narracionesMayas.seg.txt
268 KB
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793
794
795
796
797
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844
845
846
847
848
849
850
851
852
853
854
855
856
857
858
859
860
861
862
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
887
888
889
890
891
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971
972
973
974
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991
992
993
994
995
996
997
998
999
1000
1001
1002
1003
1004
1005
1006
1007
1008
1009
1010
1011
1012
1013
1014
1015
1016
1017
1018
1019
1020
1021
1022
1023
1024
1025
1026
1027
1028
1029
1030
1031
1032
1033
1034
1035
1036
1037
1038
1039
1040
1041
1042
1043
1044
1045
1046
1047
1048
1049
1050
1051
1052
1053
1054
1055
1056
1057
1058
1059
1060
1061
1062
1063
1064
1065
1066
1067
1068
1069
1070
1071
1072
1073
1074
1075
1076
1077
1078
1079
1080
1081
1082
1083
1084
1085
1086
1087
1088
1089
1090
1091
1092
1093
1094
1095
1096
1097
1098
1099
1100
1101
1102
1103
1104
1105
1106
1107
1108
1109
1110
1111
1112
1113
1114
1115
1116
1117
1118
1119
1120
1121
1122
1123
1124
1125
1126
1127
1128
1129
1130
1131
1132
1133
1134
1135
1136
1137
1138
1139
1140
1141
1142
1143
1144
1145
1146
1147
1148
1149
1150
1151
1152
1153
1154
1155
1156
1157
1158
1159
1160
1161
1162
1163
1164
1165
1166
1167
1168
1169
1170
1171
1172
1173
1174
1175
1176
1177
1178
1179
1180
1181
1182
1183
1184
1185
1186
1187
1188
1189
1190
1191
1192
1193
1194
1195
1196
1197
1198
1199
1200
1201
1202
1203
1204
1205
1206
1207
1208
1209
1210
1211
1212
1213
1214
1215
1216
1217
1218
1219
1220
1221
1222
1223
1224
1225
1226
1227
1228
1229
1230
1231
1232
1233
1234
1235
1236
1237
1238
1239
1240
1241
1242
1243
1244
1245
1246
1247
1248
1249
1250
1251
1252
1253
1254
1255
1256
1257
1258
1259
1260
1261
1262
1263
1264
1265
1266
1267
1268
1269
1270
1271
1272
1273
1274
1275
1276
1277
1278
1279
1280
1281
1282
1283
1284
1285
1286
1287
1288
1289
1290
1291
1292
1293
1294
1295
1296
1297
1298
1299
1300
1301
1302
1303
1304
1305
1306
1307
1308
1309
1310
1311
1312
1313
1314
1315
1316
1317
1318
1319
1320
1321
1322
1323
1324
1325
1326
1327
1328
1329
1330
1331
1332
1333
1334
1335
1336
1337
1338
1339
1340
1341
1342
1343
1344
1345
1346
1347
1348
1349
1350
1351
1352
1353
1354
1355
1356
1357
1358
1359
1360
1361
1362
1363
1364
1365
1366
1367
1368
1369
1370
1371
1372
1373
1374
1375
1376
1377
1378
1379
1380
1381
1382
1383
1384
1385
1386
1387
1388
1389
1390
1391
1392
1393
1394
1395
1396
1397
1398
1399
1400
1401
1402
1403
1404
1405
1406
1407
1408
1409
1410
1411
1412
1413
1414
1415
1416
1417
1418
1419
1420
1421
1422
1423
1424
1425
1426
1427
1428
1429
1430
1431
1432
1433
1434
1435
1436
1437
1438
1439
1440
1441
1442
1443
1444
1445
1446
1447
1448
1449
1450
1451
1452
1453
1454
1455
1456
1457
1458
1459
1460
1461
1462
1463
1464
1465
1466
1467
1468
1469
1470
1471
1472
1473
1474
1475
1476
1477
1478
1479
1480
1481
1482
1483
1484
1485
1486
1487
1488
1489
1490
1491
1492
1493
1494
1495
1496
1497
1498
1499
1500
1501
1502
1503
1504
1505
1506
1507
1508
1509
1510
1511
1512
1513
1514
1515
1516
1517
1518
1519
1520
1521
1522
1523
1524
1525
1526
1527
1528
1529
1530
1531
1532
1533
1534
1535
1536
1537
1538
1539
1540
1541
1542
1543
1544
1545
1546
1547
1548
1549
1550
1551
1552
1553
1554
1555
1556
1557
1558
1559
1560
1561
1562
1563
1564
1565
1566
1567
1568
1569
1570
1571
1572
1573
1574
1575
1576
1577
1578
1579
1580
1581
1582
1583
1584
1585
1586
1587
1588
1589
1590
1591
1592
1593
1594
1595
1596
1597
1598
1599
1600
1601
1602
1603
1604
1605
1606
1607
1608
1609
1610
1611
1612
1613
1614
1615
1616
1617
1618
1619
1620
1621
1622
1623
1624
1625
1626
1627
1628
1629
1630
1631
1632
1633
1634
1635
1636
1637
1638
1639
1640
1641
1642
1643
1644
1645
1646
1647
1648
1649
1650
1651
1652
1653
1654
1655
1656
1657
1658
1659
1660
1661
1662
1663
1664
1665
1666
1667
1668
1669
1670
1671
1672
1673
1674
1675
1676
1677
1678
1679
1680
1681
1682
1683
1684
1685
1686
1687
1688
1689
1690
1691
1692
1693
1694
1695
1696
1697
1698
1699
1700
1701
1702
1703
1704
1705
1706
1707
1708
1709
1710
1711
1712
1713
1714
1715
1716
1717
1718
1719
1720
1721
1722
1723
1724
1725
1726
1727
1728
1729
1730
1731
1732
1733
1734
1735
1736
1737
1738
1739
1740
1741
1742
1743
1744
1745
1746
1747
1748
1749
1750
1751
1752
1753
1754
1755
1756
1757
1758
1759
1760
1761
1762
1763
1764
1765
1766
1767
1768
1769
1770
1771
1772
1773
1774
1775
1776
1777
1778
1779
1780
1781
1782
1783
1784
1785
1786
1787
1788
1789
1790
1791
1792
1793
1794
1795
1796
1797
1798
1799
1800
1801
1802
1803
1804
1805
1806
1807
1808
1809
1810
1811
1812
1813
1814
1815
1816
1817
1818
1819
1820
1821
1822
1823
1824
1825
1826
1827
1828
1829
1830
1831
1832
1833
1834
1835
1836
1837
1838
1839
1840
1841
1842
1843
1844
1845
1846
1847
1848
1849
1850
1851
1852
1853
1854
1855
1856
1857
1858
1859
1860
1861
1862
1863
1864
1865
1866
1867
1868
1869
1870
1871
1872
1873
1874
1875
1876
1877
1878
1879
1880
1881
1882
1883
1884
1885
1886
1887
1888
1889
1890
1891
1892
1893
1894
1895
1896
1897
1898
1899
1900
1901
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
1914
1915
1916
1917
1918
1919
1920
1921
1922
1923
1924
1925
1926
1927
1928
1929
1930
1931
1932
1933
1934
1935
1936
1937
1938
1939
1940
1941
1942
1943
1944
1945
1946
1947
1948
1949
1950
1951
1952
1953
1954
1955
1956
1957
1958
1959
1960
1961
1962
1963
1964
1965
1966
1967
1968
1969
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
2024
2025
2026
2027
2028
2029
2030
2031
2032
2033
2034
2035
2036
2037
2038
2039
2040
2041
2042
2043
2044
2045
2046
2047
2048
2049
2050
2051
2052
2053
2054
2055
2056
2057
2058
2059
2060
2061
2062
2063
2064
2065
2066
2067
2068
2069
2070
2071
2072
2073
2074
2075
2076
2077
2078
2079
2080
2081
2082
2083
2084
2085
2086
2087
2088
2089
2090
2091
2092
2093
2094
2095
2096
2097
2098
2099
2100
2101
2102
2103
2104
2105
2106
2107
2108
2109
2110
2111
2112
2113
2114
2115
2116
2117
2118
2119
2120
2121
2122
2123
2124
2125
2126
2127
2128
2129
2130
2131
2132
2133
2134
2135
2136
2137
2138
2139
2140
2141
2142
2143
2144
2145
2146
2147
2148
2149
2150
2151
2152
2153
2154
2155
2156
2157
2158
2159
2160
2161
2162
2163
2164
2165
2166
2167
2168
2169
2170
2171
2172
2173
2174
2175
2176
2177
2178
2179
2180
2181
2182
2183
2184
2185
2186
2187
2188
2189
2190
2191
2192
2193
2194
2195
2196
2197
2198
2199
2200
2201
2202
2203
2204
2205
2206
2207
2208
2209
2210
2211
2212
2213
2214
2215
2216
2217
2218
2219
2220
2221
2222
2223
2224
2225
2226
2227
2228
2229
2230
2231
2232
2233
2234
2235
2236
2237
2238
2239
2240
2241
2242
2243
2244
2245
2246
2247
2248
2249
2250
2251
2252
2253
2254
2255
2256
2257
2258
2259
2260
2261
2262
2263
2264
2265
2266
2267
2268
2269
2270
2271
2272
2273
2274
2275
2276
2277
2278
2279
2280
2281
2282
2283
2284
2285
2286
2287
2288
2289
2290
2291
2292
2293
2294
2295
2296
2297
2298
2299
2300
2301
2302
2303
2304
2305
2306
2307
2308
2309
2310
2311
2312
2313
2314
2315
2316
2317
2318
2319
2320
2321
2322
2323
2324
2325
2326
2327
2328
2329
2330
2331
2332
2333
2334
2335
2336
2337
2338
2339
2340
2341
2342
2343
2344
2345
2346
2347
2348
2349
2350
2351
2352
2353
2354
2355
2356
2357
2358
2359
2360
2361
2362
2363
2364
2365
2366
2367
2368
2369
2370
2371
2372
2373
2374
2375
2376
2377
2378
2379
2380
2381
2382
2383
2384
2385
2386
2387
2388
2389
2390
2391
2392
2393
2394
2395
2396
2397
2398
2399
2400
2401
2402
2403
2404
2405
2406
2407
2408
2409
2410
2411
2412
2413
2414
2415
2416
2417
2418
2419
2420
2421
2422
2423
2424
2425
2426
2427
2428
2429
2430
2431
2432
2433
2434
2435
2436
2437
2438
2439
2440
2441
2442
2443
2444
2445
2446
2447
2448
2449
2450
2451
2452
2453
2454
2455
2456
2457
2458
2459
2460
2461
2462
2463
2464
2465
2466
2467
2468
2469
2470
2471
2472
2473
2474
2475
2476
2477
2478
2479
2480
2481
2482
2483
2484
2485
2486
2487
2488
2489
2490
2491
2492
2493
2494
2495
2496
2497
2498
2499
2500
2501
2502
2503
2504
2505
2506
2507
