya'. Yaan kex siete ranchos ti'. Wakaxe', yaan kex 
quinientos cabezas wakax ti'. K'éek'eno'obe' yaan kex cuatro wa cinco docenas 
k'éek'en yaan ti', yaan kex ka'ap'éel docenas u yalak' peek'. Ya'abach ba'al yaan ti', 
exagerado ba'al yaan ti', yéetel ti' jump'éel chan nojoch máak, don Alejandro 





Chable', Chable' u k'aaba'. U yatane' doña Jacinta. Leti'obe', leti'obe' ma' anchaj u 
mejen paalalo'obi'. Te' kíinsa'abo'ob te' San Diego, tumen le máako'ob 
maloso'obo', wa bandidoso'obo'. Ti' tak mismo ichil le corral tu'ux kíinsa'abo'obo', 
ti' mu'ukla'ajo'obi'. 

Pues jach u jaajile', pues to'on bejla', to'on gozartik u bieneso'oba'. Beora 
suunaj ejidoil le polea waya'. Yaan uláak' u polea to jump'éel parte mas ejido te' 
baanda X-Ka'acalo'. Pues ti' yaan uláak' jump'éel le ejido. Beora yaan kex, waye', 
way Timule' yaan cincuenta y seis ejidatarios, yaan. Yéetel mas u paalal, u paalal 
ejidatariose', tuláakal máake', yaan kex ciento sesenta. Máaxo'ob tuláakal, tuláakal 
le habitantes waye', habitantes por total yaan cuatrocientos diez. Tuláakal le 
wíiniko'oba', to'on bejla'e', disfrutartik tuláakal u muuk', u sudoril u frente le 
nojoch máako'. Leti'e' máak tu yilaj wi'ij, uk'ajil, tun kaxtik le ba'alo'oba'. Beora', 
to'one', way jach jaaje', to'on gozartik le u muuk' angelitoa', mix siquiera jump'éel 
chan veladora, mix jump'éel chan kib ka atrevernak t'a'abal ti'. Pero, ma' xan wa 
teech kan a chan agradercer ti', ka chan t'ab jump'éel chan kib ti', doña Lupe. 

GUADALUPE: Jaaj. Lelo', según bix tu tuukultik máak, bix ken u tocartil le a 
corazón cada a wéet wíinikil. Tumen yaan oorae' beyo', yaan ka wa'alike' mun 
meentik teech favor. Pero leti'e', ma' a wojel ba'ax ku tuukulik wa u meentik teech 
favori'. Juntúul in abuelo ka'ach úuchij, míin yaan ochenta años ti' in abuelo ka 
kíimo'. Bey o'olaj leti'e', jach campesino. Jach de por sí jach ku pak'ik, je'ebix le 
k'úumo', je'ebix le xtóop'o', je'ebix le iibo', u clasesil sak iib, le chak iibo', bu'ul. 
Tuláakal ku pak'ike' ku yaantal ti'. Le kéen leti' u t'ok beyo' cosechailo', ya'abach 
ba'al yaan ti' leti'ob. Pero beyo', leti' tuláakal ba'al xan bey je'ebix te' tu yotoch, bey 
je'ebix que le semilla, bey le ba'ax kun u jaant, wa mango, wa óop, wa guanabano, 





wa je'ebix tak le cayumito beyo' u pak'maj tu terreno beya'. Leti' antes tak ma' 
kíimiko', láaj yaan u yicho'ob. Ba'ax ku meentik leti', le kéen il a ch'a'ik cada ba'al 
a jaant bey u pak'maj te' yotoch u tak'amilo', ku ya'alike': -Le kéen ts'o'okok a 
jaantike', ka meent favore',- ki, -u chan neek'o' ka ts'aik ti' jump'éel chan lu'um ti' 
jump'éel bolsae',- ki. -Tumen tu yo'olal a pak'ike'exe',- ki, -utia'al ma' u ch'éejel 
beyo',- ki. Leti'e' ba'ax ku kaxtike' ma' u ch'éejel bey ba'ax ku pak'iko'. 

Pero leti' ba'ax? Bejla'e', le paalalo'ob je'eba'alak ku jaanto'ob, píikch'inbil u 
meentiko'ob u chan neek', u chan semillae', tu jaajil. Mun tuukultiko'obe' wa 
k'a'abéet. Jach jaaj le ba'ax ku ya'alik le úuchben nukuch máako'ob. K'a'abéet a 
meentik a chan paak'al. A ts'aik ti' jump'éel chan lu'ume' ka páatak u jóok'ol, ka 
páatak u crecer xane'. Wa u xuul u kuxa'an máake' pues leti' ken a jaant xan. Pero 
wa leti', je'ebix le paalalo'ob beora, je'eba'axak ba'alil ku jaanto'obe', píikch'inbil u 
meentiko'ob u mejen neek', u mejen sóol. Leti'obe' mun ya'aliko'ob beyo'. 

BERNARDINO: Jaaj. Le nukuch máako'ob beyo', ma'alob consejo ku ts'aiko'ob. 
Pues cuando paal máake', kan a'ala'ak teech ba'ale', jach u jaajile', bey wa ma' 
jaaje'. Pero tuláakal le ba'al ku ya'aliko', jaaj. Tumen leti'obe', ts'o'ok u yiliko'ob. 
Ts'o'ok u yaantal por medio ti' túun ts'o'ok u yiliko'ob. Ts'o'ok u yiliko'ob, yaan 
experiencia ti'ob, jach u jaajile', le nukuch máako'ob beyo'. Ma' chéen u 
ya'aliko'ob. Le jump'éel ba'al, kan u yóot u ya'ale', ma' chéen tu ya'aliki', si no que 
yaan seguridad ti'obe' ba'ax le kéen u ya'alo' y ba'ax le kéen u meentiko'. 

Yaane', ku ya'alike'... Ah! Animáas in bin abuelito xane', jach u jaajile, ku 
ya'alike': -Wa yaan a chan xla' xaanab, chan laab, ts'o'ok a manik u chan 
túumbenile',- ki, -meent favor a chan k'axik tu paach a wotoch. Tumen ma' sáamal, 




ka'abeji', hijo, wa ts'o'ok a láakal mina'an teeche', pues ka bine', ka wéensike' ka 
ts'aik ta wook tu ka'atéen.- Tuláakal le nukuch máako'ob beyo' jats'uts ba'ax u 
tuukulo'ob, u ideaso'ob. Y ku ya'alik teeche', pues ka xooknak máak. Tumen u 
jaajile', to'one', úuchak k líik'ile', pues mixmáak a'alik to'on ka xookna'ako'on. Pero 
le xooka', táaj ma'alob. Jach táaj utsbe'enil ku taasik. Tak ti' máak personal. Tumen 
wa yaan jump'éel profesión ti' máake', pues facil ken tséentil a paalal, a watan; 
yaan tuláakal. Pero wa chéen chan ich kooli' máak, túun jaaje', pues mina'an, mun 
béeytal. Tumen mina'an tak a derecho, ma' a wojel a reclamarti', ma' wojel a 
defenderti'. Pero wa a wojel jump'íit xook, yaan jump'íit a chan na'ate', doña Lupe, 
pues je' u béeytal u tsikbaltik máake', je' u béeytal a reclamartik a derecho tak tu 
táan jump'éel gobierno, tak tu táan je'emáaxake'. 

GUADALUPE: Jaaj. Je'ebix a wa'aliko'. Le úuchben nukuch máako'obo', beyo' 
yéetel u nook'o'ob. Tumen u nook'o'ob yaan hasta pakak u mejen nook'o'obe'. Pues 
leti', le úuchben nukuch máako'ob, pues ma' ilaj wa su'ulak u búukinto'ob wa bixi'. 
Pero bejla' le paalalo'ob ku líik'ilo'ob koolo'obo', mun yóotik u búukinto'ob tak 
jach nook' chan jaataj, wa a chan utskiintmaj wa bixi'. Ba'ax ku usartiko'ob 
leti'obe', je'ebix tak le choloso', nuuktak u bolsasilo'ob beyo'. Leti'e' beyo' ku jíitik, 
tak tu lu'um tu máano'ob, lete', bey uts tu yicho'obo'. Je'ebix bey ka chan ts'aj 
jump'éel chan nook' humilde u bukiinte', ma' u yóotik u búukintej. Ma' je'ebix le 
nukuch máako'obo' úucho'. Pues kex pak'akok u mejen nook'o'obe', en limpioe' 
leti'. Leti' le' yaano', kex jumbúuj azul, jumbúuj rosado wa bixi', pero utskíina'an 
ti', pero leti' limpio. Ademas leti', ku ya'ala'alo' jumpáay, jumpáay leti' limpio, 
jumpáay leti' sucioe', jumpáay óotsilil xan. 



BERNARDINO: Bix a wilik, máa sima' le ba'alo'ob ku yúuchul beya' modernaso' 
beyo'? Le paalalo'ob, paalal wíiniko'ob beora, taak u sutikubaj en ko'olelil. Yaane' 
yaan u tuup. Yaane', yaan u tatuajes, yaan le ba'alo'ob. Le kan nuukak a hijoe', 
yaan wáaj a permitirtik ti' bey ka máanak túuno'? 

GUADALUPE: Pues, ma' táan. Wa xuulul kuxa'anene', bix kin in permitir ti' 
jump'éel ba'ale', ti' jump'éel ba'ale' ti', jump'éel ba'al u, u usartik bey ka máanak 
jump'éel ba'al grave? Le ba'al beyo', leti'e' choloso'obo', yaan ooarae', je' u tocare' 
wa ka jóok'ok yéet u mas choloile' u yiknale'. Pues je' ku meenta'al loob ti' beyo', 
wa ku kíinsa'al, wa ku meenta'al loob ti' beyo', ts'oka'an beyo'. Le o'olale', ma' táan. 
Wa leti' teen xuulul in suerte kuxa'anen yéetel in paalale', bix ken in cha'e' u 
búukintik nook'o'ob bey ma'ak u deber ser u búukintiko'ob? Jump'éel nook' chan 
humilde', chan regular, ma' wa bix ka u búukintike', je'ebix ku jóok'olo'ob beora' 
kin wa'alik teeche'. Yaan tak u nuk, bey kaanil u dibujosil yaan u yiitil u 
pantalone', tu bolsail tu pantalono'ob. Teene' ma', ma' leti' bey in k'áato'. Ma' uts tin 
t'aan le ba'al bey teeno'. 

BERNARDINO: Máa sima' jaaj? Teeche' tumen a wilmaj bix úuchik a líik'sik 
juntúul a hijoe', le kéen u ts'aj tak de quince, dieciocho, veinte añose', pues in 
tuukultike' su'utsil ti' teech, ti' teech mismo maamatsileche'. Wa ka wa'ale': -Ah! 
Bin in ka'aj in cha' in hijo u ts'aik u tuupo'ob, u tuup u ni', u tuup u no'och. Bin in 
ka'aj in ts'aj u usart u pantalono' de chooloso'.- Tumen le palalo'ob beora' 
táankelemo'ob. Wa ma' táan a chan tsolik u nu'uk xane' ti'e', jaaje' je'ebix ka 
wa'aliko', ku p'áatalo'ob beyo', beyo', ko'olele', jach jaaje'. 




GUADALUPE: Aja. Lelo' je'ele'. Je'ebix túun ka wa'aliko'. Wa ma' chan tsolik u 
nu'uk ti'e', pues ju máano'ob táanil ti' máake'. Yaan je'ebix tak in wu'uyik u 
ya'ala'ale', yaan bine', kan bin u yóotak a'albil ti' waba'ax tumen u papaj, kéen 
tso'olok u nu'uk ti' tumen u papaj bine', ku loxik u papaj bine'. Náach bin tu'ux ku 
bin u pektaj bin u papaj. Le beyo', ma', le beyo' ma'. Ma' paatal le beyo'. Tumen 
ma' ku debe ser u meentik juntúul hijo ti' juntúul u papajtsili'. Pues bix kun máan 
teech juntúul paalil wa ka chan t'an, wa jach, jach ka máanak teech táanil bey xan? 
Ka xan u educartech xan ka lúubukech te' lu'umo', ma' táan. K'a'abéet a chan t'anik 
máak xan bey tu t'aanil xano'. Pues, tumen yaan xan bix u formail u béeytal xan a 
t'anike'. Ma' xan ka nonokjats' xani'. Ma' xan wa bixi'. Pues, le jaats'o', de por sí 
leti'i, ku ya'ala'ale' jaats' bine', yaabilaj bin. Yaan bin oora le mejen paalalo'ob kéen 
in jats'o' ku ya'alike': -Ma' yaabiltmeni', tumen míin ma' hijoeni', le o'ola',- ki ku 
jitchajalo'ob t'aan. Pero ma' táan. Le jaats' bino' ku ya'ala'ale' yaabilaj bin, tumen 
ma' wa bin p'eka'anech bini'i. 

BERNARDINO: Jach jaaj. Pero beora' ti' le tiempoa', le derechos humanoso' ku 
ya'alike', beora' mina'an u leyile' a jats'ik a paalal. Mina'an u leyile' a jats'ik a 
watan. Mina'an u leyile' a jats'ik mixmáak. Tumen le paalo', wa ka xi'ik u ye'es 
tu'ux a torturarmaje', ti' ka xik u paach wa ku xíikil u kaal yooke', peligro. Je' u 
bisik máak peni, je' u bin máak carcele'. Si no que le paalalo'oba' yaan k 
xachikkbaj xan, a wa'al u nu'uk ti'ob ka p'ojkíinsko'obe' ka t'aaniko'ob, tu jaajile'. Oye, 
jach jaajaile' k'a'ana'an a wu'uyike'ex in t'aan tumen wa ka wu'uyike'ex in 
t'aane', ma' táan a bisike'ex jaats'.- 

Tumen jach u jaajile', le bine' le máako'ob, le paalalo'ob, le paalal 
americanoso'obe', u jaajil le paalalo'obo' desde menjentake', che' yaan inteligencia 





ti' leti'ob. Pero le je'ebix le mejen paalal, chéen mejen... bix je'el in wa'alike'? País 
paalal Yucatanil le paalala', pues kex táan a wa'alik ba'al ti'e', yaanal ba'ax ku 
meentik, jach jaajil. Yaan horae', pues teene', tatatsilene', yaan oora' kex xan ku 
p'u'ujsikeno'ob, molestartikeno'ob beyo'. Pero jach u jaajile' yaan u aguantartik, 
jach jaaj. Wa ma'e', ka lastimartik xane'. Pues ma' paatali', ma' utsi'. Sino que jach 
u jaajile' yaan k xachikkbaj tsol u nu'uk ti'ob, k yaabilto'ob. Tumen único forma, 
ja'alibe', ja'alibe' je' k béeytal yéetel beyo'. 

GUADALUPE: Jaaj. Beyo', je'ebix ka wa'aliko'. Chéen, tumen máako'ob chéen bey 
u meent u cuetail ka a'ala'ak bey mejen maalix máako'obe'. Jaaj leti', bey je'ebix ka 
wa'aliko', leti' k'a'abéet ku ts'a'abal jump'íit educación ti'ob. Pero mas, túun xan 
beyo', ka nonokjats'tej. Tumen bejla'e', le ley bin ti' le úuchben nuckuch máako'ob 
bino', ts'oka'an bin beyo'. Bejela'e' yaanal ley bin yaan bin. Le ka úuch ti' juntúul le 
vecina beyo'. Leti', in wilmaj xan, pero úuch tin paalil bin xan. In wilmaj xan leti' 
beyo', tu ja'aja'ats'aj u chan hijo. Tu xi'ixi'kaj u pu'uch u chan hijo, u k'ab u chan 
hijo, jach xíik ti' tu jaajil. Je'elo', leti' mismo u vecina túun xane' pues náak' ti' bey 
ka tu yilaj xan bey ba'ax leti' ts'o'ok u meenta'al ti' le chan xi'ipal xan beyo'. Pues 
leti'e', ka bin u ts'aj parte xan bey te' DIFo' le vecina. Le vecinao', mixba'al ts'a'ab u 
na'at le vecinao'. Leti' ma' a'ala'ab ti'e', ma' a'ala'ab ti'e' wa leti' ts'o'oka'an u bin 
ts'áabil parte beyo'. Leti' mixba'al u yojel, chéen tu jats'aj le chan paalo'. Chéen 
leti'e' ts'o'ok u jats'ik le chan paalo', ka ok tu yotoch beyo'. Mixba'al tun tuukultike', 
mixba'al ku meentbil ti' beyo'. Mixba'al ku seguer beyo'. 

Ba'ax! Le vecinao' bin u ts'aj parte bey te' DIFo'. Ba'ax chéen ka tu yilaj, 
xiiiiij!!! Xáakla'ajal le camiono'ob bey tu jool u yotoch beya'. Leti' le u nojochil wa 
le DIF wa bey taal bey ilik le chan paalo'. Ka jo'op' u yúuchul le t'aano', ka jo'op' u 




yúuchul le t'aano'. Leti', le ka jóok' ch'eeneb ka tu yilaj bey ba'ax camionil le 
jéets'un jéets' tu jool u yotocho', ka tu tuukultaje' wa jóok'ij. Jach ma' jóok' jach 
jumpuli'i. Ma' tu cha'aj mix tak u jóok'ol le chan xi'ipalo', tu yo'olal ma' u ta'akal u 
jo'ol tumen le chan xi'ipal beyo'. Tu meentaj bey cuenta beyo' ma' kula'an 
mixmáak te' tu yotocho'. Pues mixba'al úuchij. Tumen wa ma'e', pues, míin yaan u 
ch'a'abal le chan xi'ipal wa bey ti'o'. Ma', ma' in wojel ba'ax ku meembil ti' beyo'. 
Tumen jach ts'o'oka'an u meentik loob ti' le chan chaambal beyo'. Jach ts'o'ok u 
nonokjats'tik xan. Ts'o'ok u xi'ixi'kik xan bey u yoot'el u wíinkilal u chan hijo 
xano'. Tumen ma' bey xan jach ku deber xan jach kaj nonokjats' xan juntúul chan 
angel xan bey xano'. Tumen láayli' xane' óotsil xan. Tumen in wojel jaats'e', yaj 
xan. U ja'ats'al máake' yaj, ma' ki'iki' ba'al xani'. Pero mientrase' beyo' ma' u jach 
máan xan punto xan u jats', u jats'ik u paalal máak xan. 

BERNARDINO: Juum. Tuláakal le mejen paalalo'oba', tu lugar u ja'ats'alo'obe', 
kaxtbil ba'al u meyajto'ob. Kaxtbil, ts'aabil castigo ti'obe'. Tumen le úuchben 
ka'acho', le kéen faltarnakeche' ti' a mamaj, ti' a papaje', ku k'i'itil bin le bu'ulo' te' 
chokoj polvo ka bin a la'amal a ch'íich'ej. Leti' a si'ip'ilo'. Wa ma'e' pues ka la'amal 
páak. Pues ti' ta juunal ti' kan a ka'ansabaj te' k'iino', ti' le cástigo beyo'. Tumen 
jach u jaajile', le paalale', como todavía líik'il ku meentik máake', fuerte. A siit', a 
p'iit, tuláakal. Todavía paal máake'. Jach u jaajile', le paalalo'obo', pues inquieto 
jump'éel paal. Tumen, mientras que wa toj yóole', tun bin u crecere', tun bin u 
nojochtale', pues traviesotako'ob, locotako'ob beyo'. Pero, jach le ka'acho', tak le 
úuchben nukuch máako'ob kin ka'a repetirtik teech ya'ab u téenal beya', ma'ateech 
u jats'ik u paalalo'ob, ma' tuláakal. Ba'ax ku meenta'ale' castigarbile' ti' le 
meyajo'ob beyo'. 




GUADALUPE: Jaaj. Je'ebix a wa'aliko'. Je'ebix le nukuch úuchben nukuch 
máako'obo', pues ma'ateech u usartiko'ob chéen ba'al de plástikoso'ob tia'al u 
bisiko'ob u yo'och ja'o' bey te' ich kool bey xano'. Leti'obe', kéen xi'iko'obe', ti' le 
chúuj, de mejen, ti' yaan u chúujilo'ob xan beya' tia'al u chupik ja'ob u biso'ob xan 
u yuk'o'obi'. Tumen beyo', mas xan síis bin xan u ja'il bin xan que túun xan le bin 
le botellas de plasticoso'ob, que u botellasil le Pepsi desechable bino', ku chokojtal 
bin u ja'il. Le túun le chúuj bino', ma'ateech bin u chokojtal bin u ja'il bin. Síistal 
bin ku meentik. Je' tak u máan k'iin bin ti'e', síistak bin ku meentik. Pero leti' 
bejla'e', mina'an. Xu'up u semillail le mejen chúujo'obo'. Mina'an. Bejla'e' chéen ti' 
plásticos ku bisik u yo'och ja' máake'. Pues, yaan oora', kéen oorachajak a bin a 
wuk' jump'íit k'eyeme', leti', ts'o'ok u chokojtal. Ma', ma' con gusto a wuk'ik a 
wo'och k'eyemi'. Ts'o'okole', ka'ach úucho' ba'ax yaane' leti' puro k'eyem. Úuchben 
nukuch máako'obo' jach u bisik u k'eyemo'ob, ma', yéetel servilleta xan. Bejela'e' 
puro Maseca, ti' ku júulch'inbil ti' bolsae', ts'oka'an beyo'. Leti' le k'eyem bin beyo'. 

BERNARDINO: Bix a wilik, mas wáaj ma'alob túun le úucho', wa mas ma'alob le 
bejela'e'? Bix teeche', bix a wilike' le tiempo beyo'? 

GUADALUPE: Pues, teene' le in wilike', mas ma'alob bin le úuchben beyo'. Tumen 
le ka'acho' pues ti' molino de mano, de k'ab, ti' ka juch'ik a k'eeyemi', ti', pues ka 
bisik. Bejla'e' ma'. Maseca, leti', leti' le bey ku k'eyemtik máak bey ti' ich kool 
beyo'. 





BERNARDINO: Bix túun a wilik, máakalmáak ichile' ts'o'ok u ma'ak'oltalo'ob, leti' 
le xiibo' wa, por ejemplo, leti' le ko'olelo'? 

GUADALUPE: Pues leti' le ko'olelo' bey ts'o'ok u ma'ak'óoltalo'ob beyo'. Tumen 
ma'ateech u meentiko'ob bey le k'eyemo'. Ma'ateech u usartiko'ob le molino de 
mano xano'. Jump'éel parte leti' le ko'olelo'ob ma'ak'óolo'ob. Pero leti'e', wa yaan u 
molino, mana'an u molino'obe', pues, lelo' beyo'. Ma'ak'óolo'ob xan. Pero wa 
mina'an xan le chan molino de mano xan, tu k'áatik teech k'eyem juntúul máake'. 
Pues, báan kan a meent xan? Bix túun xan a juch'ike'? Ni modos ka juch' yéetel 
xan tuunich xan kan xan a ts'a xan ti' u bis xan. 

BERNARDINO: Ujum. Pues jach u jaajile', le beora', le modernización de vida 
wala', pues tu consistir ti' le ko'olel yéetel le xiibo'. Tumen u jaajile', por ejemplo, a 
vecese' xan teech ko'olele' deber a exigirtik ti' a wíichame', pues ka u man teech 
xan ba'axo'ob u nu'ukul a meyaj. Ma' chéen káaltali'. Ma' chéen xup taak'ini'. Ma' 
chéen yaanal ti' ba'ax ba'alo'obi'. Sino ka u chan kaláant jump'íit utia'al u manik 
teech le ba'ax k'a'abéet ich najo'. Tumen teeche', le kan oorapajak a meyaje', pues 
wa yaane', pues, beora' ts'o'ok a meentika'. Pero wa yaan xan a nu'ukulo'ob juch'ik 
a k'eeyem jump'éel molino de mano, mina'an, ma' táan a meyajtike', quiere decire', 
pues leti', le señorao', teech bey ma'ak'óolech beyo', tumen ma' a k'áat a meyajti'. 

GUADALUPE: Jaan. Bey je'ebix ka wa'aliko'. Tumen leti' ya'abach u formail, yaan 
oorae' juntúul máake' chéen kéen píik'ik ti', chéen kéen sáasaak ti'e', mun 
tuukultike' wa yaan u janal u mejen paalal, wa yaan u yuk'ul u mejen paalalale'. 
Pues leti'e' ku machik u beele', ku bin xan te' ich kool xano'. Pero, mientrase', le 




kéen taak, wa tun kíinsa'al tumen wi'ij, le kéen u k'áat u yo'och ti' yatan, wa ma' u 
manmaj leti', wa a vecese', yaan oora mina'an, je'ebix tak le ixi'im bey mina'ano'. 
Pues bix túun ju meenta'al ba'al u jaante'? Wa yaan oora ku exigirtik teech ka a 
ts'aj waaj u jaant, ka tak'ankúunt ba'al u jaant, wa mun taasik teech xan a si'e'. Pues 
bix túun xan kan a meentik xan? Óotsil maamatsil ku p'áatal joolnaje', tu máan mol 
jolo'och. Tu máan tia'al u tak'ankúuntik ba'al u jaant u yíicham, ku yu'ul tu meyaj. 
Tumen wi'ij, chokoj k'iin, tu sen máan tu yóok'ol, wi'ijil, uk'ajil, tu meyaj, tu meyaj 
tu k'áaxe'. Pues leti' beyo', ku jan jan kaxtikubaj u mol jolo'oche', ka páatak u 
tak'ankúuntik ba'al u jaant tak u mejen paalal xan. Pero ma' bey ku deberi'. Juntúul 
xiib xane', u derechoe' u taasik teech leti' si' ta wotoch xan, yéetel jump'íit ixi'im ku 
kaxt u taas teech. Tumen le xan lelo', wa tu k'áatik teech u yo'och u taasmaj, teech 
ma' a meentik ti'e', pues lelo': u chan jaats'il u paach máak ku kaxtik xan beyo'. 