2508
2509
2510
2511
2512
2513
2514
2515
2516
2517
2518
2519
2520
2521
2522
2523
2524
2525
2526
2527
2528
2529
2530
2531
2532
2533
2534
2535
2536
2537
2538
2539
2540
2541
2542
2543
2544
2545
2546
2547
2548
2549
2550
2551
2552
2553
2554
2555
2556
2557
2558
2559
2560
2561
2562
2563
2564
2565
2566
2567
2568
2569
2570
2571
2572
2573
2574
2575
2576
2577
2578
2579
2580
2581
2582
2583
2584
2585
2586
2587
2588
2589
2590
2591
2592
2593
2594
2595
2596
2597
2598
2599
2600
2601
2602
2603
2604
2605
2606
2607
2608
2609
2610
2611
2612
2613
2614
2615
2616
2617
2618
2619
2620
2621
2622
2623
2624
2625
2626
2627
2628
2629
2630
2631
2632
2633
2634
2635
2636
2637
2638
2639
2640
2641
2642
2643
2644
2645
2646
2647
2648
2649
2650
2651
2652
2653
2654
2655
2656
2657
2658
2659
2660
2661
2662
2663
2664
2665
2666
2667
2668
2669
2670
2671
2672
2673
2674
2675
2676
2677
2678
2679
2680
2681
2682
2683
2684
2685
2686
2687
2688
2689
2690
2691
2692
2693
2694
2695
2696
2697
2698
2699
2700
2701
2702
2703
2704
2705
2706
2707
2708
2709
2710
2711
2712
2713
2714
2715
2716
2717
2718
2719
2720
2721
2722
2723
2724
2725
2726
2727
2728
2729
2730
2731
2732
2733
2734
2735
2736
2737
2738
2739
2740
2741
2742
2743
2744
2745
2746
2747
2748
2749
2750
2751
2752
2753
2754
2755
2756
2757
2758
2759
2760
2761
2762
2763
2764
2765
2766
2767
2768
2769
2770
2771
2772
2773
2774
2775
2776
2777
2778
2779
2780
2781
2782
2783
2784
2785
2786
2787
2788
2789
2790
2791
2792
2793
2794
2795
2796
2797
2798
2799
2800
2801
2802
2803
2804
2805
2806
2807
2808
2809
2810
2811
2812
2813
2814
2815
2816
2817
2818
2819
2820
2821
2822
2823
2824
2825
2826
2827
2828
2829
2830
2831
2832
2833
2834
2835
2836
2837
2838
2839
2840
2841
2842
2843
2844
2845
2846
2847
2848
2849
2850
2851
2852
2853
2854
2855
2856
2857
2858
2859
2860
2861
2862
2863
2864
2865
2866
2867
2868
2869
2870
2871
2872
2873
2874
2875
2876
2877
2878
2879
2880
2881
2882
2883
2884
2885
2886
2887
2888
2889
2890
2891
2892
2893
2894
2895
2896
2897
2898
2899
2900
2901
2902
2903
2904
2905
2906
2907
2908
2909
2910
2911
2912
2913
2914
2915
2916
2917
2918
2919
2920
2921
2922
2923
2924
2925
2926
2927
2928
2929
2930
2931
2932
2933
2934
2935
2936
2937
2938
2939
2940
2941
2942
2943
2944
2945
2946
2947
2948
2949
2950
2951
2952
2953
2954
2955
2956
2957
2958
2959
2960
2961
2962
2963
2964
2965
2966
2967
2968
2969
2970
2971
2972
2973
2974
2975
2976
2977
2978
2979
2980
2981
2982
2983
2984
2985
2986
2987
2988
2989
2990
2991
2992
2993
2994
2995
2996
2997
2998
2999
3000
3001
3002
3003
3004
3005
3006
3007
3008
3009
3010
3011
3012
3013
3014
3015
3016
3017
3018
3019
3020
3021
3022
3023
3024
3025
3026
3027
3028
3029
3030
3031
3032
3033
3034
3035
3036
3037
3038
3039
3040
3041
3042
3043
3044
3045
3046
3047
3048
3049
3050
3051
3052
3053
3054
3055
3056
3057
3058
3059
3060
3061
3062
3063
3064
3065
3066
3067
3068
3069
3070
3071
3072
3073
3074
3075
3076
3077
3078
3079
3080
3081
3082
3083
3084
3085
3086
3087
3088
3089
3090
3091
3092
3093
3094
3095
3096
3097
3098
3099
3100
3101
3102
3103
3104
3105
3106
3107
3108
3109
3110
3111
3112
3113
3114
3115
3116
3117
3118
3119
3120
3121
3122
3123
3124
3125
3126
3127
3128
3129
3130
3131
3132
3133
3134
3135
3136
3137
3138
3139
3140
3141
3142
3143
3144
3145
3146
3147
3148
3149
3150
3151
3152
3153
3154
3155
3156
3157
3158
3159
3160
3161
3162
3163
3164
3165
3166
3167
3168
3169
3170
3171
3172
3173
3174
3175
3176
3177
3178
3179
3180
3181
3182
3183
3184
3185
3186
3187
3188
3189
3190
3191
3192
3193
3194
3195
3196
3197
3198
3199
3200
3201
3202
3203
3204
3205
3206
3207
3208
3209
3210
3211
3212
3213
3214
3215
3216
3217
3218
3219
3220
3221
3222
3223
3224
3225
3226
3227
3228
3229
3230
3231
3232
3233
3234
3235
3236
3237
3238
3239
3240
3241
3242
3243
3244
3245
3246
3247
3248
3249
3250
3251
3252
3253
3254
3255
3256
3257
3258
3259
3260
3261
3262
3263
3264
3265
3266
3267
3268
3269
3270
3271
3272
3273
3274
3275
3276
3277
3278
3279
3280
3281
3282
3283
3284
3285
3286
3287
3288
3289
3290
3291
3292
3293
3294
3295
3296
3297
3298
3299
3300
3301
3302
3303
3304
3305
3306
3307
3308
3309
3310
3311
3312
3313
3314
3315
3316
3317
3318
3319
3320
3321
3322
3323
3324
3325
3326
3327
3328
3329
3330
3331
3332
3333
3334
3335
3336
3337
3338
3339
3340
3341
3342
3343
3344
3345
3346
3347
3348
3349
3350
3351
3352
3353
3354
3355
3356
3357
3358
3359
3360
3361
3362
3363
3364
3365
3366
3367
3368
3369
3370
3371
3372
3373
3374
3375
3376
3377
3378
3379
3380
3381
3382
3383
3384
3385
3386
3387
3388
3389
3390
3391
3392
3393
3394
3395
3396
3397
3398
3399
3400
3401
3402
3403
3404
3405
3406
3407
3408
3409
3410
3411
3412
3413
3414
3415
3416
3417
3418
3419
3420
3421
3422
3423
3424
3425
3426
3427
3428
3429
3430
3431
3432
3433
3434
3435
3436
3437
3438
3439
3440
3441
3442
3443
3444
3445
3446
3447
3448
3449
3450
3451
3452
3453
3454
3455
3456
3457
3458
3459
3460
3461
3462
3463
3464
3465
3466
3467
3468
3469
3470
3471
3472
3473
3474
3475
3476
3477
3478
3479
3480
3481
3482
3483
3484
3485
3486
3487
3488
3489
3490
3491
3492
3493
3494
3495
3496
3497
3498
3499
3500
3501
3502
3503
3504
3505
3506
3507
3508
3509
3510
3511
3512
3513
3514
3515
3516
3517
3518
3519
3520
3521
3522
3523
3524
3525
3526
3527
3528
3529
3530
3531
3532
3533
3534
3535
3536
3537
3538
3539
3540
3541
3542
3543
3544
3545
3546
3547
3548
3549
3550
3551
3552
3553
3554
3555
3556
3557
3558
3559
3560
3561
3562
3563
3564
3565
3566
3567
3568
3569
3570
3571
3572
3573
3574
3575
3576
3577
3578
3579
3580
3581
3582
3583
3584
3585
3586
3587
3588
3589
3590
3591
3592
3593
3594
3595
3596
3597
3598
3599
3600
3601
3602
3603
3604
3605
3606
3607
3608
3609
3610
3611
3612
3613
3614
3615
3616
3617
3618
3619
3620
3621
3622
3623
3624
3625
3626
3627
3628
3629
3630
3631
3632
3633
3634
3635
3636
3637
3638
3639
3640
3641
3642
3643
3644
3645
3646
3647
3648
3649
3650
3651
3652
3653
3654
3655
3656
3657
3658
3659
3660
3661
3662
3663
3664
3665
3666
3667
3668
3669
3670
3671
3672
3673
3674
3675
3676
3677
3678
3679
3680
3681
3682
3683
3684
3685
3686
3687
3688
3689
3690
3691
3692
3693
3694
3695
3696
3697
3698
3699
3700
3701
3702
3703
3704
3705
3706
3707
3708
3709
3710
3711
3712
3713
3714
3715
3716
3717
3718
3719
3720
3721
3722
3723
3724
3725
3726
3727
3728
3729
3730
3731
3732
3733
3734
3735
3736
3737
3738
3739
3740
3741
3742
3743
3744
3745
3746
3747
3748
3749
3750
3751
3752
3753
3754
3755
3756
3757
3758
3759
3760
3761
3762
3763
3764
3765
3766
3767
3768
3769
3770
3771
3772
3773
3774
3775
3776
3777
3778
3779
3780
3781
3782
3783
3784
3785
3786
3787
3788
3789
3790
3791
3792
3793
3794
3795
3796
3797
3798
3799
3800
3801
3802
3803
3804
3805
3806
3807
3808
3809
3810
3811
3812
3813
3814
3815
3816
3817
3818
3819
3820
3821
3822
3823
3824
3825
3826
3827
3828
3829
3830
3831
3832
3833
3834
3835
3836
3837
3838
3839
3840
3841
3842
3843
3844
3845
3846
3847
3848
3849
3850
3851
3852
3853
3854
3855
3856
3857
3858
3859
3860
3861
3862
3863
3864
3865
3866
3867
3868
3869
3870
3871
3872
3873
3874
3875
3876
3877
3878
3879
3880
3881
3882
3883
3884
3885
3886
3887
3888
3889
3890
3891
3892
3893
3894
3895
3896
3897
3898
3899
3900
3901
3902
3903
3904
3905
3906
3907
3908
3909
3910
3911
3912
3913
3914
3915
3916
3917
3918
3919
3920
3921
3922
3923
3924
3925
3926
3927
3928
3929
3930
3931
3932
3933
3934
3935
3936
3937
3938
3939
3940
3941
3942
3943
3944
3945
3946
3947
3948
3949
3950
3951
3952
3953
3954
3955
3956
3957
3958
3959
3960
3961
3962
3963
3964
3965
3966
3967
3968
3969
3970
3971
3972
3973
3974
3975
3976
3977
3978
3979
3980
3981
3982
3983
3984
3985
3986
3987
3988
3989
3990
3991
3992
3993
3994
3995
3996
3997
3998
3999
4000
4001
4002
4003
4004
4005
4006
4007
4008
4009
4010
4011
4012
4013
4014
4015
4016
4017
4018
4019
4020
4021
4022
4023
4024
4025
4026
4027
4028
le semillero ' ti' le iik a' j ach k meen t ik a' , tumen to'on chéen pak' aj iik o'on ,
pak' aj nal o'on , pak' jump'íit sandia . tia'al le marzo ' meen t ik chan semillero .
to'on e ' k ch' a' ik u lu'um il le ch' ak be'en kool o' . diez bolsa s lu'um , u lu'um il kool e ' ,
y ée t e l jump'éel bolsa abono , u ta ' le wakax o' . xa'ak' tik preparar t ik bey a' , xa'ak' tik
y ée t e l pala e ' . ts'o'okol e ' pues u taal le k mejen paal al , k atan , y áan to'on i' . u
embolsar t a'al ti' mejen bolsitas o'ob . de mejen beytako'ob o' u bolsa , quizá de cinco
centimetros yaan le mejen bolsitas o'ob o' . tu lá aj chú up la'aj l e ' . ku tsol aj al bey te'
lu'um bey a' . ku ts'o'okol e ' ku ts'a'ab al u mejen semilla s e ' . le kan ts'a'ab ak e ' le
mejen semilla s o' ku jóok'ol . le kan jóok' e ' , ku jóoyab t a'al , jóoyab t a'al . le kan
ná ak ak tak mes y medio e ' tak de treinta centimetros k a'an ile' pues ku x a'ab la'aj al
túun te' kool o'ob o' . le kan x a'ab la'aj ak ti' le kool o' túun o' pues legal e ' , le kan káaj ,
cada tre s dia s , cada cuatro dia s e ' ku bin jóoyab il bin . mientras u nuuk le pak' al o'
túun o' u chan káaj u lool o'ob o' , ba'al tako'ob , mientras u páak ' t a'al u lúub ul le
k a'an al ja' o' . le kan lúubuk le k a'an al ja' túun o' pues tia'al u adelantar le cosecha .
le u mas il u je'e l o' túun , ma' táan u séeb pak' o'ob ti o'ob o' . lekan ku y a'al ik u
yóot ik u pak' o'ob e ' , to'on e ' ts'u káaj al cosecha r tik le iik o' . k kon ik , táan k kon ik .
pues ku y a'al ik u jaaj il e ' ku y a'al ik e ' k man ik ba'ax ti' to'on k'ab ée t , tumen to'on e '
j ach u jaaj il e ' min a'an to'on mix jump'éel quincena , mix jump'éel su e l do . to'on e '
min a'an mas ti' k áan tik baj ti' le chan cosecha o' . pues jats'uts ba'al , pues u jaaj il e ' ti'
k meen t ik chan k otoch i' , ti' tuláakal , k jan al i' , ti' ba'al tak ki' .
pues hay veces e ' cuando ma' j ach u y okol plaga s i' , ma' j ach u y okol plaga s i'
bey o' ma' j ach u búul ul , ma' tu y úuch ul mixba'al ti' e ' , pues ma'alob . pues ku
yaan tal to'on algo xan i' . ku chan ts'a ik to'on jump'íit bey o' . pero cuando ku búul ul ,
ku taal le je'ebix le ciclon o' , ba'al tako'ob , j ach u destruir tik . lelo' j ach de plano
min a'an . uláak' ba'ax , wa ku taal teech u y iik' e l , ku ts'a ik teech mala suerte ku
ts'a ik teech a caros , ku ts'a ik teech mosquita blanca . le ba'al o' je'e l o'ob wa , ko'ox
a'al ik , kex a wojel ba'ax ku kiins ik e ' le bicho s o'ob bey o' , le mejen tak bacterias o' te'
bey o' , bey u y iik' e l o' bey o' , wa min a'an teech u tojol tia'al a maan ik tia'al a
kiins k o'ob e ' pues yaan u j ach ts'o'oksik e ' . yaan u j ach kiins ik o'ob le mata s o' .
leti'ob e ' , u vida leti'ob e ' , j ach kiins a'al . j ach de plano kiins bil u meen t ik o'ob e ' . y
ka p'a'at ak le chan mata o' … ma' u ts'a ik u y ich . mun seguer u kux tal .
le ba'ax o' je'e l o' , wa ka man ik u ts'a ak túun xan e ' , pues wa ma' y ée t e l hay
veces ku taal uláak' mala suerte ti' k a'an al ja' o' ku ts'a ik ja' ti' , chokoj ja' . ku ts'a ik
ti' nuxi ' k'an k'ub ul , ba'al o'ob ti' le pak' al o' . u lá aj nik le u le' kex ts'u nuuktak , kex
ts'u ná ak al cincuenta centimetros k a'an ile' , pues ku ní ik il u le' i' pues le pak' al o' ku
ts'o'okol xan ti' . pero je'ebix ku y a'al a'al o' pues míin yaan oora e ' , u jaaj il e ' , u meyaj
jump'éel chan óotsil máa k e ' , jump'éel chan j kool ná al e ' , jump'éel chan
j pak' ba'al o'ob bey o' pues j ach suerte il . suerte ku taal ti' tumen yaan oora e ' yaan
parte s tu'ux ku pak' chaj e ' xan e ' , según to'on ilik bey o' , yaan parte s tu'ux ku
pak' chaj l e ' le páak ' al le iik bey o' min a'an sen iik' e l yaan ti' . tak y ée t e l u chan p'íit
liqui do ka control art ik xan . ka control art ik e ' , pues je'e l u ts'a ik teech jump'íit .
le sandia túun xan o' , bix k pak' ik le sandia o' ? ka surc art ik por surc o s i' .
tak por ejemplo ka sin ik por jiilo de cáñamo , ka sin ik le jiilo bey a' . wa ma' a k'áat
a sin jiilo e ' , pues ka x áak'ab tik . yaan máa k pues yaan u na'at ti' u meyaj i' . pues u
y ojel bix u chan estrategia , u y ojel bix u forma le u meyaj e ' . pues jan x áak'ab tik
cinco pasos cuadrados e ' . ku pak' ik le u mejen jump'éel poceta wa ku x ú ul pak' tik le
sandia , puro bey o' . le kan ná ak ak u yaak' il o' tak de metro e ' , ku fert il is art ik . le kan
ts'o'ok e ' pues ku ná ak al tak casi metro y medio wa dos metro s e ' , pues ku pa'ak' al
ich il , ku páak ' al nal ich il , surc art ik le nal . le kan tu y a'al a'al u ná ak al le nal metro
y medio de k a'an al il o' pues le sandia ts'u ná ak al tak a siete , ocho kilo s . le kan tu
y a'al a'al ná ak al a dos metro s wa metro y medio k a'an al il o' pues u jaaj il e ' ti' y áan al
le nal o' ti' ku máan u m o' olol le sandia o' . pues hasta mas ma'alob y ée t e l le u nal
bey o' . ku proteger tik tumen k'iin . ma' u séeb te' ej l a'al o'ob , ma' u xíik l a'al o'ob , ma'
u y úuch ul mixba'al ti' ob . je' tak u béey tal ment cuenta táan u conservar t a'al , bey ka
xaan ak ma' u séeb k'aas tal o'ob o' .
pues leti e ' je'e l a' le meyaj o' k meen t ik e ' bey a' . gracia s bey a' t kan aj ,
tumen úuch ka'ach o' , puro nal , puro kool . ka meen t ik a kool , yaan k lúubsik le
nukuch k'áax o'ob o' . pues yaan oora e ' ku taal teech k'an k'ub ul ti' a nal tun jóok'ol u
yi'ij o'ob o' . ku taal teech k'an k'ub ul , hasta chika'an bey mejen bolitas ti a'an u
yi'ij o'ob a' . mu ts'a ik mixba'al de plano wa puro yóok'ol tuunich o'ob a pak' maj . wa
ma' alcanzar u fert il izante , y a'ab a gasto y ée t e l a mejen paal al e ' , pues jaaj il e ' , mu
ts'a ik mixba'al le mulu'ucho' . ma' u ts'a ik mixba'al yóok'ol tuunich o'ob o' . wa yáam
yáam le tuunich tu'ux ku pak' a'al le gracia o' , ma' u yaan tal . le oora e ' , to'on e ' ,
gracia s pues t kan aj xan le chan meyaj bey o' . puro ti' le k'áan kab o' , ti' k meyaj o'on .
mas táan k ilik e ' u mas chan rendir jump'íit , ku mas ts'a ik to'on .
pero je'ebix ku y a'al ik o' , yaan máax o' tsikbal tik to'on o' , pues u jaaj il e '
nukuch máa k o'ob o' ku taal o'ob u náach il o'ob o' , pues ma'alob consejo ku taas ik
to'on . - ma' bin kiins ik le nukuch k'áax o' , nuk tako'ob i' ! - y jaaj xan . teen e ' ts'in
ts'a ik cuenta jaaj , campesino en xan . pero jaaj ma'alob ba'ax ku y a'al ik o' . tumen
wa k lá aj lap' ik , lá aj kiins ej nukuch che' ob a' , tu'un ku na'a k al le ch'íich'o' ob
jan al o' ? tu'un ku jan al le ba'al che' ob xan o' ? je'ebix le jaaleb , je'ebix le tsuub ,
je'ebix le kéej , que tuláakal , je'ebix le baach o' , que lá aj kuuts , tuláakal le ba'al o' ku
kux tal o'ob k'áax o' ? pues wa ka p'áat ak lá aj min a'an che' tumen leti'ob tu'ux yaan u
k'áax o'ob nuuktak e ' pues leti'ob e ' ti' mas uts u t'aan o' tia'al ku bin kux tal i' , ku
refrescark uba o'ob xan i' . ti' mas jats'uts u yil ik o'ob . y mas jats'uts xan , j ach jaaj .
pues le ba'al o'ob je'e l a' pues ma'alob ba'ax ku y a'al a'al to'on . tumen u
jaaj il e ' ka'ach e ' yaan máax e ' , wa j ach óotsil il máa k e ' , tun kiins ik yaan oora cien
mecate s kool , yaan máa k e ' tun kol ik ciento cincuenta kool . yaan máa k u jaat s o'ob
te' in naats' , in k'aj óo l o'ob a' , tak ocho ciento s mecate s kool al año . pues imagínate
tak diez año s , quince año s , buk a' aj túun k'áax , buk a' aj túun hectáreas ba'al ken u
k'aas kun tik o'ob ! pues j ach chéen leti'ob : que sería uláak' campesino ka k
much'ikba' e ' ? pues legal e ' , le k'áax o' u p'áat al min a'an , le ba'al che' o' yaan u p'áat al
min a'an . supuesta ment e pues ku y a'al a'al legal e ' le k'áax o'ob a' leti' e ' le u jump'éel
u pulmón ti' le u yóok'ol kaab a' . leti' ts'a ik u mas kux tal il te' si j ná al il yaan ik o'on a' ,
tumen u jaaj il e ' pues leti' ademas y a'ab ba'ax ku defender k o'on jaaj . tumen tak le
chak ik ' al o' ku taal o'ob ku l íik' l al o'ob o' , leti' e ' , k'áax a' , leti' e ' , leti' e ' proteger k o'on
xan . ma' u k'uch ul t iknal j ach ta'aj u fuerte iik' a' . ma' creer tik , le k'áax o' ta wil ik o'
le nuuktak o'ob k a'an al tako'ob y a'ab u y áan to'on o' . tak to'on , j ach wey tu'ux
yaan o'on a' , ku defender tik o'on ti' óo l al le sen iik' o' . ma' táan u ke e tik je'ebix te' jáal
ja' o' . buk a' aj ba'al o'ob ku y úuch ul ! buk a' aj ba'al o'ob ku destruir tik le ciclon o' ken
jóok'ok o' tumen min a'an mix jump'éel k'áax min a'an mix jump'éel ba'al
proteger tik ! pero to'on e ' , gracia s e ' pues le óo l al túun debe r k kalant ik xan le
k'áax o'ob a' . wa pak l a'an t teen , bey tuláakal o'on j ach k k'uchuk kalant a'al , je' u
ma'alob chaj le si j ná al il a anik o'on a' . beora ' pues u jaaj il e ' , y a'ab ba'ax ku taal u
tsikbal to'on le nukuch máa k o' xan te'elo' . pues leti'ob e ' , jaaj ma' wa tun
meyaj k o'ob i' , ma' wa tun ku x kin k o'ob i' . pero quizá s de por medio ti' u experiencia ,
u estudio s o' , leti'ob e ' tun yil ik o'ob e ' j ach u jaaj il e ' k'ab ée t le k'áax o' . k'ab ée t le
tuláakal le ba'al natural o' a anik to'on wey yucatan o' .