BERNARDINO: Yaan oora bine', le kan ts'o'oksa'ak u beel máake', ku tso'olol u 
nu'uk ti'. Chéen ba'axe', pues leti' le ku ya'ala'al ti' le xikin, bey bin xno'oja', te' 
xts'íiko' ti' ku jóok'oli' tuláakal le ba'ax ku ya'ala'alo'. Tumen jach u jaajile', 
jump'éel ko'olele', le kan u ka'aj tun chan paktik u novio beyo', máasima', ku 
ya'ala'al ti'e': -Pues, a wojel wáaj wa táan chan a paktike'? K'a'ana'an a kanik 
meyaj. K'a'ana'an a kanik p'o', k'a'ana'an kanik juuch'. K'a'ana'an a kanik a meent 
péenkuch, legal, tak jump'éel centímetro piimil le péenkucho', deber a chan kanik. 
Tumen beyo', pues ma' u jenjen p'uchikech a wíicham tu k'iinil. Una vez tuláakal a 
wojel, tanto, u jeel. Tumen juntúul xch'úupale' deber u yaantal u responsabilidad 
leti' yéetel u obligaciones. Bey túun xan jump'éel xiib, k'a'ana'an u yaantal, je'ebix 
ka wa'aliko'. Tumen teeche', teeche' a debere' a meyajtik. Pero wa ma' taasa'an 
teech u ixi'ime', ma' taasa'an teech u azucar, ma' taasa'an teech u mercanciaile', bix 




túun kan a meentej? Le máake', kan taak, a veces tun k'áatik u yo'och. Bix 
mina'ane', pues mun béeytal a ts'aik ti' tumen mina'an. U obligación túun xan 
jump'éel xiibe', deber u fajartikubaj meyaje' ka páatak u taasik ba'al jaantbil ti' 
ichnaj. Y teech xane', pues wa ma' táan a preparartik túun bey xano', a falta xan 
beyo'. Tumen ma' táan a meentik le ba'ax ku ya'ala'al ti' máako'. Ma' wáaj bey a 
wa'aliki'? 

GUADALUPE: Teene', bey in wa'alik, bey in wa'aliko'. Wa u taasmaj teech u 
nu'ukulil juntúul xiib, ma' táan a meentik xane', pues lelo'. Leti' le xane', bey kin 
wa'alik teech, ku chan kaxtik u jaats'il u paach máako'. Pero, wa ma' u taasmaj, 
mix juntúul máak tu taal u obligartech ka meente', ka taak u koko'cha'atech, wa ka 
taak u loxech tumen ma' táan a meentik tu yo'och. Mina'an u nu'ukulil xan ti' 
tumen mina'an xan teeche', pues bix túun kan a meentej? Wa xan ka láayli' xane', 
kan u'uk tun nonokjats'tikech juntúul máak tu k'áatik teech u yo'och, mixba'al u 
taasmaj, mix jump'éel peso tak u p'atmaj teech xane', pues yaan tu'ux xane' je' u 
béeytal a bin t'aan bejla' xane'. Pues je' u béeytal a bin t'aan xane', ka páatak u 
t'a'anal xan bey tu yóotúula' ma' u seguer u meentik teech xan beyo'. Tumen jela'an 
wa u taasmaj teech, jela'an. Jela'an jump'éel ba'al wa yaan, wa mina'an xan. Wa tu 
taasik teech, ma' táan a meentik xan, de por sí lelo', je'etu'uxak xan yaanale', xan 
yaane', je' xan ganar xane'. Wa leti', leti' ma' u taasmaj xan teech xan, chéen tu 
ba'ate'eltikech xane', pues lelo'. 

Pero yaan oora' xane', u jaajile', yaan ko'olele' ku ya'alike', kex tu 
ja'aja'ats'a'al tumen u yíichame', ku ya'alike': -Óotsil, bejla'e' bin in ka'aj in 
perdonartej.- Pero wa jaaj ka perdonartik juntéen, pero uláak' juntéene', ma' a 
wojele'. Wa leti', je'el u máansik xan teeche', wa ma' tu máansik teech xan. Tumen 





ka úuch ti' juntúul le ko'olel xano'. Beyo', ku ya'alik bin xan beya'. Leti', mantats' 
tun ja'ats'al tumen u yíichame'. Ku ya'alik túun beya', ku bin bin u taak u jo'ol u 
yíichamo'. Ku ya'alik bine': -Óotsil, óotsil,- ki bin. Leti'e', tun ch'a'ik óotsilil ti' u 
yíicham. Pero leti'e', mun ch'a'abal óotsilil ti' tumen u yíicham. Je'elo', u ts'ooke', 
ka meenta'ab bin ti' beyo', leti'. Tu meentaj u k'a'alal bin u yíicham te' carcel bino', 
ka bin bin u ya'ale' ka jóok'sa'ak bin u yíichamo'. Ka jóok', bin u jóok'sa'ab bin u 
yíicham bin xano'. Ba'ax! Ma' le ka jóok'sa'ab u yíicham le angelitao', ma' u yojele' 
leti', wa leti'e', leti' yaan u kíinsa'al tumen u yíichamo'? Ba'ax! Kíinsa'ab tumen u 
yíicham. Ma' úuch ku yúuchuli', míin yaan quince días beora'. Kíinsa'ab tumen u 
yíichamo'. Leti', ka revisarta'ab bey ba'ax ucha'an tu sen wíinikila' bey, bix úuchuk 
u kíinsa'alo', ya'ab bin tak tu'ux chu'uchuja'an bin tu pu'uch bin yéetel chamal bin. 
Tu wíinkilalo'ob bey chu'uchuja'an bin yéetel chamal bin beyo'. Ka ts'o'ok wale', 
ka kíinsa'abij tumen u yíicham bino'. Ka'atúul bin u mejen paalal bin tu p'ataj bin 
bey ka jkíim bino'. Pues ma' lelo' óotsil mejen angelo'ob, bey. Pues tal veze', wa tu 
yilajo'ob bix úuchik u meenta'al ti' u mamao'ob, wa ma' tu yilo'obi'i'. Pero 
mientrase', p'áat u mamao'ob beyo'. Leti', mina'an. P'a'at, p'a'ato'ob tumen u 
mamao'ob beyo'. Tal vez u papaj xano', ma' táan wáaj a creertik wa yaan u p'áatal 
libreil. Pues yaan u bin u mak' u castigoil xan ba'ax tu meentaj ti' u yatan xan 
beyo'. Ya que le mejen angelo', xan beyo', ma' wáaj bin u ka'ajo'ob sufriri'? 
Mina'an u mama, mina'an u papaj xane'. Pues don sufrir xan ken u meento'ob xan 
óotsilo'ob xani'. 

BERNARDINO: Jaaj. Ya'ab ba'ax ku yúuchul beyo', jach tu jaajile'. Je'ebix ka 
wa'aliko', jach jaaj. Tumen yaane' pues chéen ku bisikubaj de noviazgo beyo'. Ma' 
táan u ts'aiko'ob u cuentail de que, tumen u problema máake', yaan problema ti' 





jump'éel xch'úupal, jump'éel xi'ipal ichil yotoch antes u ts'o'ok'ol u beelo'ob. Pero 
le kan ts'o'okok u beelo'obe', ku ya'alik: -Jan, más ka ts'o'okok in beel. Tumen 
beyo', yaan menos problema.- Ma' jaaji'. Le kan ts'o'okok u beele', ku aumentar 
más u problema. Ku yaantal más problema todavía, más responsabilidad, más 
obligación. 

Je'ebix kin ka'a a'aliko', jach u jaajile', deber u tuukultik máak u meyajo'ob 
tu beel cada día, ma' u meyajo'ob k'aasi', meyajo'ob tu beele' ti' yo'olal le ba'alo'ob 
beyo' ma' u yúuchul. Tumen yaane', jach jun año, seis mesesil u ts'o'okok u beele' 
yéetel u yatan wa yéetel yíichame', ku yaantal nojoch problemas ti'obe', ku atrever 
u p'atubao'ob. Wa tak jun año, dos años, wa yaan u mejen paalalo'obe', pues máax 
kun padecer? Leti' le mejen paalalo'obo'. Pero jach u jaajile', ma' ma'alob le beyo'. 
K'a'ana'an u tuukultik u tuukul máak. Ma', ma', táanil, ka jóok'ok máak táanil, ku 
tukultiko'ob, ma'alob tuukul máak tia'al a bisik a vida beyo', le lu'umkabila'. 
Tumen le yóok'ol le mundo tu'ux yaano'ona', le yóok'ol kaaba', jats'uts ba'al. Pero 
k'a'ana'an u kanik máak kuxtal, je'ebix túun ku ya'ala'alo' ich kastelan t'aane' 
“respetando unos con los otros”. Jach u jaajile' leti' le ma'alob vidao', a pakláan 
respetarkabaj yéetel a wéet wíinikil. Jach u jaajile'. Doña Lupe, teeche' mix wáaj 
juntéen bija'an a wíichan bey Angelesa'? 

GUADALUPE: Mix juntéen, mix juntéen xi'ik te' Angeles bey ku ya'alalo'. Ku 
ya'ala'ale' ti' xan ku náajalta'al bin taak'in xani'. Pero mientrase', ti' xan u tocart xan 
u kíinsa'al máak. Ya'abach máak xan ku perdertik u vida xan bey xan, chéen ikil 
bin u tuukult u kaxt jump'íit taak'in, bey tia'al u beet jump'íit mas mejori' xan beya', 
yéetel u paalal xan beyo'. Ya'ab xan ku perdertik u vida xani'. O sea, le ku logrartik 
xan u yokolo'ob xan beyo', pues ku meentik mejoras tu yotocho'ob beyo'. Pues ku 





chan ch'a'ik yóol máak xan beyo'. Pero leti', beyo', ma'. Te'elo' u kúuchil xan u 
kíinsa'al xan máak xan, u kúuchil xan u náajaltik taak'in máak xan, bey xan. 

BERNARDINO: Bix a wilik le Angelesa'? Chéen wáaj te' Angeles ju yaantal u chan 
centavo máak, a yaantal vida? Wa tak waye', mun béeytal wa u yaantal teech a 
centavo, jach chéen ja'alil Angeles wáaji'? 

GUADALUPE: Pues kin wa'alike', míin tak waye' je'el u yaantal teech jump'íit 
waye'. Pero beey túun je'ebix ku ya'ala'alo', k'a'abéet a meyaj, a meyatik. K'a'abéet 
a k'íilkabtik bey a k'íilkabo' ka páatak u yaantal teech jump'íit. Pues je'ebix tak le 
chan iik bey ku pak'ik' máak xan beyo'. Pues wa Dios ku ya'alik teech ku síijik xan 
teech beyo', si lelo' u doble xan je' xan u síijik xan teech xan u yaantal xan teech 
xane'. Je'ebix le sandía'. Bey ka pak' xan beyo', pero le sandíao', más ma' jach ya'ab 
u meeyjulili' que iiko'. Le iiko', mas chan ya'ab u meeyjuli'. Ts'o'okole' mas ko'oj 
ku tojoltik teech xan ku ts'o'okole'. Yaan orae', ts'o'oka'an a pulik jump'íit centavo 
xan bey o'olalo', pues ka perdertik. Ku k'astale', ts'oka'an xan beyo'. Je' túun le 
sandíao', lelo' ma' beyo'. Leti' ken a pak' beyo', tak ma' sáansamal ka jóoyab, 
k'a'abéet a jóoyabtik wa bix tak ka rociart beyo', leti' pues ju yaantal xan teech 
jump'íite'. 

Je' túun le iiko', lelo' óol xan, óol talam xan. Pero mientrase' más le iik 
beyo', más u ts'aik teech. Más ya'ab u ts'aik xan teech bey wa ka anak xano'. 
Tumen lelo' ya'ab u yich xan beyo', le kéen káajak a konik xane'. Pero yaan oora 
xane', le kéen káajak u cosechae' le iiko', pues a cinco pesos ku ma'anal teech, a 
diez pesos ku ma'anal teech, a veinte pesos ku ma'anal teech. Báan xan kan a 
meent yéetel? Si lelo' jach je' buka'aj iik xane', yaan oora xane', pues, ma' u konik 





ma'alob. Ma' u yaantal taak'inil ma'alob. Pero, wa ka lúubuk xan je'ebix tak bey u 
máan bey wa chan ma'alob u tojol xano', pues lelo', jumpáak kéen a recuperart xan 
bey tak a chan centavo xan bey ka xupik xan beyo'. Je'ebix to'ona', tak meentaj 
jump'íit xane', pero láaj jóok' u wi'. Mix jump'éel patalchaji'. Mientrase', wa 
t pak'aje', maanbil wal ken meentile'. Tumen jaaj, taan k meentik u meeyjulil, pero 
mientrase' leti' tu k'astal xan teeche'. Láayli' xane', mixba'al xan kan a meent xan 
beyo'. Ma' patal ka pak' xan beyo' wa k'asa'an xan beyo'. Chéen de masech ka 
k'askúunt xan le lu'um tu'ux ken a pak' xano'. 

BERNARDINO: Yaan waye'. Le meyaja' je'ebix kin wa'alik teecho', láayli ma'alob le 
waya'. Tumen jajal Diose', je'etu'uxe' u bendecirmaj, bey Angeeles, bey waye'. 
Tumen jach u jaajile', je'ebix kin wa'alik teecho', ya'ab máak ku bino'ob te'elo'. 
Mayormente, algunos ku chan mejorartikubae'. Chéen u yojel u chan kaláant u 
centabo, jaaj. Mayormente paalal wíiniko'ob kan xi'iko'obe', le kan sunako'ob, 
je'ebix u bino'obe' bey u suuto'ob. Y wa tu logrart u suut, ya'ab u atrever úuchul u 
loob ti' te'elo', ts'ok'a'an ti' beyo'. Y wa ma'e', ku bin te'elo' pues ts'u suuktal u 
ganartik le dolaro', way, kan taake', pues trabajo le vida. Waye', jump'íit kan a chan 
ganartej, tak treinta, veinte, cincuenta, cien pesos jach u ka'analil. Pero tu jaajile', 
waye', wa ta kaláantaj, tak cien pesos ka ganartik. Ka xupik cincuenta, ka meent 
ahorro cincuentae'. Ju béeytal xan u líik'il máake'. Te' túuno' te' Angeleso', le 
máako'ob, ya'ab máak teen ts'o'ok in wilik ts'o'ok u bin, yaan oorae' kan suunake', 
ts'o'ok u p'a'atal tumen u yatan. Yaan oorae', kéen suunake' ts'o'ok u destruir, 
ts'o'ok u p'a'atal tumen u yatan, tumen u paalal, tumen tuláakal. Y ku machik u 
beele'. Ku ka'a bin. Wa ma'e', te'elo' ku yoksikubaj ti' droga. Ti' ku p'áatali', ti' ku 
ts'o'okol ti'. 




U noj jaajile' mas ma'alob in wilik le waya'. Waye' jach kex humilde, kex 
jump'íit, pero, páatij sáaschaj chan ta k'amaj jump'íit chan bendición tu nak' máak, 
ta jaantaj ba'al, algo. Ts'o'ok'a'an beyo': ki'imak u yóol máak. Je'ebix xan u béeytal 
u yaantal ti' máak beyo', ku doblartik u esfuerzo máake', láayli iguale' bey je'ebix 
waye'. Chéen ba'ax túun te'elo', pues je'ebix ku ya'ala'alo', jump'éel kaaj jach táaj 
lujoso. Jump'éel kaaj, jump'éel lugar, jump'éel naj jach táaj mejor, jach táaj yaan 
na'ati', tuláakale'. Pero le ba'alo' ma', teene' jach u jaajile' in tuukule' ya'ab ba'ax. 
Tak juntuúl in hijoe' taak u bin. Pero kin wa'alik ti'e': -Ba'ax ka chéen máan a 
meentej? De por sí Jaajal Diose' u bendecirmaj tuláakal lu'um, ma' chéen te'elo', 
tak waye'. Láayli' je'el u béeytal u meyaj máake'.


GUADALUPE: Jaaj, beyo'. Je'ebix a wa'aliko', láayli' ju béeytal u meyaj máak xan 
waye'. Leti', táaj tuláakal bey ma'alob je'ebix ka wa'aliko' leti'i'. Pero je'ebix in 
wa'alik túun teecho', yaan oora wa ka pak'ik bey ku k'astal xan beyo'. Bix túun xan 
kan a meentik? Mixba'al xan. Láayli' xan kéen a meentil xan beyo'. Leti', je'ebix 
to'on kin wa'alik teech, jach láaj k'aschaj le to'on beyo', leti' jach láaj perderchaj 
beyo'. Pues yaan máake' ma'alobchaj u yiikali'. Yaan tu'ux ts'o'ok u pak'ik xan 
beya', yaan xane', pues ma'. Kux, teech, ma' wáaj k'aschaj a wíikalo'? Ma' wáaj, 
ma'alob wáaj úuch u jóok'ol teech xano'? Wa yaan k'aschaj algunosi'? 

BERNARDINO: Ma'. Teene', graciase', ma'alob. Ma' chan p'íit tin meyajto', míin tin 
meyajtaj kex docientos setenta cajasi'. Todavía p'áatal teen yaan kex ciento 
cincuenta cajas p'áatali'. Ma'alob, ma'alobchaji'. Pero yaan oora le iika', yaan oora 
ku wi', yaan oora ku múulixtal, yaan kex xtu' le'i'. Yaan oora ba'alo'ob ku yúuchul 
ti', jaaj. Hay veces ku descuidar máak tia'al a kíinsik u mosquitae', u ácarosi', wa 




ba'ax beyo'. Pero yaan oorae', suerte xan. Tumen le wi'o', tumen lelo' único ba'al 
ma' k ila'aj tu'ux u taali'. Pues in compañeros yaan way ya'abkach productoro'ob ti', 
meyajo'ob ti' iika', pues ma' u yilo'obi', ma' u analizarto'obi'. 




JORGE: Pues Don Isidro, wa ju páajtal a chan tsikbaltik to'on ba'ax u diferenciail 
tia'al le wáayo', wa tia'al le hechicero ku ya'ala'al, yéetel le jmeeno'. 

ISIDRO: Tumen le leti' le jaajile', máako'ob, ku ya'ala'ale', je'ex to'ona' ma', ma', 
chéen to'one' meen favoro'on ti' k éet cristianoilo'ob. Pero, le máako'ob ku 
hechiceroso'obo', leti' le kin wa'alik te'exo' puro magiqueroso'ob. Tumen leti'obe' 
ku meentiko'ob le polvo', u ts'aba'al jump'éel polvo tu yo'olal jump'éel ch'úupale' 
ku k'askúunsiko'ob. Pues yasque le beetike' kin wa'alike' tu yiknal Diose', ma' 
ma'alo'obi'. Tumen le máako'obo', jump'éel máako'ob, jela'an u tuukulo'ob. 
Jump'éel máako'ob ku luk'siko'ob u vida cristiano. 

Pues yasque le beetik túune' to'one', jaajile', táan k ts'aik tuláakal le 
ba'alo'ob bey ts'aako' que tuláakalo'ob. Pero to'one' ma' hechicero'oni'. Le 
hechicero'obo', jela'an. Tumen leti'e' magiquero'ob. Láaj magiquero' leti'ob. Je'el u 
beetiko'ob teeche' je'el ba'axe'. Je' u taal u burlartecho'ob de noche tuláakale'. Leti' 
le máako'ob túun beyo', es que hechicero'ob, tumen u xokmajo'ob u ju'unil. U 
xokmajo'ob le magicao'. Je'el ba'ax ka u yóot u beet teecho'obe' yaan u béeytale'. 
Tumen leti'obe' u yojelo'ob tuláakal. Ti' yaan le k'aas te'elo', te' tu ju'unilo', 
magicao'. Pues yasque láak'e'ex tu jaajile', to'one' ma' táan k meentik k'aas ti' k éet 
cristianoil. Lugar k beetik k'aas ti'e', k machik jump'éel medicina wa bix u claseil 





k'oja'anil, según bix u claseil k'oja'anil, jaaj. Entonces k machike' k ts'aik ti'e', ku 
yutstal. K líik'sik tu ka'atéen. Pero leti'obe' mun líik'siko'ob. Kéen u ts'a'ob le 
ba'axo'ob utia'al u binbal yáanal lu'um, le óotsil k éet cristianoilo'. Leti' u 
diferenteil le hechiceroso'ob leti'obo'. Tumen to'one', láayli' ku máan u beeto'ob 
tuláakal le primicia, que tuláakalo'. Pero leti'obe' hechicero'ob. Leti' le túune', 
hechiceroso'obo', leti' yerbatero', hechiceros. Bey ku ya'alik xan te' santa biblia. 
Yerbatero, hechicero: ti' ku ya'alik te' Santa Biblia. Pues yasque, je'ex ku ya'alik 
túune', le kéen u beeto'ob le k'aaso', leti'obe', Diose', leti'e' ts'u ts'íibtik máaxi'. Ts'u 
k'ajóoltik ba'ax maña, ba'ax u tuukul, ba'ax u k'asa'anil u tuukul. Leti'e' ma' bíin 
k'a'amako'ob reino Dios, leti'obi'. 

Ahora teech, kéen t'aanakech, tu jaajile': -Señor, to'one' áanto'on yéetel 
ba'ax k beetik. Áanto'on yéetel k tuukul. Áanto'on. Ts'aj to'on jump'éel tuukul 
ma'alob utia'al ka yaanako'on líik'sik k éet cristianoil yéetel le ba'ax k ts'aik u tia'al. 
Le ts'aaka' teech kan meentik, ma' to'oni'.- Diose' leti'e' u yojel ba'ax k k'áatik ti'. U 
yojel ba'ax k k'áatik ti'e'. Leti' kun meentik le obrao'. Ma' to'on kan k beetik le 
obrao', Dios. Tuláakal le obras k líik'sik k éet cristianoilo'obo', sino que Dios. Ti' 
Dios k k'ubik tu no'oj u k'abe', ka páatak u beetik le obra yéetel le ba'ax k ts'aik ti' 
le k éet lu'umilo'. Pues yasque ki'ichkelem Jaajal Dios, leti'e' u yojel kéen 
xolako'on k'áat ti'e', yaan u beetik le obrao'. Ma' to'oni', Dios tu beetaj. Pero 
leti'obe' le máaxo'ob, le kin wa'alik teech le hechiceroso'obo', es que mina'an u 
tuukulo'ob. K'aas u tuukulo'ob. K'aas u cienciao'ob. Ku luk'siko'ob u vida yéet 
cristianoilo'ob. Ma' jach jumpuli', ma' ma'alo'obi'. 

To'one' ma' leti' kaansa'an to'oni'. Kaansa'an to'on utia'al k beetik remedios 
ti' k éet cristianoil, utia'al k líik'sik. Utia'al ka ka'a líik'ik tu ka'atéen máan. Le kéen 
líik'ikeche' amigo, tuláakal le obra beeta'ab ta wóok'lalo', ma' to'on beeti'. Ts'aj 





gracias ti' Dios ts'a líik'il tu ka'atéen. Ts'a faltar tu táan a taataj yuum, tumen lelo' k 
papaje'ex beet le obrao'. Jaaj táan k beetik. Pero to'one' táan k k'áatóoltik ti'e' ku 
beet le obra ta vida ka líikik'e'ex tu ka'atéen. Mixmáak je' u páajtal k k'átik ti'e' 
chéen jump'éel k éet lu'umile'. Mun páajtal k k'áatik jump'éel obra ti'. Le yaan te' 
gloriao' le ku meentik le bendiciono'. Le kun ts'aik u no'oj a k'ab ta wóok'ol. Le 
kun líik'sikech, kex tumen táan k ts'aik lelo', jaaj. Pues Diose' leti'e' beetik le 
obrao'. To'one' chéen nomas ka k k'áatik jump'éel obra ti'. Diose' ku beetik u 
bendicion, ki'ichkelem jaajal Dios, tu yóok'lal le k'oja'ano'. 