jorge : bix a k'aj óo l don honorato beyo ?
aurelia : jaaj , in k'aj óo l don honorato ka úuchuk . . .
jorge : bix ts'o'okok a beel y ée t e l leti' ?
aurelia : lelo' , ti' ku máan baile s cha'an . jaaj , úuch ka'ach o' k máan te' baile s ku
y úuch ul al o'ob o' . pues bey úuch ik in ka j óo l tik leti' o' . je'e l tu'ux ak k máan cha'an
úuch o' . como , je'ebix tak bejla' ku y úuch ul fiesta te' j ts'iu , te' x ti xmehuac ,
chak s ink'in . como bey ku , este , leti' , k máan te' cha'an o' , pues ti' tin k'aj óo l ti' . tin
k'aj óo l te' , ka u t'an … bueno , ka jo'op' u k'áat ik wa je'e l u ts'o'okol in beel y ée t e l e ' .
ka tin wa'al aj ti' e ' pues je'e l , je'e l in sí ik inbaj ti' e ' . pero , uláak' tiempo . te' dos año s
tin wa'al aj . ka ti' sí ij inbaj ti' . pues tu páak ' taj le dos año s o' , ka ts'o'ok in beel
y ée t e l . ts'o'okol beel tin meen t aj y ée t e l , ts'o'okol beel in meen t maj y ée t e l , ka
taal en way e ' . tumen teen e ' banda xmehuac yaan en ka'ach i' . ti' yaan o'on banda
xmehuac e ' . ti' yaan en ti' jump'éel kaj tal i' , ti' yaan en .
ma' wa tin sí ij inbaj , ka luk' en i' i' , ka j taal en . taas a'ab en way timul e ' , tumen
leti' e j ach way timul e ' . leti' e ' , j ach way timul u taal leti' e ' , u kaaj al o'ob . de por sí
way e ' . tumen le don honorato a' , u ti y o'ob e ' , leti' le u yuum il le kajtalil way a' .
don … animáas don a lejandro chable ' , j ach u tia'al o'ob le kaaj a' , le lugar way
ka'ach o' . leti'ob ka j kúuns ma il le kajtalil way ka'ach a' . le u lá aj tia'al le way a' . le
kajtalil a' y a'ab u ejido il . tumen leti'ob , u abuel o'ob in wíicham o' , ti' u taal o'ob
ka'ach nenela' . nenela' le yaan te'ela' ti' kaj a'an o'ob i' . pero le oora ' ka bin úuch
yaan chaj , bix u y a'al a'al teech … ka úuch le politica . úuch guerra , ku y a'al ik o'ob
úuch o' ka j tóo k a'ab le n en e l a o' . como ayik'al o'ob e ' , ayik'al le u abuel o s o'ob , k
abuel o'ob bey o' , ayik'al o'ob ka'ach ti' le tiempo ak o' , ka j tóo k a'ab le leti' , le nenela'
tu'ux yaan o'ob o' , ka áalkab naj o'ob i' . ya'abach ixi'im tóo jka'ab ti' o'ob i' . naj o'ob de
ripio , tóo jka'ab te' n en e l a o' . nuckuch naj o'ob , puro ixi'im . ya'abach wakax yaan
ti o'ob , ya'abach k'éek'en yaan ti' ob , y a'ab ba'al yaan ti' ob . le ka tóokab o'ob e ' , ka
áalkab naj o'ob e ' .
le oorá ak o' pues chéen k'áax le way bin a' , ka taal o'ob fomentart o'ob le
way a' . le túun le ts'ono'ot o' ti' bin ku y okol u ch' a' ob ja' u yuk' o'ob i' . te' ts'ono'ot o'
ti' ku ch' a' ik o'ob ja' e ' u yuk' o'ob . je'e l o' , buk a' aj k'iin way chéen k'áax le u oora ' o' .
como min a'an uláak' kaaj o'ob bey o' pues náach yaan uláak' e ' . chéen ts'iu , chéen
te'elo' , náach tako'ob bey o' , chéen xcáacal , chéen bey o' , min a'an uláak' kaaj o'ob
naats' tak bey o' . pues ti' ku ch' a' ik o'ob ja' u yuk' o'ob i' . je'e l o' ka tu lá aj , ka jo'op' u
meyaj leti' . chéen bey túun le ku y a'al a'al úuch o' , máan libre wakax .
jorge : ma' k'al a'an i' .
aurelia : jaaj , ma' k'al a'an i' . ku bin e ' , ku ch' a' ik . bey bin , okol bil tu ka'a beet aj
ka'a tú ul u waakax e ' , ka tu ka'a káaj s aj u wakax , u ka'a meyaj tik way e ' , jaaj . je'e l o'
ka jo'op' u meyaj tik bey o' . tumen te'elo' ts'o'ok u lá aj kíin s a'al u waakax o'ob e ' . ku
ch'a'ab al bin , ku ts' o'on la'aj al utia'al jaan t bil . ku ch'a'ab al e ' ku bis a'al te k'ax . wa
ma' in wojel tu'ux ku jaan t a'al le wakax o'ob o' , ku bis a'al o'ob bin . tuláakal ba'al
yaan ti' ob e ' , y a'ab ba'ax ch'a'ab ti' ob . despues e ' , leti'ob e ' , taal o'ob káaj al way
leti'ob e ' . taal o'ob káaj al way e ' . despues e ' ka tu man o'ob uláak' k'áax o'ob , tak u
k'áax il san gregorio , u k'áax il santa maría , u k'áax il le kajtalil yaan te'ela' . y a'ab
k'áax o'ob tu man aj le nojoch máa k o' , le u abuel o' bey o' , abuel o to'on , abuel o to'on
bey o' . je'e l o' le o'ol al , le túun e ' úuchuk u kaj tal o'ob bey ka p'áat o'ob way a' .
to'on e ' ka taal o'on e ' le lugar tu'ux yaan en a' , meen t cuenta bey ba'al k
tia'al e ' . tumen utia'al le animáao' ob p'áat o' , le nojoch máa k le don a lejandro
chable , ku y a'al a'al o' ayik'al máa k , j ach ayik'al . le tiempo tumen ma' kíim ik ka
oken teen way e ' . ka oken teen il ib tsil il way ich il o'ob e ' ma' kíim ik i' . ma' kíim ik i' ,
kux a'an . pero le nojoch máa k le je'e l a' , j ach ayik'al . le k'í iwik ka wil ik e'ex yaan
te'elo' , ku chu'upul y ée t e l wakax . le tu'ux ku y úuch ul le xook o' , chú up y ée t e l …
tak le corral o' , chuup y ée t e l wakax . le ku ts'o'okol e ' le san diego te'ela' chuup
ka'a p'éel corral . nukuch corral , chuup y ée t e l wakax , u tia'al xan . tak bin san
gregorio ya'abach wakax yaan ti' . ayik'al máa k , juntúul máa k ayik'al .
pero como ojéel ta'ab juntúul máa k ayik'al e ' … jump'éel día ti' le día veinte ,
in hijo yáax , in hijo . . . , ma' , in hija yáax katalina , in hija y despues e ' uláak' juntúul
in chan hijo a lejandro , u ka'a tú ul il in mejen paal al e ' chichan le día ka kíin s a'ab le
animáas o' . utia'al día veinte de fiesta ts'iu o' , de tadziu o' día veinte o' , leti' ka
kíin s a'ab le animáas o' . tumen u tuukul maj u bin o'ob bin te' fiesta o' , ma' j bin o'ob i' .
ma' j bin o'ob te' fiesta o' , ka j p'áat o'ob ij . bey utia'al día quince ti' mayo e ' tu
ment aj o'ob jump'éel , bueno , novenas u y a'al a'al , tu beet o'ob novenas utia'al u santo
leti'ob bey o' . tu festej art o'ob leti'ob . tu kíin s o'ob jump'éel nojoch k'éek'en . de
cuatro latas tu beet u manteca il . le j ach cinco día s bey casi ti' día veinte ka
kíin s a'ab o'ob ' leti'ob o' .
je'e l o' , táan le fiesta ts'iu o' , to'on e ' bin o'on úuch ik u festej art ik , úuch ik u
bautisar t a'al in chan hijo , ka j bin o'on te' ts'iu , le día veinte . le día veinte o' , to'on e '
j luk' o'on way temprano e ' . pero le máa k o' , juntúul le señora p'aatal te'ela' , como ti'
yaan in tanaj te' banda je'e l o' , ila'ab bin u k'áat al le máa k o'ob o' , ka j bin bey a' . pero
to'on e ' ma' k ojel máax i' . to'on e ' ka jóok' o'on to'on e ' bin o'on . le máa k o' tu máan u
yil o'ob jaytúul máa k p'áat al way e ' . ka tu yil aj o'ob mixmáak e ' , ka j - ok u kíin s o'ob
le nukuch máa k o'ob o' . le ka sáa s il ka u'ul o'on to'on e ' , ma' k oojel i' . le máa k o'ob
j bin o'ob jóok' s aj ja' o' ti' le wakax o'ob o' , ka ila'ab e ' kíim en le animáas , ka'a tú ul . tu
ka'a tú ul a' kíin s a'ab i' . tu ka'a tú ul a' ti' kíin s a'ab tumen ayik'al o'ob . ya'abach ts'oon
yaan ti' ob , ya'abach taak'in yaan ti' ob .
le ich il le naj bey a' , ripio bey a' tu bak' l ik e ' ripio bey a' , beeytak il u pomos il
leche nidoa' , puro taak'in . yaan jump'éel caja ti' ob e ' yaan kex buk a' aj je'ebix le
mesa a' . buk a' aj je'ebix le mesa in wa'al ik a' nojoch . yóok'ol óox p'éel si l la kul ik le
ba'al bey a' . ma' táan a ch' úuy ik , puro taak'in . pero leti' le taak'in ku y a'al a'al teech
oro , plata leti' le yaan ti' o' . úuchben taak'ín . kin wa'al ik ti' le animáas ka'ach o' ,
doña jacinta , u k'aaba ' : - je'e k'ab t ej ka k il a' aj ba'ax i' . - óox p'éel canda do yaan i' .
kin wa'al ik ti' e ' : - je'e k'ab t ej ka k il a' aj ba'ax yaan i' . - - ma' táan . - ma' táan u ye'es ik
to'on , ma' táan . chéen ku y a'al ik teen ka'ach e ' : - p'áat e en way e ' , ki' sí ij abaj ti' teen . -
ma' xan táan u yóot ik in suegra ka in sí ij inbaj tu y iknal o'ob . tumen teen e ' , ka
k'uchuk en e ' , u jaaj il kin wa'al teech e ' , tin paal il l íik' ik en e ' juntúul ko'olel ma'
ma'ak' óo l en meyaj i' . sáa k'óo l en meyaj . ma'a t ech in wu'uy ik in k a'an al kin meyaj .