Ku ya'alik te'elo', je'ex le máaka', ka ts'o'ok in beele': -Pues, ja'alibe' 
doñita,- ken ti', -bin in ka'aj in k'áat jump'éel bendicion tu yóok'lal a esposo, ka 
páatak u líik'sa'al tumen Dios. Ka luk'sa'ak le ba'al ti' yéetel le medecinao'.- Ka 
jxolajen, ka jo'op' in beetik jump'éel oración: -Señor, beet a bendicion tu yóok'ol le 
cuerpo ken in ts'aj le ts'aak ti' leti'a'. Tumen le ts'aaka', yaan ts'aako'ob teech. 
Invisible tuláakal. Le ts'aako'ob kin ts'aik xan beorita'a' obrarnen yóok'ol. Ts'a obra 
yóok'ol. Ts'a bendicion ti' u yóok'ol ka páatak u luk'ul le ba'ax ucha'an ti' le a hijo. 
Tumen láayli' to'one' a hijoso'on. Mix jump'éel persona ma' u hijo Diosi'.- 

Pues yasque u jaajile', ki'ichkelem jaajal Diose' u yojel. Es que buka'aj u 
habitantesil u hijos yaan! Kex je'e bixak u formail u yuumile'. Ka túun negro, ka 
túun je'e bixake', u hijo láayli'. Tumen leti' ts'aamaji te' way lu'umo'. Diose' ku 
beetik u bendicion t óok'lale'ex. Pero ma' chika'an k ilike'exi'. Leti' ts'aik to'one'ex 
ba'al k jaantej. Leti' ts'aik le muuk'a'. Leti' ts'aik le iik'a', ku ts'aik k tsikbale'ex, ka 
a tsikbalte'exe' ba'ax ka wilike'exe', tsikbaltke'ex. Ba'ax ku yúuchul ti' to'one' k 
tsikbaltike'ex. Ki'ichelem jaajal Dios ts'aj to'on le respiración ka yaanjijo'one'exo'. 
Tumen ka yaanjijo'one'exe' juntúulili' mama, juntúulili' taata, ku ya'alik je'ex le 
Santa Biblia. Adan y Eva. Leti' le k papajo' y buka'aj wíinik ts'u yaantal! Buka'aj u 




ya'ala'al ti'ob; láaj k'astale'ex ka jaantike'ex u yich le paak'alo'. Ka k'astale'ex, tun 
ya'ala'al ti'ob. Pero le k'aaso' ti' yaan tu paach máake', jum. Tun júujulche'tikech. 
Le ka taale', ka a'ala'ab ti'obe'; -Chéen tu tusikech le nojoch máako'. Jaante'ex, 
ma'alob ba'al.- Le ka tu jaanto'ob le manzanae', ka bin ki'ichelem jaajal Dios, 
iliko'ob tu'ux ts'aaba'ano'ob te' lugaro'. Ka ila'abe' u láaj pixlamajubao'ob, 
ts'o'okole' avisarta'abo'obe' ma' u jaantiko'ob le manzanao'. Je'elo' ka anji túune', 
juntúul xiib, juntúul ko'olel. Bey úuch u yaantal le raza to'one'ex. Tuláakal le raza 
anilo'one'exa', tuláakal ti' Adan u taal ti' yéetel Eva. Jump'éel, ka'atúulili', buka'aj 
generación yaan beoritase'. Pues yasque le beetik túun k to'one', jaajile', k 
tsikbaltik ti' k éet cristianoilo'ob. 

Teene' ts'in úuchbental. Ya'ab ba'alo'ob kin wilik ku yúuchla'ajal. Ya'ab 
ba'alo'ob kin wilik ba'ax ku beetik jump'éel cristiano, ya'ab ba'alo'ob ma' agradable 
utia'al jaajal Diose'. Óoli' bey je'exe' to'one'exe' wa táan… teene' wa tin bin te' 
templo, tin criticar tu contra in wéet cristiano, ma' ma'alob ba'al utia'al Jaajal 
Diosi'. Ko'one'ex meentik ka yaanak to'one'exe' jump'éel… je'el máaxe' respetarte'. 
Pero bejla'e' mina'an lelo'. Jach jumpuli' ts'o'ok u láaj p'áatal mina'an tuláakal le 
educaciones bejla'a'. Le úuch ka'acho' yaan educación. Líik'iko'one', yaan 
educación to'on. Le beetik teene', kex ka in wu'uy ba'ax ku ya'alik juntúul in wéet 
cristianoile', chéen kin che'ejtik ti'. Pues yasque u jats'utsile', ko'one'ex beetik u 
bendicion. Ko'one'ex, ko'one'ex beetik u obedecertik le ki'ichkelem Jaajal Dioso'. 
Tumen leti' antiko'one'ex tuláakal je'el ti' ba'ax. Le máako'ob beetik le tuláakal le 
ba'alo'ob, kin k'áat óoltik; -Señor perdonarto'ob xan yéetel ba'ax ku beetiko'ob 
tumen ma' u yojelo'ob wa ba'ax ku beetiko'ob k'aasi'.- 

Tumen teene' ma'atech in tocarkinbaj yéetel le ba'alo'ob beyo'. Ma' in 
wojele' bix u beeta'al. Ma' in wojele' tuláakal. Pero como leti'ob tun xooko'obe', ku 




maniko'ob le ba'alo'. Ku xokiko'obe', ku kaniko'ob tuláakal je'el ba'axe'. Leti'e' 
túuno' u sistemail le máako'ob beyo'. Libreil u ka'ajo'ob u meyajo'ob. Leti'ob yéetel 
k'aas ku meyajo'ob, ma' yéetel utsi'. Tumen juntúul máake', desde kéen taak 
juntúul máake' pues tak le ts'aaka' k'áat u bendicion Dios yóok'ol. Tumen Diose' 
leti' kun meentik le obrao', ma' to'oni'. Claro in wa'alik ti' in wéet cristianoil: -Wa 
tu yóok'ol le ts'aaka', láak'e'ex, yaan tuláakal máaja'an ti' Diose'.- Pero leti' yéetel u 
bendicion, leti', u líik'smaj máako'ob, ch'óopo'ob, u líik'smaj máak paralizado'ob, 
juum. U lik'smaj máako'ob… u jaajile', tu ya'alaj Diose': -Xeen te' ja'o', teen a'alik 
teech.- Jump'éel ja' beyo', ma', ma' ojela'an bix anil le ja'o'. Ka túuxta'abe'. Ka u 
p'o' u yich. -Bix a wilik?- ku ya'ala'al bin ti' tumen ki'ichkelem Jaajal Diose'. -Pues, 
este, ma'alob-, ki bin. -Sáasilchaj in wich. Ka sáasilchaj in wiich.- Pero máax 
yéetel ku tsikbal, láak'e'ex? Yéetel Dios. Dios leti'e' páajtalil. Leti'e' yaan 
bendicion ti', yaan túulakal. 

Bey je'ex le meyaj k beetik to'ona', kéen. Le meyaj to'on k beetiko' tuláakal 
le meyaj k beetik ti' le utia'al le ch'a' cháako', puro Dios ch'a'chi'itik. Puro Dios 
ch'a'chi'itik ka páatak u síik to'on le siijbalo'. Yaan k'iine', jach ts'o'ok u ki' k'u'ubul 
le Santa Sopa, le u chan sopail beyo', le ku káajal ja', ja'. Pero bejla'e' kin wilike' 
ts'o'ok u p'áatal. Ts'u jelpajal. Bejla'e' ma'atech u na'ata'al. Ts'u tu'ubsa'al. 

JORGE: Léeyli' ku taal le máako' u k'áatik wa a beetik jump'éel primicia? 

ISIDRO: Yaan. 

JORGE: Yaan léeyli'e'?




ISIDRO: Yaan ku wéej taal bejla', yaan ma'atech jach u taali'. 

JORGE: Bix ku beeta'al le primiciao'? Bix ku beeta'al le primiciao'? 

ISIDRO: Le primiciao', je'ebix to'on bey to'on k ojel chan k'ubaj. Pues le primiciao' 
te' bey k'áaxo', ti' ku juntarta'al le kaaxo'obo'. Ku juntarta'al le juuch'o' yéetel sikil. 
Le sikilo' kéen péenkuchta'ak le chan waajo', ku ja'ayal tu yich. Ku ts'o'okole', ku 
beeta'al túun le jump'éel chan trece u p'éelel, trece u wáalal le waajo'. Cruz ku 
ts'a'abal ti' utia'al presentarbil ti' Dios. Pues yasque lelo', le kan presentarta'ak lelo' 
utia'al Dios, lelo'. Le kéen ts'o'okok u k'uubil, ts'o'ok tuláakale'. Pues ja'alibe', le 
wa yaan tak le u chan taal, u chan u'ulakabile'. Ku t'o'oxol túun le gracia tun 
beeta'an u sopailo' ti' tuláakal le u'ulakabilo'ob. Jats'uts. Ma' a wilmaje'ex bix u 
beeta'ali'? Ma' a wilmaje'exi'? Pues jats'uts u beeta'al u presentarta'al le primicia ti' 
Dioso', jaaj. Jats'uts le primiciao'. Tumen le u presentarta'al ti' Dioso', ku ya'alike': 

Tu k'aaba' Dios yéetel Dios mejembiil yéetel Dios Espíritu Santo. 
Señor, kin representartik jump'éel santo primicia ta no'oj k'abil. Yaan 
jump'éel ok'olóolal ku beetik le hermanoso'ob, tuláakal le máaxo'ob tu 
líi'musko'ob. Jump'éel Santo Primicia tu no'oj a k'ab. Kin representatik 
ta no'oj k'abil tumen táan ki' ok'olóoltiko'ob le u chan ch'aaj le je'ebix 
le ayik'al k'uj. 

Le ayik'al k'ujo' jump'éel máak yaan ja' ti'. Ku taasik le ja'o'. Ku ts'aik le 
ja'o'. Ku bendecirtik le lu'umo', ka úuchuk le paak'áalo'. Ka yaanak le graciao'. 
Láayli mismo le Dioso'. Leti' xan ts'aamajij. Pues ken k'áata'ak túun ti'e', ku 




representarta'al túun le primiciao' ti' ki'ichkelem Jaajal Diose'. Entonces, tuláakal 
túune', túun ts'a'abal túun ti' aj kanankáakbo'ob. Le aj kanankáakbo'obo', yaan. 
Pero bejla'e', ma'atech u reconocerta'al bejla'e'. Le ka'ach úuche', le ku beetiko'ob 
bejla'e' yaan u hermano'obo'. Ku meentiko'ob úuchij, pero bejla'e' ts'u 
cambiarko'ob beyo'. Cambios yaan ti', cambios yaan ti'. Pues yasque to'one', le ku 
yúuchul úucho', leti' láayli' k áalkabansike'. 

Le ma' úucha', ka'alakil jump'éel año bejla'e', ku ya'alik teen in hijo; 
-Kensa bix kene'ex beetej, papaj. Ts'o'okij, ts'u máan u tiempoil paak'al.- Ka tu 
ya'alaj in hijoe': -Bix túun kene'ex meentej?- Tuláakal le waya', túun tuukule', 
jump'éel parte ma' oka'ano'ob ti' hermanos, ku taalo'ob ti' in wiknal. -Don Isidro, 
bix kik meentej, nojoch máak?- -Ba'ax yéetel?- -Si je'ex le hermano,- ki, -beoritas 
ts'ok'a'an junio. Ts'u jóok'ol junio. Báan, mina'an, mixmáak paak'alnak.- Kin 
wa'alik ti'obe': -Junio ts'u jóok'ol, ts'ok'a'an, ts'u máan tu k'iin le paak'alo'. In wéet 
xiibile'ex,- ken ti', -tak teene' chéen tin tuukultik. To'one' ma' paak'áalnako'oni'. 
Pues, máax ts'u paak'áal waye'? Si mixmáak. Pues ko'one'ex.- -Pues taalo'on k 
u'uy teech wa je'el u béeytal, k to'one' k chan beetik le primiciao'.- -Wa táan a 
tuukultike'ex, je'el u páajtale'.- -Pero si beora láaj junto u nu'ukulo'ob taaliko'on 
waye'. Sáamale', wa je'el u béeytale', pues ko'one'ex yéetel.- Je'elo' ka tin t'anaj in 
hijoso'ob: -Hijo- ken ti', -prepararta'ak k'u'um. Prepararta'ak sikil. Ts'u taal le 
láak'o'obo'. Ko'one'ex ti' jump'éel kajtalil te' xamano'. Ti' bin kun bino'obi'. Ti' kun 
úuchuli'. Tumen te'elo' yaan ja'e'. Yaan u páayta'al ja'e'. Yaan ch'e'eni'.


Bueno, ka láaj juntarnajo'obe'. Bin u páakto'ob u nu'ukul ti'. Te' 
walakjeaka', ts'u luk'ulo'ob tin wiknale'. Bin tu beeto'ob u páakto'ob u nu'ukulo'ob 
tu'ux kun ts'aabil u mesail. Ja'alibe', kin líik'ile', kin wa'alik ti' in hijo: -Ka much 
máankech a wa'al teen ti' Pedroe',- ken ti', -ka taak waye', u taas teen triciclo ku 





bisen te'elo', tumen mun páajtal in xíimbal.- -Je'elo', ma'alob-. Ka taal, ka taal u 
ch'a'en. -Pues ko'ox,- ki, -taalen in ch'a'ech, ko'ox.- Ka bino'on. Ka k'uchene', júum 
ku beetik wíiniki'. Ts'o'ok u míista'al, ts'o'ok tuláakal. Ts'u láaj beeta'al le u arcosil. 
Ts'u beeta'al u chan nu'ukulo'ob. -Ja'alibe', paalale'ex,- ken ti', -beorita,- ken ti', -tin 
wéet taalak saka'. Je'el u chan luuchila'. Ka ts'aike'ex te'elo'. Ku ts'o'okole' k 
bine'ex. Tempranoe', tuláakal, ka láaj juntarnake'ex waye'. Temprano xane',- ken 
ti', -las cinco u taal u sáastal ka taak ch'a'abilen ka bisa'aken te'elo'.- -Je'elo' 
ma'alob, je'elo', jach las cinco.- Chéen ka tin wu'uye' túun k'oop. -Ts'o'ok wáaj a 
wajal nojoch máak?- -Ts'o'okij, pero, tin beetik jump'íit ba'al in wuk'ej.- -Ko'ox. 
Ti' kan uk'ul tanaje'. Ts'oka'an ba'al uk'bili'.- Je'elo', ka máanene', ka ts'a'ab in 
wuk'ule' jáala, ka jbino'on. Le ka k'ucho'one', ocho u túulul señoras ts'u 
k'uchulo'obi'. Pero aparte anilo'ob leti'ob. Túun ts'a'abal chokoj ja', táan tuláakal. 
Bin u ka'aj kíinsbil le kaaxo'obo', tuláakal. Yaan máax ts'aik úulum, yaan máax 
ts'aik kaax. Kin wa'alik ti'obe'; -Le saka'o', láaj preparado. Pues ko'one'ex. In 
balbes in mesaa'. Bin in ka'aj in representart le mesa ti' le ki'ichkelem Jaajal Dioso'. 
Nika'aj in k'uub le primicia ti' le Ki'ichkelem Jaajal Dioso', utia'al ka k máate'ex le 
yaajtsilo'. In ka'aj in láaj baalmes in mesa yéetel u saka'il, yéetel u báalche'.- 
Báalche' kun meyaji'. Ma' k'ajóole'ex le báalche'o'? 

JORGE: Ma' in k'ajóol. In k'ajóol le u che'ile', pero ma' in k'ajóol bix u preparta'ali'. 

ISIDRO: Ku cha'akal. Chakbil u beeta'al yéetel kaab. Entonces, kéen ts'o'okoke', 
ma'alob. Wa ka ya'abak a wuk'ike'exe', chéen kan a wile', tan chan bin a 
takchalaakil. Jaaj, tumen fuertes láayli'. Pero láayli' leti' u biilal xan utia'al le meyaj 
xan beyo'. 





Pues ka ts'o'oke'. Ka jo'op' in meyaj, in meyaj teen. Kin meyaj, jach míin… 
kin wa'alik ti'obe': -Xiibe'ex,- ken ti', -u jaajile',- ken ti', -mas u ba'al kin wa'al 
te'exe'; lep' a wóole'ex wale'. Il le juuch'o'. Wa ts'u láaj júuntare', mejor- ken ti'. 
-Láaj meentej, kin láaj bendecirte'- ken ti', -ka páatak a káajsike'ex le péenkucho'. 
Jach la una wale' paale'ex, je' k u'uyike'ex ba'ax kun úuchule'-, ken ti', -Dios k'ub 
gracia te'ela'-. -Je'elo', ma'alob.- Yasque bey u t'aan wale', beora' kan k ts'áaj ti'a'.-
Beora' jóok'ok juntúuli'. Nojoch píib ba'al beeta'abi. -Jóok'ok u ka'atúul t'ab píibi'. 
Le u chuuka'ano'obo', péenkuchnajako'ob.- -Si le péenkucho',- ki - puro le 
señorao'ob kun meentiko'. Tun chaakalo'ob. Ts'u láaj kíinsiko'ob le kaaxo'obo'. 
Ts'o'ok tuláakal. Tun cha'akal u ki'il beyo'.- Je'elo', le ka ts'o'ok u te'ep'el le waaj 
ts'u mu'ukul. Jach las doce ka mu'uk le waajo'. Ku ts'o'okole', ka jo'op' u t'o'oxol 
saka' túun, tuláakal beyo'. Chuka'an u yóol le óotsil doña. Le señorae', ki'imak u 
yóolo'ob xan tumen ku mentiko'ob le meyaj beya'. Kin wa'alik ti'obe'; -Como bo'oy 
teen waye',- ken ti', -como in k'axmaj jump'éel naj te'elo', pues ma' trabajoi'.- Te' 
ranchoo' k k'axmaj jump'éel naji, ma'alob. 

Pues ti' tu júuyto'ob le k'óolo', tuláakal. Jach la una, chéen ka t u'uyaje'; 
le'emm!!! Ku kíilbal cháak lak'in, kíilbanaji. -Dios quiera, wa ka ki' taak le Santo 
ja' bejla'a', tumen sáamale', paak'áal - kijo'ob. Ki'imak u yóolo'ob ka tu yu'ubo'ob u 
tíitikuba. Ay xiib, le ka tu ya'alaj kampuul u titikuba, xki'ichpan ja'. Le múuyalo' 
ts'u cambiar. Éek'nake'en. Le kin wa'alik ti'obe': -Mix a chan dudare'ex wale', 
xiibe'ex. Ko'one'ex ilik ba'ax kan u beetej.- Chéen ka t ilaj u káajal le iik'o', 
jump'éel chan iik' je'e túun ku taal le múuyalo'; yiiiii... Ja'! Santisima! Ka tu káakaj 
santo ja', ja'…le tu'ux yaaneno' bey u ja'ila' ku ts'o'okola'. Yaan teen reuma. Kin 
wa'alik ti' -Kensaj bix ken in meetej. Mixba'al ti'! Diose' u yojel. Leti' kun ts'aik u 
bendicion tin wóok'ol, ma' u yúuchul teen mixba'al.- Ja'alibe', hasta tak le 





señorao'ob tu'ux ku júuy k'óolo'ob te' ichil le najo', búulij najo'. -Beya' le ti' le bey 
k'a'abéeta', - kijo'ob. Le ka ts'o'ok in láaj k'ubik le sopao', ts'u jáalal le waaj ts'in 
k'ubiko'. T'o'oxo'ob túun. Je'e túun ku taal wíinik te' kaaja', ki'imak u yóolo'ob! 
Tuláakal le taalo'ob janal k'óolo'; -Je'e diez pesosa', je'e veinte teena'a, je'e treinta 
teena'.- Tun júuntartiko'ob taak'in. Ay máak! Ka ts'o'oke', nikikbal u chan 
siikbalo'ob. Kin wa'alik ti' le paalalo': -Xiibe'ex,- ken ti', -sáamale' paak'al kene'ex 
meentej, Dios bo'otik te'ex. Ta tuukultaj a beetike'ex le meyaja', yasque beoritas 
ts'u pulik u bendicion Jaajal Dios. Ts'u ts'aik u bendicion Jaajal Dios. Tu 
bendecirtaj to'on le lu'umo'. Walkil sáamala' ich kool yaano'on, táan k paak'al.- 

Pero cháak le ba'alo', nojoch máak. Tak yáanal k'áax búuli'. Soj jaltuno'ob, 
yíi' chu'uplajij. Le ka sáasil, kin wa'alik ti' in hijo, ka'atúulo'; -Hijo,- ken ti', 
-buka'aj le tikin muuk a meentmaje'exo'?- To'one'-, ki, -casi veinte yaale'. Tak t 
tikimuktaj koolo'. -Ay xiib, -ki. -Jach ma'alob kun jóok'ol le nala' - ken ti'. -Je'elo' 
le veinteako'- ki. -Wa yaan máax ka'atuukule',- ken ti,' -ka láaj pa'ak'ak jumpuli' 
bejla'e',- ken ti'. -Je' in bo'otike',- ken ti'. - Je'elo', ma'alob- ka bino'ob. Míin las 
diez ka suutnajo'ob. -Sáan ts'o'okok, papaj,- ku ya'alik. -Je'elo' ma'alob.- Ay nojoch 
máak! Le kaj ts'o'ok ka ki' líik' le xki'ichpan graciao', ka jóok' le xki'ichpan gracia, 
k'áanike'en. Jach parejo líik'ik le graciao'. Leti' yaan beoritasa', don nal. 
Ka'aka'ap'éel, óoxóoxp'éel ku ts'aik. Pues leti'e' túun lelo'. Kin wa'alik ti'obe': 
-Táan a wilike'exo'? To'one', táan k k'exbesik k tuukule'exe'. Diose', ma' ma'alobi'; 
uts tu t'aane' ka k seguerte'ex le k tuukule'ex ti' Dios. Il a wile'ex beorita'a yaan 
bendicion ti' to'one'ex. Ts'a'ab to'one'ex, siik to'one'ex bendicion.- Tuláakal ki'imak 
u yóol. 

Je'elo', entonces, le túune' le primiciaso', bey ku beeta'alo'. Ti' Dios ku 
k'u'ubul, ma' tu yo'olal wa ba'al. Jaaj, por ejemplo yaan túun k a'alike': -Le juntúul 





cruz beya',- ku ya'alik, -ma' agradable u ts'a'abal yóok'ol mesa, tumen contrario 
Dios.- Bey u ya'aliko'ob. Pero kin wa'alik ti'e': -Pues, jaajile', ma' to'on beet le 
je'elo'. Diose', le ka crusificarta'ab te' che'o', si le che'o' mina'an u t'aan. Chéen u 
chan xóot' che' ka beeta'ab u cruzil ka cruisificarta'ab Dios. Pero le Dios, leti'e', 
óoli' bey túun le k to'one', jaajile'. Óoli' bey k antaj falta, wa yaan to'on falta, wa 
yaan to'on, wa ba'ax ti' presidente, wa ti' gobernadore', yaan u castigartiko'on. 
Tuláakal le comisarioso'obo', wa yaan a falta yaan u castigartiko'on. Bey túun anil 
ki'ichkelem Diose', crusificarta'abij. Pero ma' u yojel xane' máax béet le ba'axo', 
wa k'aas ba'ax tu beeti'. Ma' ku deber u koko'chak'tiko'ob ki'ichkelem jaajal Diosi'. 
A despuese' ka tu tuukultaje' máax beet le ba'axo'. Ka jo'op' u yok'tik, leti', 
ki'ichkelem jaajal Diose'. Leti' le lojmil le lu'uma' yéetel u ki'ilich k'i'ik'el, kan 
yaanjij ma'alobtal le lu'uma'. 

Ba'alo'ob tuláakal tu beetaj ki'ichelem jaajal Dios. Tu beetaj le estrellaso'. 
Tu beetaj le lunao'. Tu beetaj le k'iin tíich'k'abtiko'one'ex way lu'umkabila'. 
Le lunao' láayli' ku sáasilkúunsik to'one'ex way te' lu'umkabila'. Kex 
éek'joch'e'enile', kex ts'u yáak'abtale', pero sáasil a máan. Tu beetaj le lu'umo', tu 
beetaj le ka'ano'. Yaan wáaj milagros ti' Dios wa mina'an? Tuláakal tu ts'aj. 
Tuláakal tu ts'aj Dios. Je'el ba'ax clase ba'alche'ilo'obe', tu láaj p'ataj Dios utia'al le 
alimento ti' le lu'um way kabila'. Tu pat'aj k'éek'en, tu p'ataj kaax, tu ts'aj kaax, tu 
ts'aj k'éek'en, tu ts'aj wakax. Tu ts'aj tak tsíimin utia'al u meyaj máak, ka bisik le 
juntúul a tsiimin, ka ts'aik u kuuche'. Ka taasik ba'al a jaant yéetel. Ka ila'ak 
buka'aj milagros ku beetik to'one'ex ki'ichkelem jaajal Dios! Buka'aj milagros tu 
beetaj Dios! Pues yasque to'one' ma' táan k beetik le beyo'. Leti'e' je'el u beetike'. U 
bendicion leti'. Único ba'axe', k'áat je'e ba'ax ti' Diose'. Ma' chika'an a wilik u 
ts'aiki'. Pero yaan u ts'aik teech. Tumen ti' leti' ka k'áatik. 





RODRIGO: Don Isidro, in wilmaj yaan jump'éel ba'al u k'aaba' sáastun. Ba'ax túun 
le sáastuno'? 

ISIDRO: Sáastun? Le ku yila'al ba'axo'ob, ba'axo'ob ku taal u k'iin. Ba'axo'ob ku 
taal u yúuchul. Ba'axo'ob ku beeta'al, ba'ax ku taal k'iin ta wóok'ol. Tumen juntúul 
máak, ku ya'ala'al bey, ku ya'ala'al jmeenilo', es que leti'e' ts'aja'an xan ti'. Dios 
ts'aik le ba'axo'ob beyo'. Ma' chéen ka ts'a'abaki', jaaj. Je' túune', ken taak túun le 
máaxo', ka wilik ba'ax k'oja'anil yaan ti' juntúul máak, yaan u ts'a'abal teech a 
wilik. Yaan u ts'a'abal teech a wilik tumen Dios. 

JORGE: Ma' chéen le tuunich tia'al u beetik a wilik tuláakal le ba'alo'obo'. 