temprano k l íik' il , ken u y a'al a'al las cinco de la maña na sáan l íik' ik o'on . táan k
chupik ja' . táan k p'o' . táan k meyaj tik ba'ax o'ob . táan k limpi art ik k otoch . ma'
je'ebix bejla'a ku chú unk'in tal k l íik' il tak míis , tak walkil ma' míis tak o'on a' , ile' . le
tiempo kin wa'al ik teech o' , temprano k lik' il meyaj .
je'e l o' , kan xi'i k en ti' u y iknal le animáas , le nukuch máa k o'ob , como
ch' ij a'an tak 'ob o' , kan k'uch k en e ' , táan in míis tik u tanaj o'ob . tin p' o'ol a'an tik u
nu'uk ul o'ob . tin júuntar tik u p'o' i' , kin bin in p'o' e ' . kin juch' ik u juuch' . kin
pak'ach tik , kin chupik ja' ti' . kin limpi art ik u tanaj . ku ts'o'okol e ' kin luk' ul i' . le
kan luk' u ken te' tanaj bey a' , le ora k o' , óotsil o'on . to'on e ' min a'an to'on . teen e '
min a'an teen y ée t e l in wíicham . min a'an teen tumen táan t in joók'ol u páay ile' .
todavia min a'an to'on . kan luk' u ken e ' tu sí ik teen manteca . tu sí ik teen fab . tu
sí ik teen jabón . tu sí ik teen centavo . tuláakal tu sí ij ik teen le nojoch máa k o' ,
tumen tin meyaj , tumen tin meyaj , tin meyaj bey o' . in wíicham teen e ' ku bin e ' , ku
bin ch' a' aj si' ti' le nukuch máa k o'ob o' . ku meen t ik kex óox p'éel viaje si' utia'al u
tóo k o'ob tumen ts'o'ok u ch'íij il o'ob . le nojoch máa k o' leti' e ' ku sáa s tal ku máan
día ti' yaan te' jool le corral o' . u ch'a'a maj jun xóot' che' , je'ebix u y okol le
wakax o'ob o' , tu yil ik túun . leti' kala'antik . ku máan día ti' yaan i' , le nojoch
señora o' . ahora le u yíicham o' , ku bin ich kool , pero leti' e ' ku p'áat al te' jool o' .
buk a' aj nukuch wakax ku máan tu tséel , ma'a t ech u m éen t a'al mixba'al ti' ! leti'
atendertik le wakax o'ob o' . ya'abach wakax yaan ti' . pues min a'an tiempo u
meen t ik ba'al u jaan t ej , le yaan ik ikil u atendertik le bajun wakax ku y okol bey o' .
leti' e ' , min a'an tiempo casi u meyaj . tarde tak u beet ik ba'al u jaan t ej . le meen t ik
túun e ' uts tu t'aan in bin in meen t ba'al u jaan t ej , tumen le kan taak e ' , ts'o'ok in
meen t ik ba'al u jaan t ej .
ku y a'al ik e ' : - je'e l in máa tik ech e ' . - ku y a'al ik : - tuláakal ba'ax yaan teen e ' ,
kin p'at ik te'ex kan kíim ik en . - pero to'on e ' ma' t aceptar taj . a wojel wáaj ba'ax tu
sí ij aj to'on ? chéen jump'éel ts'oon . jump'éel recu er do j p'áat ti' to'on , tak walkil
ts'a k a'an a' . jump'éel ts'oon tu sí ij aj ti' in wíicham . ku y a'al ik e ' : - kin sí ik teech . -
hasta ku y a'al a'al ti' : - y éey u mejor il le ts'oon o' . - ma' tu y éey i' . ka tu ch' a' aj chéen
juum p'éel laab e ' , u p'áat al tak walkil a' . tumen kan xí' ik te' ts'oon o' , kan u ts'on
juntúul kéej e ' , ku bis ik jump'éel pierna ti' le nojoch máa k o' , jump'éel pierna túun ,
puro bey , puro bey .
je'e l o' , le ka'aj kíim o'ob e ' , le ka'aj kíin s a'ab o'ob kin wa'al ik teech o' , le ka ok
il bil le naj o' , mixba'al . lá aj bisa'ab tuláakal le ba'al o' . bisa'ab le ts'oon o'ob e ' .
bisa'ab le taak'in tuláakal o' , je'e l buk a' aj e ' lá aj múul ku'uch bis bil . mixba'al p'áat .
lá aj ch' a' aj le taak'in o' , buk a' aj taak'in yaan . j ach lá aj bisa'ab ij mixba'al p'áat i' , j ach
chéen le wakax o'ob p'áat o' , chéen úulum o'ob , chéen k'éek'en o'ob , chéen ba'al o'ob .
ka k o'on o'ob , ka uy a' ak u tuukul t a'al u kaxt a'al le máa k o'ob kíin s o' , míin ma'
chu'u k i' . despues míin dos año s ka j chu'u k le máa k o' . le máa k kíin s o'ob o' ti' u
taal , ti' u taal te' baanda , xka'akal il 5 bin . j ach le máa k o'ob kíin s o' ku y a'al ik
ka'a k al il o'ob , y ée t e l juntúul e ' e wa túun sotuta bix u taal le juntúul le máa k a' , te'
baanda bey a' . jaaj , ti' u taal le máa k o' kíin s o' .
es que ku taal le máa k o'ob náajal tu y iknal o'ob a' , ojel a'an bix ich il u
y otoch o'ob . ok ku taal o'ob kool i'i . ku taal o'ob ku meen t ik . tumen le nojoch
máa k a' ku beet ik do ciento s kool , trecientos kool . ya'abach kool ku beet ik . le
o'ol al e ' le máa k o'ob a' ku taal o'ob náajal i' , ku taal o'ob u náajal . ku meen t ik o'ob
jump'éel mee s i' , je'e l buk a' aj k'íin e ' ti' ku meyaj o'ob i' . pero mientras e ' , ts'o'ok u
yil ik o'ob bix anik tuláakal , ka j taal o'ob . j ach chéen úuch u taal u yil o'ob e ' ka tu
kíin s o'ob e ' . tu kíin s o'ob leti'ob . le máa k kíin s o' ma' durar naj u vida e ' . míin j ach
dos año s ka j kíin s a'ab i' , ka j kíin s a'ab i' . ts'on bil xan meen ta'ab ij . ti' u k'ab bin , ti' u
x no'oj k'ab il bey a' , ti' j ts' o'on i' . leti' ka tu lá aj a'al aj . antes ti' u k'uch ul oora , ka tu
ki' lá aj a'al aj . tu lá aj a'al aj bix úuch ik u beet ik . bix úuch ik u kíin s ik le animáao' .
leti' kíin s ej . u y óok'lal u ayik'al il máa k e ' , ku luk' s a'al u vida máa k . yóok'ol u
ayik'al il máa k , ku kíin s a'al máa k .
je'e l o' , le anima o' bey úuch ik u lá aj ts'o'okol ti' . tak u y a alak' o'ob o' , ka
p'áat chéen ti' le u sobrinos , chéen ti' áa bil o'ob o' , listo . ka lá aj k o'on ij , ka ts'o'ok
bey o' . beora ' p'aatal j ach chéen nomas jump'éel k'áax ku ba'ate'el t a'al , te'ela' ,
te'elo' . le way a' suu naj ejido e ' . p'áat utia'al ejido il túun , ejido beora ' . beora ' p'áat al
chéen jump'éel k'áax p'áat al te'elo' , pero láayli ' jen ak walkil , ma' táan u t'o'oxol a' .
ma' táan u béey tal , láayli ' táan u ba'ate'et a'al e ' , nojoch k'áax le p'áat al o' .
to'on e ' , bey u forma il ok ik en way ich il o'ob a' . to'on e ' ka ok o'on e ' ,
óotsil o'on . juntúul máa k min a'an to'on mixba'al . es que in wíicham e ' tu kan aj
jump'éel vicio . desde ka oken tu y iknal e ' , j ach ku jats' ik en . j ach ku lox ik en . kan
taal ak e ' táan u jats' ik en . le in wich bey a' , ku la'al a' aj ik tak in ch i' ku la'al a' aj ik , kex
tumen mixba'al kin meen t ik ti' . kan taak e ' táan u jats' ik en . tumen leti' e ' tu kan aj
jump'éel vicio , bix u yala' al teech , chéen leti' u vida . je'e l o' , u ts'o'ok ka in wa'al
teech e ' , le tiempo táan u meen t ik o' , kan taak e ' , táan u jats' ik en . kan taak e ' leti' e '
jaats' , go l pes . tak in mejen paal al le l íik' il aj o'ob o' , j ach ku ja' a ja'ats' ik .
pero y después ti' le je'e l o' , jump'éel tiempo e ' jaaj al dios e ' tu yil aj k vida ti'
yaan o'on , ti' jump'éel sufrimiento , min a'an to'on . yaan oora óotsil en y ée t e l in
mejen paal al , min a'an tak utia'al k jaan t i' . teen e ' ma' chéen ka in wa'al i' , kin bin
meyaj . kin bin náajal kex tumen ko'olel en . le kan in wil a' aj min a'an , teen e ' kin
mach ik in beel e ' , kin bin . yaan juntúul in tío te'ela' , ayik'al xan , kin wa'al ik ti' e ' :
- tío , yaan wáaj teech meyaj in meen t ej , yaan wáaj teech jooch in meen t ej ? - ku
y a'al ik teen e ' : - yaan . wa a k'áat meyaj e ' , meyaj n en . yaan teen ja'ats' xtóop' , yaan
teen ja'ats' k'úum , yaan teen jooch - . kin júupul jooch . le kan ts'o'okok in
júuntar tik e ' , kin nik kúuns ik in jooch bey a' . yaan oora le bey u taal , u lá aj u yil o' .
kin wa'al ik ti' e ' : - ko'ox a wil ej , ts'o'ok u y a'ab tal in jooch ! - ts'o'ok in náajal jooch ,
ku bo'o tik en . k náajal tik nal ti' . k náajal tik bu'ul ti' . k náajal tik iib ti' .
teen kin bin ilik y ée t e l in mejen paal al . le oora k o' , como kin meen t ik
jump'éel olla atolillo , kin meen t ik , in pak'ach tik u yo'och e ' kin bin . kin ch' a' ik u
k'áan o'ob e ' , kin bin . kin k'ax ik te' tu'ux yaan u paasel le nojoch máa k o' . kin
k'uch ul e ' , teen e ' kin júupul te' meyaj o' . je'e l ba'ax oora bíin suu nak en e ' . in
máan j a'an en meyaj , ma' chéen táan in wa'al ik i' . u y ojel tak le nojoch máa k o' bix in
máan meyaj o' . ma'a t ech in je'e l e l . in meyaj teen e ' , ma'a t ech in je'e l e l ti' tuláakal
meyaj bey o' . je'e l o' , le ka x u'ul in máan ti' kool o'ob e ' , ka tin ch' a' aj o'ol taj , puro
wak' k'áan , wak' k'áan . puro wak' k'áan , wa k k'áan , ku ná ak al in wool . kan in
chú u k paj al in wak' k'áan , jump'éel quincena , diez k'áan kin wak' ik , kin k'ub ik . le
kin bin in maan in mercancía . kin bin maan tuláakal ba'ax k'a'ab ée t teen , que
ixí'im , que bu'ul , que tuláakal ba'ax k'a'ab ée t teen e ' kin taas ik . kin ka'a júupul wak'
k'áan
jorge : pero , te' peto o' ka bis ik ?
aurelia : jum , ma' . way ku taal ch'a'ab il teen , jaaj . way ku taal cha'ab il teen . kin
k'ub ik . ná ak in wóol ti' le je'e l o' , ka jo'op' in wak' ik túun teen i' . ka jo'op' in
meyaj tik e ' , kin bin in kon ej . kin wil ik e ' má s ku p'at ik teen . le ken in maan … ken
in meen t cuatro wa cinco k'áan e ' , kin bin in kon ej . tuláakal le peto in lá aj
máan j a'an en tu kaaj il . kin lá aj máan i' . le kan taak en e ' , kin taas ik dos mil , kin
taas ik tre s mil .
jorge : ka beet ik algo .
aurelia : jaaj . kin máan bey o' . ku juntar in chan centavo . ná ak in wóol te' ich
kool o'ob o' , ka jo'op' in kaxt ik uláak' ba'al in meen t ej , jaan . je'e l o' , kin wa'al ik ti' e '
bey o' , bey o' . ka bin man ik in chan mercancía , in man ik jumpíit ' ba'al e ' . kin man ik
tuláakal . puro bey o' , bey o' . je'e l o' chéen kan tin wil ej , ts'o'ok in chan juntar tik
jump'íit ba'al o'ob . le kin kon ik ka wil ik bey a' . chéen ti' wak' k'áan u taal , jaaj . le
in táan taa naj yaan je'e l ka wil ik je'e l o' , ma' crer tik chéen ti' chan wak' k'áan il
taal j a'an .
kan xi'i k en ti' tejido s , como yaan in hija y ée t e l juntúul óotsil in wil ibe' ,
roci o' , le bix ta wil aj taal te'ela' . je'e l o' , ku júupul o'ob wak' k'áan óotsil o'ob i' ,
teen e ' kin tejer . le kan in meen t ik jump'éel tejido , buk a' aj ts'aa paba , kin bin in
kon ej . tin kon ik in tejido e ' , táan in kon ik k'áan . le kan taak en e ' kin juun tar tik u
tojol . tin jun bey o' tin meyaj , tin meyaj . . . jaaj in wojel tejer , clase s il tejido s tejido s
kin meen t ik . kin meyaj tik tejido s . je'e l o' , le kan ts'o'ok in meen t ik le tejido s , bey
túun ku y a'al a'al o' , chéen bix úuch in kan ik . tin man aj jump'éel tejido s bey a' , ka
tin wil aj , ka j óo p' in p a' ak , y despues e ' ka jo'op' in meen t ik e ' . kin meyaj tik . tin
kan aj tejer , tin kan aj . in wojel le xóokbilchuuy bey a' , chéen ba'al e ' min a'an tiempo
teen .
je'e l o' , le ka tin juntar taj jump'íit chan centavo , je'e l o' , oora tu chan koon ,
pak' aj jump'íit iik e ' listo , ti' meyaj paj le naj je'e l o' . yáax in wotoch je'e l le naj o' ,
yáax jump'éel in tanaj je'e l o' , jaaj . leti' le tin meen t aj je'e l o' . y a'ab meyaj kin
ts'a ik inbaj in meen t ej . pues gracia s ti' jaaj al dios , kin jóok'ol y ée t e l . kin wa'al ik e ' ,
hasta yaan oora , kin wa'al ik ti' e ' : - j ach óotsil en . mix tu'ux in ch' a' ik centavo kan
sáa s ak . - pero kin wa'al ik ti' : - min a'an teen , mix tak utia'al in jaan t y ée t e l in mejen
paal . - kin wa'al ik ti' le paal o'ob o' : - il a wil ej paal e'ex , - ken ti' , - jaaj al dios e '
mixba'al dificil ti' , pero mix jump'éel día p'áat ma' k jan al , yaan u sí ik to'on ba'al .
yaan oora kex yaan oora min a'an , j ach min a'an . chéen kan k ile' , dios e ' ku sí ik
to'on ti' le día o' . jaaj al dios ku ts'a ik to'on . -
to'on e ' tak úuchuk u cambiar in vida y ée t e l in wíicham . úuch ik u creer tik
jaaj al dios , úuch ik k creer tik u palabra jaaj al dios , ka j k'uch jump'éel santo
evangelio ich il o'on e ' . bey úuch ik u yaan tal jump'éel cambio ti' in wíicham o' .
tumen in wíicham leti' e ' , ma' táan u béey tal in cambiar tik o'on . ma' táan u páaj tal k
a'al ik u nu'uk ti' . tak u tío s ku taal a'al ik u nu'uk ti' , ma' tu béey tal . ma' tu yaan tal
j ach jumpuli' , ka yaan ak u tuukul tik u tuukul ma' al o'ob . u taak'in kaxt ik e ' , chéen
bey u bis ik o' , chéen bey u bin o' . u jaaj il kin wa'al ik teech e ' , yaan kex óox tú ul
ko'olel ku ts'a ik ti' e ' . teen e ' in wil a' aj bix in … ma' atan . teen e ' in wil a' aj bix in
mantener tik ich il in wotoch . leti e ' tu kaxt e ' , bey u x upik o' . tu kaxt ik e ' , ba'ax túun
kan taak e ' ? jaats' .
kin wa'al ik ti' e ' : - ma' je'ebix le ko'olel o'ob bejla' a' - ken ti' . kan ja'ats' ak e ' ,
bin ken u meen t ej , - ken ti' . - pero to'on e ' , ma' , - ken ti' . - tin soportar taj , tumen beora
tin lá aj nojoch kíin s ik in hijo s , - ken ti' . siete in paal al ts'o'ok in nuuk kíin s ik , kin
nuuk kíin s ik e ' . - ts'a e'ex gracia s ti' jaaj al dios e ' , hijo s , tumen tin nuuk kíin te'ex , -
ken ti' . - tumen wa yaan ko'olel ma' jets' a'an u tuukul e ' , - ken ti' , - kan u yil a' aj táan
u ja'ats' al e ' , ku mach ik u beel e ' , ku bin , - ken ti' . - mientras que teen e ' , - ken ti' , - bix
túun ken u meen t in mejen paal al ? yaan u p'áat al chéen bey kun máan o'ob , - ken ti' .
le o'ol al e ' , - ken ti' , - beora ' gracia s utia'al ts'o'ok in lá aj nuuk kíin s ik e'ex beora ' . - ti'
siete paal al tin tséent aj , cuatro xíib , óox tú ul ko'olel , óox tú ul ko'olel , tin tséent aj .
a parte kíim o'ob teen xan i' , yaan kíim l aj i' , jaaj . kíim l a' aj teen i' . wa kux a'an in
paal al e ' , míin dieci seís , wa dieci siete in paal al . chéen ba'al e ' y a'ab kíim i' . je'e l o' ,
y o'ol al le santo evangelio ka tu creer taj jaaj al dios y o'ol al in hijo maxi miliano
j ach k'oja'an chaj teen o' . yaan chaj jump'éel sufrimiento ti' jump'éel k'oja'an il . ma'
ts' a' ak . mix juntúul doctor ok i' .
marcelino : ucha'an teen jump'éel volada xan bey o' , pero edad de diez año s .
lelo' úuchben … úuch , ma' sáam . de diez año s yaan teen e ' . ka j bin in tío , don p il
puc , te' banco te' banda te' unidada' , ti' ku kanan i' . ka bin leti' e ' ka jo'op' u bis a'al
u … bueno , ku bin leti' e ' , ku pejkúun tik u p'óok yaan al u k'áan , ku luk'sik u
pantalon e ' , ku pejkúun tik u camisa , ku p'áat al chéen y ée t e l u trusa bey o' . pero
chéen de repente , le ka a aj e ' , min a'an u camisa o' , bisa'ab ij . ku y a'al ik e ' : – máax
túun ? si ti' tin pejkúun taj te'ela' , no puede ser de que ka okok máa k yaan al ookol e ' .
utia'al ka ookol nak e ' , yaan u lá aj bis ik tuláakal . - pero ma' le ca s o' je'e l o' .
todavía e ' káaj ak u bin te' banco ' bey o' , kanan o' . despues túun e ' , ka tu ts' aj
cuenta e ' , tak u p'óok e ' ku náach kúuns a'al ti' . ma' utia'al ka bis a' ak , j ach bis a' ak i' ,
pero ku luk' s a'al tu y iknal . ku y a'al ik e ' : - báan túun le je'e l o' ? -
chéen de repente ka jo'op' u tsikbal tik túun . wey taal , wey kaaj e ' , ka jo'op'
u tsikbal tik . ka a'al a'ab ti' e ' mejen aru x o'ob . ku y a'al ik e ' : - no puede ser . - ku
y a'al ik : - si teen e ' ti' yaan en i' , pero ma' in wil ik u bis a'al . si kin wenel , ku
weens ik en . pero chéen de repente . - ku y a'al ik bey a' : –de por sí , ma' . teen , yaan in
p'áat al ma' in wenel , ka in wil ba'ax oora ken taak e ' , u ch' a' ik u bis ej . - ma' utia'al
ka u náach kúuns i' , pero ku luk'sik te' tu y áan al u k'áan o' . ka jo'op' u y a'al ik e ' :
- yaan u p'áat al e ' ma' in wenel . - ti' yaan i' , ti' yaan i' e ' . mun ts'a ik cuenta i' , ku
wenel . le kan ka'a a aj ak e ' , min a'an le je'e l o' o' . ts'u ka'a luk' s a'al ti' e ' . ts'u ka'a
bis a'al ti' táan x e l tu'ux . ku y a'al a'al túun ti' e ' , tumen u compañeros despues o' , ka
jo'op' u y a'al ik ti' ba'ax u y úuch ul ti' ob . ku y a'al ik e ' : - pues es que mejen itos . mejen
mejen ba'al o'ob ku taal o'ob ti' a wáan al e ' , bey a' , bey a' , bey a' . - ucha'an teen i' , pero
úuch i' . te' mismo lugar o'ob o' .
pero sin embargo , te'ela' , leti' ku y úuch ul teen a' , leti' ken in tsikbal te'ex .
je'e l o' , ka tu y a'al aj teen in tío p il : - pues si teen e ' ma' in creer tik . tak beora ' ma' in
creer tik , de que ba'ax le ku … - yaan , - ku y a'al a'al ti' . - chéen ba'ax e ' , teech e ' , mun
ts'a'ab al teech e ' ka a wil ej , tumen iik' . mejen máa k o'ob beeytak o'ob a' . - wa
posible ment e leti' t ilaj te'elo' , beytako'ob a' .
wilfrido : tu'ux ta wil aj lelo' ?
marcelino : te' playa o' .
wilfrido : playa ta wil aj ?
marcelino : playa , jaaj .
wilfrido : veinte centímetro s … ?