ISIDRO: Si Dios ts'aik teech, bendición ts'aik teech. Ma' tumen wa chéen wa ka 
taal ka wil a ch'a'ik jump'éel ba'ali', chéen kan a wil. Jump'éel tiempoe', bija'ano'on 
te' jump'éel áaktun te'ela'. Kéen k'uchukech te' ichil le áaktuno', jefe, wa ka wila'e', 
ya'abach profesoro'ob ts'o'ok k biske', ma' tu xokik le letras yaan te' áaktuno'. 

JORGE: Tu'ux banda yaan? 

ISIDRO: Te' baanda xk'iinil, te' baanda. U k'aaba' le chan lugaro' Xja'asche'il. Pues 
kéen okokech beya', chéen jump'éel bey chan xnóok sajkabe' bey u chan jool tu'ux 
kan okol beya'. Pero kéen k'uchukeche', bey je'ex le ichnaja'. Bey a bin ichil tu'ux 
yaan le ja'o'. Le kan k'uchukech ti' u joolil u ch'e'enilo', jump'éel chan arco yaan 
beya' tu'ux yaan le ja'o'. Yaan jump'éel chan chulub túun ts'a'ani'. Yaan túun 




jump'éel chan pila beya'. Ka wilike' chika'an huella u yokolo'obi'. -Pues tu'ux ku 
taal le tsíimina'?- ta t'aan. -Bix u yokol le tsíimin te' ka p'o'obok u paach te' chan 
pilao'?- Chika'an a wilike'ex u huella u yook cristiano beya'. U huella u yook le 
máak ku chéen máan te' joolo'. Bix u jóok'esik le ja'o'? Éek'joch'e'ena', ken. Ma' 
siempre que jump'éel saasil yaan ililma bey te'elo'. Lelo' leti' le káakabo'obo' ku 
yisinsiko'ob u paach le mejen tsíimino'. 

Nojoch áaktun. Je'e wa kin wa'alik ti'obe' yaan juntúul máake': -Je' wáaj a 
bisko'one'? -Je'e in bisike'exe'-. Chéen ba'ale', bejla'e' mina'an u bejil. Láaj tsu'uts 
le bejo'. Láaj tsu'utsij, láaj ko'ol le bejo', yok'ol le bejo'. Wa ma' ka'ache' si ti' k bin 
ch'a' le ja' utia'al le primicias ka'acho'. Nojoch áaktun je'elo'. Te' bey chúumuke' 
bey táan bina' ka wilike' jump'éel nojoch mesail. Pero mesa de tuunich, de tuunich. 
Ka jbino'on jump'éel tiempo kin wa'alik ti'e'… como in señore', leti' ka'ansmilen ti' 
le meyajo', leti' le ts'aako', tin paalil, ma' nojocheni'. Es que bejla'e' je'ex le edad 
yaan teena'… ochenta y tres ken in cumplirtej ti' le abril ku taala', ochenta y tres 
ken in cumplirtej. Je'ex in wa'alik ti'e', tin paalil ka tu ka'ansen in meent le meyajo' 
kin meentmilo'. Kin wa'alik túun ti' tak in señore': -Señor, bix beeta'anil lela'?- 
-Ahh, lela' u ch'e'en le nojoch máako'obo'.- Yaan juntúul máak kool leti' le jool le 
áaktuno'. Chéen bin ka tu yilaje', táan bin u tuul le buuts' bey tu jool le áaktun 
beyo'. Tuul le buuts'o'. Ti' yaan bin te' ich u koolo'. U kolmaj u jool le áaktuno'. 
Jach ma' sáame' le ku yilik bine', nakakbal bin cháak. Leti' le ja' taal ch'a'abilo' 
ch'a'ab le ja' tumen le yuumtsilo'. Ka jóok'ij, chéen como quiera. 

Bejla'e', wa ma'e' jach jin invitarke'ex ka in bise'ex ka wile'ex. Chéen 
ba'ale', ma' táan k okol chéen ka oko'oni'. Yaan u bisa'al chan saka'i', te' tu jool le 
áaktuno'. Ts'a ki' ets'kúunsik le saka'o', xeen. Mixba'al ju beeta'al teeche'. 





JORGE: Wa ma' ta ts'aj le ba'ax…? 

ISIDRO: Pues chéen kan a wu'uye', táan a t'a'anal. Táan a t'a'anal te' ich le áaktuno'. 
Ka úuch bin ti' le máako'ob le K'iinilo'obo'. Como naats' K'iinil yaan le ba'alo', ka 
bin tu yu'ubo'obe'. Ts'u yokolo'ob chúumukil le k'a'abéeto' ka jo'op' u t'a'analo'ob. 
Je' túun ku káakik bin u juum tsáab kaano'ob. Tsa'aaa!!! Puro tsáab kaano'ob. -Bix 
túun ken k bine'ex jóok'ol? Hermano, yaan túun u yúuchul to'on loob. Ba'ax oko'on 
k beetej!- Oko'ob bin u ch'a'ob le ja' u yuk'o'ob ka'acho', pero ma' béeyjijo'obi. 
Mun cha'abal chéen okol, chéen ka okokechi'. Nojoch áaktun, u ch'e'en le 
yuumtsilo'obo', aj kanan káakabo'ob. Pero yaan máake' mun creertik wa yaan aj 
kanan káakabo'obo'. Wa yaan u káakbilo'ob jump'éel lugar, por ejemplo, je'ex le 
waya', ka a wa'ale': 

Ensej u k'aaba Dios yéetel Dios mejembiil yéetel Dios Espíritu Santo 
je'e bakáan juntúul aj kanan káakab, bakáan Sabacche', bakáan le kin 
k'ubik, bakáan jump'éel sujuy primicia, bakáan tu no'oj k'ab bakáan 
Dios Padre, Dios hijo, Dios Espíritu Santo ti' bakáan kan in péeks 
bakáan, le aj kanan káakabo'ob bakáan way bakáan tu aj kanan 
káakabil Sabacche', ti' bakáan aj kanan káakbil xiib je'e bakáana',ti' le 
bakáan aj kanan káakbil chan x- áaktun bakáan, ti' bakáan xya'ax 
áaktun bakáan, kin k'ubik bakáan tu no'oj a k'abe'ex Bakáan ti' bakáan 
tu…bakáan te'elo' wa káakab naj káakabo' bakáana'. Kin k'ubik 
bakáan jump'éel sujuy primicia bakáan tu no'oj a k'ab bakáan Dios 
Padre, Dios Hijo, Dios Espíritu Santo. 





Leti' le meyaj k'a'abéet a beetiko'. Ta wu'uyik? Ma'alob? Teeche', leti' le t'aano' 
k'a'abéet a beetik. Le kéen in wa'ale': 

Tu káakbiiiil Chan Sabacche' te ba'al bin a wu'uyik tu káakabil bakáan 
chan Sabacche' […] bey u kiiko'obo' bakáan jump'éel sujuy primicia 
bakáan tu no'oj a k'ab bakáan Dios yuumbil. 

Máax le Dios yuumbilo'? Es mi cristo; Dios Padre, Dios Hijo, Dios Espíritu Santo. 
Leti' lelo'. Ku ya'alik uláak' jump'éel palabrae', ku ya'alik: 

Chéen bin, chéen bin, wa bino'ob kúuli', chéen bin, chéen bin wa bin ku 
ki' persona bin u chichan […] bakáan xan xail iik'al ku bakáan tu no'oj 
k'ab bakáan Dios yuumbil […] wa bin nikin (bin in ka'aj) in péeksik 
Bakáane' chichan u tia'alo'ob bakáan u no'oj k'ab bakáan Dios Padre, 
aaam, aaam, aaam. 

Leti' le primiciaso'ob ku k'u'ubul beyo'. Máax ti' ku t'a'anal? Es mi Dios, Dios 
Padre. Leti' le ku k'áatóolta'alo': 

Trece waaj tas wa bin […] wa bin u ki' ok'óolta'aj bakáan u chichan 
ch'a' bakáan xail k'áak'o'ob bakáan tumen trece hermanoso'ob. Trece 
hermanos a bin a […] wa bin ku ki ok'ol óotiko'ob bakáan u chichan 
ch'a' wa bakáan xan xail iik'al ku bakáan tu no'oj u k'ab bakáan Dios 
yuumbiil, aaae, aaa, aaa.





To'one' táan k ok'olóolal. Táan k meentik le ok'olóolalo' utia'al Dios ka 
yaanak u síik to'on u bendicion. U kuxkíinsko'on. U ts'aik to'on ba'al k jaante'. 
Jats'uts ka yaanako'one'ex tuukule'ex ti' ki'ichkelem yuum. Jats'uts ka k ts'ae'ex 
gracias ti' Dios tumen leti' ts'aik to'one'ex le tséembalo'. Leti' ts'aik to'one'ex le 
kuxtalo'. Leti' le ts'aik to'on le janalo'. Kéen sáasake', teeche' mix a wojel ba'ax 
preparado k'áata'an. Tumen wa yaan juntúul a xnoojoch, u yojel xan ba'ax mas 
k'a'abéet u kan kéen líik'ike' ku jan meetik jump'éel oración -señor, ts'in ki' líik'il. 
Teech kan a ki' ts'aj teen jump'íit ba'al tia'al kin alimentarkinbaj; padre, kin ts'aik 
teech u graciasil, yéetel u ya'abal, ya'abal Dios bo'otikil, ti' teech kuxkíinsko'on, 
juum-. Tumen to'one' bey in wanil ka'ach yéetel in animas in familia. Animas in 
familia tu kanaj, tu kanaj. Kéen ya'al in líik'il teene', kin meentik jump'éel oración: 
-Señor, ts'in ki' líik'il. Beoritasa' nika'ajen ki' meyaj. Teech kan a ki' ts'a teen 
jump'éel bendicion ta no'oj k'abil. Ka yaanak in ki' meyaj yéetel tranquilo jump'éel 
vida, jump'éel ki'imak óolal. Ka ka'a suunaken way tin najile', in yuum. Mixmáak 
uláak' ju páajtal in k'áatik teech nomas que persona. Jump'éel cristiano, le kan ya'al 
u líik'il, ka xi'ik te' k'óobeno', leti'e', ku jáan meentik oración: -Yuum, in ka'aj in 
preparart jump'íit ba'al u jaantej. U k'ab a paale' ku ki' bin te' k'áaxa'. Bendecirtej 
xan, ts'a jump'éel bendicion tu yóok'ol ka ki' suunak yéetel ya'ab ba'al uts. Mu 
yúuchul mix jump'éel desgracia ti'. Mu yúuchul loob ti'.- Tu kanaj le animas, juum, 
u'uy a wuye'ex bix tuláakal le meyajo'obo'. Puro bey le meyajo'. Bey le 
ok'olóolalo'. 

JORGE: Pero le k'aayo' ka beetik, chéen utia'al le primiciao'? Wa a wojel uláak' 
k'aay utia'al uláak' ba'ale', utia'al uláak' primicia, uláak' primicia. Wa yaan a k'ubik 
le uláak' le ba'al, le ba'alo'ob ta lograte'ex te' koolo'?





ISIDRO: Aah, tuláakal, tuláakal le je'elo' yaan a k'ubik ti' Diose', u yuumil. Diose' u 
yojel ba'ax kan a k'ub ti'. U yojel ba'ax kan a k'áat ti' xan. Kan a representar ti' 
tuláakal le tuukulo'obo', Yaan a representarik ti'. Tumen Diose', ka presentartik ti'e' 
es que máax ka ok'olóoltik. Ba'ax ka tukultik, ba'ax…-ki'imak óole' ka 
bendecirtiko'one' Señor. Tuláakal le ba'alo' bey ku ts'a'abal te' yóok'ol le meesao' 
yaan a representartik ti' Dios. -Ta ts'aj to'on hijo, Dios bo'otik teech. Ta síiaj to'on 
ba'al ka k jaant bejla'e', Dios bo'otik teech. Beora' in ka'aj in k'ub teech, in ka'aj in 
representart teeche, ba'ax ta síiaj ti' teen. Bin in ka'aj in ts'a a wojéelte ba'ax t 
k'amaj ta no'oj k'abil. Leti' le k'a'abéet ts'aik teecho', juum. Tak le tuláakal lela', 
lela' tu ts'aj teech a paalilo'ob. Tu líik' muk'to'ob ti' le primica beora' k 
representartik teecha'.- Ka láaj k'ubik u personao' ti' Dios, wa Pedro, wa Juan, wa 
José, wa tuláakal. Yaan a k'ubik u k'aaba' ti' yéetel u apellido. Diose' u yojel 
máaxo'ob k'a'ajsej. U yojel máaxo'ob k'áatik le bendiciono', tuláakal. Ma' chéen 
ko'ox ka jáan beet jump'éel meyaj wa ma' ta k'ubik le persona. Wa ma' ta k'ubik le 
persona, ma' a wojeli'. Mixba'al k'u'ub ti' Dios. K'a'abéet jach a wojel. Jach 
inteligente yéetel meyaj tuláakal. K'a'abéet a k'ubik le personaso' yéetel u apellido 
ti' Dios. Diose' ku k'amike'. Es que u yojel máaxe'. Le kéen u bendecirt le lu'um 
tu'ux ku meyaje' cristiano, es que yaan u bendecirtik Dios tumen u yojel máaxo'ob. 
Juntúul u hijo k'áat le bendicion, k'áatiko'ob le bendiciono'. Ku yok'oltiko'ob le 
bendiciono'. 