marcelino : j ach cuando má s beytak a' , j ach veinte wa quince centímetro s . pero
leti' , te'ela' , ti' ucha'an te' tin tío p il , te' banda … jaaj wey a' , te' ucha'an te' je'e l o' . ka
jo'op' u ná ak u y óo l e ' . ka jo'op' u k'uuxil túun . tumen e ' total ment e , ma' utia'al ka
bis a' ak ti' náach i' , pero ku luk' s a'al ti' . - ba'anten túun ma' in wil ik teen ? - - tumen
ma' ts' a'an teech e ' , utia'al ka a wil teech . chéen ta báax t a'al . mientras mas ka
k'uuxil e ' , mas ku beet a'al teech a wóol al , utia'al ka páat ak e ' u yil a'al tu'ux kan
ná ak al teech mismo . -
pero en verdad de que , mayor ment e , ma' béey u yil ik leti' . mixba'al . ti'
je'e l o' , ti' epoca s je'e l o' , ma' tu yil aj mixba'al i' . ná ak u y óo l u ch'úukt ej . mejor ku
weens a'al e ' , y no ku yil ej . ma' túun juntéen e ' ku y a'al ik teen e ' , ku y a'al ik teen , ku
tsikbal tik e ' : - ko'ox i' , - ki teen . - ko'ox a wil ej , - ki . - tal vez , como paal ech e ' , - ku
y a'al ik , – tal vez e ' , teech e ' man wenel . tal vez a p'áat al . - pero bey a' , bey a' , bey ku
beet a'al teen . - ko'ox túun . - ka bin o'on te' banco te' tu'ux ku jóok' s a'al le materia l o' ,
ka bin o'on i' . pero paalaltak o'on e ' , ba'al . si le ba'al a' , si ma' chil ak o'on e ' , ts'o'ok k
wenel hasta to'on . jaaj , le kan káaj ak o' , tun tsikbal tik en in tio . túun tsikbal . je'e l o'
le kin wenel . le kan sáa s ak e ' , en verdad e ' kin wil ik e ' min a'an i' . min a'an u chan
p'óok ku p'at ik tu y áan al u k'áan o' . u ts'ook e ' , tak u xaanab ku bis a'al . mun
náach kun t a'al , cuando mas e ' , wil , j ach diez metro s wal e ' . pero chéen tu meen t a'al
u y óo l al bey o' , ka páat ak u yil ik e ' ba'ax i' . tumen leti' e ' ku k'uuxil . ka páat ak e ' , ku
y a'al ik e ' : - pues bix u forma il túun ? si teen e ' kin xach k inbaj in wil ej , pero ku
weens ik en , - ku y a'al ik . - ma' utia'al ka in wil i' , wal e ' , - ki . - ba'anten ma' in wil ik ? -
ku y a'al ik . - u ts'ook e ' , ka jo'op' u jats' ik en o' , - ku y a'al ik . tumen tu pooch'il , tun
pooch'il leti' bey o' , ku bis a'al bey o' . - pues bix túun u forma il ? ba'axten o'ol al
túun ? - pero le úuch u pooch'il o' , ka jo'op' yu'ub ik bey tun ja'ats' al túun e ' . bey
way ak ' bil u beet ik e ' . pero táan bin u y úuch ul ti' en verdad il o' . mun ts'a'ab al u
na'at ik ka j ach p'i'il ik u y ich ka u yil ba'ax ij .
wilfrido : bix u y a'al aj ti' e ' ? bey je'ebix , bix u y a'al aj . . . bey táan u wenel e ' , pero
ma' , ma' . ta tukl ik bey ma' ta wenel e ' , pero táan a wenel bey o' .
marcelino : exactamente . ma' ts' a'an ti' ob utia'al ka u yil leti' bey o' . tumen e l e ' ,
puede ser de que wa ka u yil e ' , ku y a'al a'al e ' , je' bin u chu'u k ul tumen u y iik' al e ' .
tumen le mejen iik' o' mejen ba'al o'ob o' . pero falta tu'ux i' , tu'ux ku jóok'ol o'ob ,
tu'ux yaan u y otoch . sino que y áan al múul e ' , ti' ku y okol o'ob , leti'ob i' . wa y áan al
jump'éel tuunich , ti' ku y okol u ta'ak uba'ob i' leti'ob i' . u y otoch o'ob leti'ob o' , y áan al
le tuunich o' , j óo joch il le tuunich o' , ti' ku y okol o'ob y áan al i' .
wilfrido : le kan u y a'al u sáa s tal wa tu áak'ab il ?
marcelino : ma' . le j ach cuando má s , in wa'al ik e ' , yaan kex las doce áak'ab e ' ku
beet ik o'ob le je'e l o' , ma' de k'iin i' . ma' de k'iin ku beet ik o'ob le je'e l o' . p'is u
y áak'ab tal e ' , ku jóok'ol o'ob leti'ob e ' . mun beet ik o'ob teech k'aas , j ach demasia do
utia'al a cuerpo wa bix u forma il . chéen bey jump'éel báax al ku beet ik e ' , báax al
bey juntúul chan xi'ipal y ée t e l u y ée t paal il e ' . bey anik o'ob leti'ob . pero wa ka a
wa'al ti' ka … mas ta pooch'il e ' , mas tu freg ra tik ech o' .
wilfrido : u k'áat u y a'al e ' de k'iin e ' , ma' tu yil a'al .
marcelino : ma' ta wil ik . ju ná ak al a wóol a wil e ' . pueda ser de que j e'ex t il il le
te'elo' .
wilfrido : tu'ux ta wil e'ex ?
marcelino : te' playa o' .
wilfrido : quintana roo .
marcelino : quintana roo , lelo' sí . pero bey túun le ku y a'al a'al o' , te' ich le
sajkab , tu'ux yaan banco ku kanan t a'al le ya'abach maquina o' , ku bin juntúul i' . . .
wilfrido : juntúul xi'ipal … ?
marcelino : juntúul nojoch máa k e ' , ku bin u kanan t ej . pero le kan áak'ab chaj ak
bin u yora ile' tu ch'i'in il . tu ch'i'in il . chéen tu ch'i'in il . ku yu'ub ik u tsa'ay al . ku
jóok'ol te' ich le bolquete o' , mixba'al ku yil ik . ku y a'al ik e ' : - báan túun i' ? - ka
jo'op' u tsikbal tik ti' u y ée t meyaj o'ob , ba'ax i' . ku y a'al a'al ti' e ' : - xi'ipal , - ku
y a'al a'al ti' , - le je'e l o' , - ku y a'al a'al ti' , - tumen a terco il , a sen pooch'il o' , le beet ik u
beet a'al teech . - - teen e ' yaan in bin ti' . le ken ts'o'ok a turno ti' le semana ' , kin
wokol teen i'i . -
wilfrido : máax túun a'al ik lelo' ?
marcelino : leti' e ' ich il le bolquetero s o'ob o' , uláak' bolquetero a'al ti' bey o' . ku
y a'al ik ti' e ' : - pues sí teen e ' , sí chéen tin máan te'elo' , tu báa k' paach kin wu'uy ik .
kin ka'a chital e ' , ku ka'a y úuch ul le ch'iin ti' le bolquete o' . ku ch'i'in il . ku tsirin le
bolquete ch'i'in o' , pero ma' in wil ik mixba'al . - - chéen sajak ech , xi'ipal . mismo a
sajak il , leti' kíin s ik ech o' . - - ma'a t ech . kin wu'uy ik e ' , kin jóok'ol , pero min wil ik
mixba'al . - entonces , ku y a'al a'al ti' : - t meen t jump'éel ba'al . ti' le semana je'e l a' , a
turno ; tu uláak' o' ku tocar teen i' , ka in wil wa j ach en verdad , ma' chéen ta
tu s ik o'on wáa i' . - - pues ma'a t ech . -
le ka j - ok uláak' semana il , ka a'al a'ab ti' e ' , ka okok uláak' juntúul . u peor il
ku beet a'al túun ti' leti' , tumen mun creer tik e ' wa leti' le ba'ax ku y a'al ik juntúul o' .
ka jo'op' u ch'i'in il túun má s fuerte . u ch'i'in il , u ja'ats' al tak le bolquete ku
yu'ub ik o' . ku y a'al ik e ' : - pues si le je'e l o' , je'ebix ku y a'al ik le máa k a' , jaaj . pero
báan túun ? - ka túun taal juntúul u má s nojoch máa k e ' , ka a'al a'ab ti' e ' : - xi'ipal , le
ba'ax ka beet ik a' , le ba'ax ka tuukul k e'ex o' , existido . yaan . mejen ba'al o'ob ,
mejen itos . pero yaan u poder o'ob leti'ob mismo . iik' , iik' il anik o'ob . pero ku
convertirk uba'ob xan e ' tu'ux ku bin u p'áat al o'ob o' - .
wilfrido : bix ij bey o' ?
marcelino : tu'ux ku . . . tu'ux ku . . . kan luk' u k o'ob , ts'u beet ik o'ob le je'e l o' , ku
bin o'ob tu y otoch o' , je'ebix bin … tak tsikbal e ' , to'on e ' cada uno i' .
wilfrido : le kan ts'o'okok u beet ik o'ob , leti' e ' o'ol al ti' máa k , ku kaxt ik o'ob …
marcelino : ku kaxt ik o'ob tu'ux … u ka'a bin o'ob le tu y otoch o' .
wilfrido : je'e l e l ?
marcelino : a j á , je'e l e l . pero juntúul e ' , le túun e ' le k'aas loco bin , le j ach mas
j ach u ts'o'ok o' , leti' túun tu yil aj túun . ts' a'an ti' wal xan e ' . ka tu y a'al e ' : - pues … -
ka'a tú ul ts'u máan i' , u y óox tú ul leti' e ' . mas j ach loco u yu'ub ik ubaj bey o' .
wilfrido : mas k o' y óo l .
marcelino : entonces ka jo'op' u yu'ub ik e ' u ch'i'in il , u ch'i'in il , u ch'i'in il . pero
ts' a'an ti' wal e ' utia'al ka u seguer t ej . tun yil ik bey wa u bin jump'éel ju'un e ' .
despues ts'u seten mak' a'an t a'al le ba'ax ku beet ik o'ob o' , ka jo'op' u yil ik tu'ux ku
bin . u juul t ej .
wilfrido : pero , ba'ax ku yil ik ?
marcelino : u juul t ej le chan bulto . pero je'ebix u yil ik e ' , chéen bey jump'éel u
yoo chil . jump'éel , jump'éel ba'al ku k'áat al k a'an al e ' , bey u bin u bin o' . ma' tumen
wa j ach directo tun yil ik i' . ka jo'op' u bin u seguer t ej , u seguer t ej . le túun jump'éel
parte tu'ux ma' buldocea do , yaan jump'éel x jo mol sajkab i' . pero quién sabe desde
ba'ax k'iin , úuchben ba'al . ma' , ma' leti' e ' actual anik o'on , to'on meen mil o' . u
y otoch túun e ' . ka tu ch'eenet e ' , ku y a'al ik e ' , ku y a'al e ' : - ti' j - ok i' . pues ma' xan táan
in p'at ik bey a' , chéen bey o' . yaan in bin in wil sáam al . yaan in bin in wil ej
sáam al e ' wa en verdad ti' yaan o'ob i' , k éen sáa s ak bey o' . -
le ka sáa s chaj ij tu uláak' k'iin , ka tu ts' aj míin las diez e ' , ts'o'ok ba'ax ku
beet ik , ka k'a'aj bin ti' . - pa'atik in bin in wil ej te' tu'ux ná ak le leti e ' , le ba'ax tin
wil aj ook'naje ak e ' . - ka'a bin e ' . ku yil ik e ' éek'joch'e'en , ka ka'a suu t naj e ' u ch' a' u
foco bin . ku ch' a' ik u foco , ka jo'op' u ju l ik bey a' . si ma' sen taamtak tu'ux
yaan o'ob i' . mejen ba'al mejen itos béey tak a' . chéen bey mejen muñecos
wa'alakbal o'ob e ' , mix péek ku beet ik o'ob . bey mejen k'ate' . wa'atal anik o'ob , ma'
chil ik bal i' , nak ak bal bin . bey , bey ka kul ak ech , ka nak l ak ech e ' , bey anik o'ob
leti'ob o' . mix péek ku beet ik o'ob . ku y a'al ik e ' : - pero si , wa ook ' in tu ka'a beet a' aj
teen e ' , lo que sí in ts'o'oksik e ' , yaan in ts'o'oksik - . ka tu tukl aj bin u y a'al ik . tu
tsikbal tik to'on , xan ti' le u láak' o'ob bey o' . ka tu y a'al aj to'on .