JORGE: Pero, yaan u k'aayil, yaan u k'aayil?




ISIDRO: Lelo' ma', chéen xokchi'ita'al. Chéen u xokchi'ita'al. Le k'aayo' leti' le tin 
beetaj xan. 

JORGE: Pero le k'aayo'ob ta beetaj, utia'al a k'áatik le bendiciono'? 

ISIDRO: Tia'al in k'áatik le bendiciono'. Ma' táan a wu'uyik buka'aj jats'utsil? 
Waye' tu káakabe' Sabacche' yaano'on: 

Tu kakbiili' chan Sabacche' wa bin a […] tu kakbi' chan Sabacche' wa 
bin ku ki' ok'om óoltaj bakáan u chichan ch'a' wa bakáan chan x-ail ta 
k'uj, trece hermanoso'ob wa bin […] táan bin u ki' ok'om óoltiko'ob 
bakáan xan u ts'a bakáan chan x-aayk'al tu bakáan tu no'oj u k'ab 
bakáan dios yuumbil, aaa, aaa, aaa. 

Ma' no'oja'ani'? U'uy a wu'uy, tun yok'ol lela', tun yok'ol lela'. Pues le kéen 
u ts'o'okole', kin láaj representartik u apellido tia'al le k'uj tia'al le trece jump'éel 
waaj le kin wa'alik teecho'. Te' kun k'ukbil le apellidoso', túuno', u ts'ook túuno'. 
U'uy a wu'uyej, wa Juan, wa Pedro, wa José, u apellidoe' tu láaj, láaj, láaj 
representarto'ob ti' Dios. Láaj xolokbalo'ob xan tu paach le chan meesa tu'ux ku 
yúuchul le meyajo'. Ma' chéen wa'alakbalo'obi', láaj xoltal, tuláakal. Bey le 
meyajo', beyo'. Leti' le meyajo'ob beyo'. Leti' kin k'ubik te'ex beyo'. Lete' kin 
tsikbaltik te'exo', a wu'uye'ex tuláakal. 





JUDITH: Teene' in k'aaba', teene' Judith Elizabeth. Teen kin tsikbal bix úuchik in 
wokol ti' escuela Cobay. Ka káaje' difícil in wilik tumen todavía ma' in wojel bix 
aniki'. Pero bejla'e' tin wilik jump'íit... junjump'íitile' túun jóok'ol teen ma'alobil. 
Yaan in amigos, in amigas ts'in kaxtik. Ma'alob in bisikinbaj yéetelo'ob. Uts u 
modoso'ob tin wéetel. 

JORGE: Kux túun a wilik jela'an le vida weya' yéetel le Timulo'? 

JUDITH: Le vida way Peto jach diferente je'ex Timulo'. Ya'ab, ya'ab ba'alo'ob, bix 
u forma u t'aano'ob, u vestirkuba'ob, u comportarkuba'ob. Diferente, ma' iguali'. 
Ya'ab u diferenciail yaan. 

JORGE: Kux teech, ba'ax le diferencia ka wilik? 

JUDITH: Ah! Tumen waye' le xch'úupalalo'obo', leti'obe' ku vestirkubao'ob, bey ku 
takiko'ob u short kóomtak, pantalón. En cambio Timule' ma' beyo'. Lelo', falda, 
blusa juntúul k'abilo'ob. Oora waye', ma'. 

JORGE: Kux túun ma' ta bin ich kool beyo', wa ka bin?




JUDITH: Ah, waye' ma', waye'… 

JORGE: Pero, te' Timulo', ken suutnakech te' escuela. 

JUDITH: Ah! Le kéen suutnaken, kéen k'uuchuken tin wotoche', kin janal. Ku 
ts'o'okole', kin descansar jump'éel oora. Ts'o'okole' wa yaan in tarea, ken in meent 
in tarea. Pero wa yaan teen examene', ken estudiar utia'al in examen. 

JORGE: Kux túun a amigos te' Timulo', láayli' ka máan yéetelo'ob? 

JUDITH: Ah! Lelo' igual je'ex anik úuche' bey tak bejla'e'. Ma'alob in biskinbaj 
yéetelo'ob, pero ts'in kaxtik uláak' xan waye'. 

JORGE: Bix túun a amigos te' Cobayo' yaan teechi'? 

JUDITH: Yaan pero ma' ya'abi'. Yaan, pero ma' ya'abi'. Chéen ka'atúul… ma'alob, 
ma'alob u bisikubao'ob tin wéetel. T'an… kex yaane' ku ya'aliko'obe' mas... bix jin 
wa'alik teeche'? Kin explicartika', mas ku yu'ubikuba. Mas ku yu'ubikuba mas 
yaan taak'in. Ku yu'ubik bix ku mas… tumene', tumene' despreciartik le óotsilo'ob, 
je'ex u taalo'ob bey je'ex tu'ux in taal teen chéen ti' kajtalila'. Ya'ab jach ku 
despreciatiko'ob máaki', pero ya'abe' ma' beyo'. Ya'abe' mun interesar ti'e' wa yaan 
teech taak'in, wa mina'an. 





JORGE: Kux túun le uláak' xi'ipalalo'ob le ku xook te' Cobayo', ku t'aan maaya 
xan, wa yaan… 

JUDITH: Yaane', kéen u yu'ubik in t'aan, tin t'aan yéetel in amigas te' maayaila', ku 
ya'aliko'obe' ma' k t'aan bin maya bin. Tumen u ya'ala'al bine' jach k'áaxil 
k'éek'eno'on bin. Ba'ax kin wa'alik ti'obe', mix juntéen debe de ser ek su'ublaktal ti' 
k maaya, utia'al k t'aan maaya. Ma' wáaj táan a wilik to'one' ti' síijo'on. Desde ka 
síijen, maaya k a'alik. Ya'abe', ya'ab burlarko'oni'. Ku ya'alik to'on ba'al, tumen k 
t'aan maaya. Pero teen tin parte báan in k'áat ti'e'. Ti' tak escuela kin t'aan maaya, 
kin t'aan xan españoli'. 

JORGE: Bix túun, yaan xi'ipal, wa yaan xch'úupal ka bisiskabaj yéetel ku t'aan 
maaya? 

JUDITH: Yaan, juntúul ku taal Tahdziui' beyo', maaya xan u t'aan. Kin t'aan yéetel 
leti' beyo'. Maaya k tsikbal yéetel. Chéen ken in wile' tu láaj pajkeno'ob. Tumen tu 
yiliko'ono'ob táan k maaya to'on. Jach ti' in salone' mixba'al ku ya'aliko'ob teen. 
Yaan oora utia'al k jóok'ol descansoe', ku ya'aliko'ob wa ba'ax bey u t'a'anal 
maayao'. 

JORGE: Kux túun le maestroo' ba'ax ku ya'alik? 

JUDITH: Le maestroo' ma'atech u ya'alik to'on mixba'al. Leti'ob, wa yaan k'iin u 
burlako'ono'ob ek compañeroso'ob beyo', leti'e' ma'atech u yu'ubik, mina'ani'… 




JORGE: Ma' tu yu'ubiko'ob, eeeh... 

JUDITH: Tu burlarkeno'ob, ma'atech u yu'ubik le profesor tun burlarko'ono'obo'. 

JORGE: Bix a wilik le secundaria ta jóok'o'? Bix a wilik a compañeros te' 
secundaria? 

JUDITH: Jaa, in compañeroso'obe' lelo', jach tuláakalo'obe' tin bisajinbaj 
yéetelo'ob. Ma'alob uts modoso'ob. Ma'atech u ya'aliko'ob ba'al ti' teen, mixba'al. 
Bix jin wa'alik teeche', jach in amigoso'ob beyo'. 

WENDY: Máax mas ka bisikabaj? 

JUDITH: Yéetel Wendy, Alba, Marbella, Norma. Ya'ab in amigaso'ob beyo'. Túun 
mas k amigas que amigos, casi lelo' ma' anchaj teeni'. 

JORGE: Ba'ax ka tsikbal yéetelo'ob, yéetel a amigas te' Timulo? 

JUDITH: Yaan oora kéen jo'ok'oko'one' k tsikbaltik bix…ba'ax kin tsikbaltik 
yéetelo'ob? Kéen jóok'oken, luk'uken wey kéen xi'ikeno'? Kin tsikbaltik ti'obe' es 
que jach diferente le escuela te'ela'. Ma' igual je'ex le te'elo', kin wa'alik ti'obe'. Kin 
animarko'ob. Yaan oora kin wa'alik ti'obe': -Okene'exi' ka a wile'ex,- ken ti'. 
-Te'elo' ya'ab ba'al jela'ani',- ken ti'. -Pero mas ya'ab xan ba'al je' a kanike'- ken 
ti'ob. 




JORGE: Kux teech yaan a seguer estudiar kéen ts'o'okech te' Cobayo'? 
JUDITH: Wa kin ts'o'oks le Cobayo', míin yaan wale'. 
JORGE: Ba'ax ka tuklik a xokik? 
JUDITH: Lelo', mas u jaajile', lelo' ma' in tuukulti'. 
JORGE: Todavía ma' a wojel ba'ax. 
JUDITH: Ma' in wojeli'. 
JORGE: Pero, ba'ax a uts ta wich beyo'? Maestra wa ba'axi', contador? 
JUDITH: Teene' uts tin wichi' le maestrailo', contador. Leti' le ka'ap'éel je'el jats'uts 


in wilik beyo'. U maasilo' jats'utstak xan pero, ma' bey je'ex le je'e beyo' 
ka'ap'éelo'. 
JORGE: Ba'ax uláak' a k'áat a tsikbalt teen? 
WENDY: Bix u meyajta'al le iike'? 
JORGE: Ka bin te' ich kool, ba'ax meyaj ka beetik te' ich kool?





JUDITH: Kéen xi'iken ich koole' ka tu diail jóoya' beyo'. Kéen k'uchuko'one' k 
júupul jóoya' ek suut. Je'elo' ti' u káajal túun ts'u káajal le t'ok iikilo'. Pues utia'al 
túun ts'o'ok u káajal le t'ok iikilo', pues ka k bin t'ok iik. K t'okik le iiko', ku bo'otal 
xan. K náajaltik jump'íit taak'in xan. Teene', teene' le in bin ich koolo'. Teene' 
jats'uts in wilik. Jats'uts' in wilik in bin ich kool. Tumen, tumen ma'..., bix jin 
wa'alik te'ex... 

JORGE: Mas ku chan divertirkech. 

JUDITH: Jaaj ku divertir. Ts'o'okole', táan k bin yéetel in amigoso'ob beyo'. In 
amigaso'ob beyo', táan k tsikbal yéetelo'ob beyo'. In tia'al teene', kin divetirkinbaj 
pero tin ganartik xan jump'íit taak'ini'. 

WENDY: Ba'ax ka beetik yéetel le taak'ino'? 

JUDITH: Yéetel le taak'ino' kin náajaltik beyo', kin manik in nooki'. In wo'och, wa 
ba'ax kin jaantik, mases chéen le je'el beyo'. Mixba'al uláak' ba'ax kin maniki'. 

JORGE: Kux túun yéetel xWendy, ba'ax ka tsikbal yéetele'? 

JUDITH: Ah! Lelo', yéetel xWendy ya'ab ba'ax kin k'áatik ti'. Bix u bisikubaj 
yéetel u amigos, wa yaan u novioo'. 

WENDY: Bix úuchaj, ka'a a'al teen bix úuchaj a wilik u beeta'al le señoritae'? Bix u 
káajal, bix u ts'o'okol?





JUDITH: Tuláakal ken in wa'ale'? Lelo' ka meenta'abe' Señorita Primavera tin xook 
te' secundariao'. Teene' jats'uts tin wilik teen beyo'. Tumen yáax u meenta'al 
jump'éel festejo beyo'. Mix juntéen meenta'ak. Jats'uts tin wilaj bix úuchak u 
organizarta'al tumen le maestrao'. Bix úuchak k ensayartik, bix úuchak… pues ma' 
chan jóok' to'on wal tu beele', pero, tak divertirtikbai'. Je'ex u ya'alik le maestrao', 
u importanteile' leti'e' k divertirtikbaj. Teen tin wilaje' jats'uts.