ku y áak'ab tal e ' , ka ka'a tocar naj ti' leti' , má s u fuerte il le u ba'ax o' ku
beet a'al ti' . tun ch'i'in il te'elo' , tun ch i' in il te'elo' , tun ch i' in il te'elo' , tun ch'i'in il .
mun kaxt ik tu'ux , máa k al máa k e ' . k éen u yil j ach en verdad ba'ax ij , tu'ux yaan . tu
sáa s tal tu uláak' k'iin e ' , bey ts'o'ok u máa k'an t a'al ti' o' , ka bin e ' , ka tu man aj bin . . .
ka tu ch' a' le cartucho s o'ob o' . - in destruir k o'ob e ' , ka páat ak u x u'ul ul leti' e ' u
beet ik o'ob ruido ti' le noche máax kun p'áat al o' - . taak u wak' ik le bomba ka u yil e '
ku xiixkun t ej , tumen a'al a'ab ti' e ' ma' u mach ik .
wilfrido : máax túun a'al ti' ma' u mach ik ?
marcelino : mismo leti' ich il ti' uláak' o'ob , mas u ch' ij a'an il , u viejos il o'ob o' , a'al
ti' ma' u mach ik o'ob . - tumen puede ser wa ka a mach , ka a lúub s e ' , wa ku bin a
sáa s il . - ka tu y a'al aj : - pues ma' táan . pues , pero yaan in beet ik le ba'ax in tukul ma' ,
yaan .
wilfrido : como ma' j ach tu y óo l yaan i' …
marcelino : si tin wa'al ik teech i , leti' j ach taj . . . leti' taak u yil ik bix u forma u
destruir tik , pero ma' . ka tu mach aj leti' el cartucho . ka tu bis aj ka'a p'éel . ka tu
lapaj bin ti' . le ka tu yu'ub aj u wáak' al le ba'al o' , calculartik ts'o'ok tak u máan bin
u buuts' il y o'ol al u páat aj u yil ik o' . le kan bin u yil e ' , ka bin u yil e ' , u xéexet'aj ,
xéexet'aj . ka luk' e ' . - j á aj , tin freg art ech . ma' táan a ka'a suu t a beet lo'ob to'on . -
despues e ' , ka ka'a bin , ts'u tarde tal e ' , ley l i' intáctico leti'ob e ' . le tu yil aj de que
xíix chaj i' , xe'et'paj o'ob . pero tarde ile' , ka ka'a bin u yil ej de que ba'ax ij túun , wa
láayli ' existido wa bix u forma e ' . leti' caprichoso nomás . chéen u y óo l u j ach u
yil ik ba'ax ucha'an , ba'ax le tu beet aj mismo ' . le ka k'uch e ' , ku yil ik e ' ti' ,
ná ak un ná ak láayli ' e ' . ti' kul ik o'ob o' , intáctico . mixba'al ucha'an ti' , mixba'al
ucha'an ti' .
wilfrido : le o'ol al ku y a'al a'al e ' míin jaaj iik' .
marcelino : iik' . ka tun bin túun e ' ka tu y a'al aj ti' le nojoch máa k o' ba'ax ts'u
beet ik ti' . - loco ech o' , - ku y a'al a'al bin ti' . - tumen e ' , - ku y a'al ik ti' , - wa leti'ob u
y óo l u y óo l al o'ob u beet teech jump'éel loob e ' , yaan u beet ik o'ob teech . wa ku
p'at k ech o' para lítico , wa ku luk'sik o'ob a wu'uy ik t'aan , wa ku luk'sik o'ob a vista .
pero es que yaan poder ti' , leti'ob e ' . je' en tu'ux e ' , ju bin o'ob e ' , ju jóok'ol o'ob e ' ,
leti'ob e ' bey a' . -
wilfrido : oye don mas , kin wu'uy ik u y a'al a'al e ' le alux o'ob o' beet bil ,
beet a'an ik o'ob . a wojel wáaj , a wu'uy maj wáaj u y a'al a'al ?
marcelino : pues en verdad e ' , wil , ma' in wu'uy maj u y a'al a'al i' . bueno , puede
ser de que teen in wu'uy maj jump'éel tsikbal tu y o'ol al le je'e l o' , de que tu época s
le máax meentmil le múul o'ob o' .
wilfrido : tumen le múul o'ob ka wa'al ik o' , ma' chéen múul i' .
marcelino : ma' chéen múul o'ob i' , tu'ux l íik' s a'an o'ob o' . tumen teen e ' in wil maj
leti' le j ach en verdad tu'ux kin meyaj , wil , tu'ux kin meyaj . in wil maj j ach bix u
forma il yaan te'elo' , óox p'éel anik o'ob le múul o' . óox p'éel t'o'ol , jump'éel bey a' ,
jump'éel bey a' , jump'éel bey a' . pero des gracia da ment e le ora k je'e l o' , tun beet a'al le
carre tera tak te' escondi do , tak te' bey o' . ti' k meyaj i' . lelo' j ach in wil maj leti' u
desbara tar t a'al tuláakal le tuunich il le múul o' . pero utia'al u beet a'al le carre tera .
despues túun e ' , ka jo'op' u k'óoy a'al tumen juntúul tarzán , ku y a'al a'al ti' . juntúul
nojoch máa k .
wilfrido : le nojoch máa k o' , ku y a'al a'al ti' e ' tarzán ?
marcelino : tarzán u y a'al a'al ti' , pero chéen apodo . pero nojoch máa k . si tu
juun ku meyaj leti' i' . min a'an uláak' u núup leti' . to'on e ' , óox tú ul o'on , cuatro 'on k
much' ik kbaj . pero leti e ' tu juun ku meyaj tik lelo' . ka jo'op' u k'óoy ik y ée t e l pico ,
ku k'óoy ik y ée t e l pico . chéen jump'éel época leti' e ' , le tarde t ilaj de que tun
meyaj o' , luk' i'i , ka ka'a taal chital .
wilfrido : tu'ux bin chital ?
marcelino : te' tu'ux le galerón ti' yaan o'on , tu'ux yaan o'on , tu'ux k je'e l o'ob o' .
pero de repente le ka sáa s chaj e ' , leti' e ' min a'an . min a'an . tu ch' a' aj u mochila , bin
tu beet aj . pues yaan ba'ax tu kaxt aj bey te' lugar o' wal e ' .
wilfrido : pero je'ebix a wa'al ik como chéen tu juun al o' .
marcelino : chéen tu juun al ku meyaj leti' . pero tu'ux tu k'óoy aj bey a' , bey a' , si
tu j óo nk'es aj , wil . úuch a'an , in wil maj je'e l o' . yaan u escaleras il bey a' .
wilfrido : y áan al …
marcelino : le tuunich , le lu'um , bey y áan al … yaan pila s trones ts' a' am te'
beytako'ob a' .
wilfrido : pero ma' alux o'ob ila'ab te'elo' .
marcelino : ma' , mixba'al y o'ol al le je'e l o' . mixba'al ila'ab i' . chéen ku y a'al a'al e '
que yaan . yaan , pero ma' ocasionar k ilik i' , mix k u'uy ik u y a'al a'al bey o' . u nico
ba'ax úuch a'an ti' te' je'e l o' , pues le je'e l o'ob o' yaan máax meentmil , pero mas j ach
úuchben tako'ob o' . úuchben úuchben maaya o'ob o' , en verdad o' . tumen le k
tsikbal tik to'on maaya , ma' maaya i' , ames t izado . xa'ak' paj a'an , junbúuj maaya ,
junbúuj castellano . oka'an ik le je'e l bey o' . ma' j ach maaya e ' . le maaya ' ma'alob ,
mas j ach talam u expres art ik ubaj . le máax u y ojel e ' , pues ma' . pero le máax ma' u
y ojel j ach en verdad e ' , y a'ab u forma s y mun páaj tal u y a'al ik máa k tu beel .
wilfrido : u'uy ej don mas , tsikbal xan , tsikbal t tak xan ti' le nojoch máa k o'ob a'
juntéen ak e ' ta tsikbal t aj teen . yaan jump'éel ba'ax úuch a'an teech , le ka wa'al ik bey
táan a bis a'al , tumen … bueno ma' a wojel ba'ax ij . entonces teech e ' a tuukul tik e ' es
que u yuum il k'áax . bix úuch ik le ba'al je'e l o' ?
marcelino : le epoca je'e l o' , pues mas chan . . . bueno , ma' , bix jin wa'al ik teech e ' .
ma' j ach yaan teen que j ach en verdad , yaan kex quince año s teen ka úuch teen le
je'e l o' .
wilfrido : ba'ax le úuch teech , teech i' ? má s o menos , ba'ax úuch teech o' ?
marcelino : pues teen e ' , pues bin o'on … teen e ' kin bis ik in tsíimin , como y áan
jump'éel potrero bey meen a'an y a'ab ich su'uk o' . y a'ab o'on yaan , míin kex diez
máax ku bin u jáal s unt u tsíimin i' . ku bis a'al tsíimin o'ob utia'al k'ax bil i' . ti' ku
jáal s um i' . ti' ku jan al o'ob bey o' . pero le orajeak o' , juntúul nojoch máa k e ' , don si l
ak'e le a k'aj óo l , kux a'an tak bejla' e ' , ti' yaan te' banda ' . como y a'ab u loco e ' tin
wéet e l e ' yaan k'iin e ' le kan k'uchuk en e ' , ku ch'i'in ch'i'in ik en y ée t e l tuunich . chéen
túun u ja'as ik in wóol . pero en verdad e ' le tin tuukul taj xan . le ka k'uch en te' tu'ux
yaan in k'ax ik , le kin k'ax ik e ' , jíi rin ! ! - éey ! táan wáaj a ja'as ik in wóol ? - teen
a'al ik ti' . - ma' táan a ja'as ik in wóol , hemano , - ken ti' , - si teen e ' , chingon en . -
puuum ! ku ka'a ch'iin e ' . kin ka'a pak tik bey a' , mixba'al . tin wil ik e ' . ka tin suu t in
wich , ma' … míin j ach seis metro s … como nuuktak le su'uk o' , ka wa'atal e ' , ma'
táan a wil ik casi mixmáak i' , tumen …
wilfrido : teech e ' ta tuukul taj e ' …
marcelino : leti' le nojoch máa k ch'iniken o' . pero en verdad e ' , ma'a t ech . ma'
leti' . kin wa'al ik ti' e ' : - j áan , loco ech . pendejo ! - como paal máa k e ' , pues teen e ' ka
tin po'opo'och' aj . wa ka tuukul tik e ' , bueno , teen e ' pooch'il tin beet aj ti' bey o' . ka
tin wil aj u chéen beet ik bey a' , u bin , u bin , u bin . chéen bey jump'éel bulto nook' ,
ka jo'op' u bin u jíi t a'al e ' . tu bin jíi t a'al e ' . ku ka'a suu t e ' , ku ka'a ch'iniken túun
leti' . kin wa'al ik e ' : - le ba'al je'e l a' , - ken ti' , - ma' leti' . ma' leti' le nojoch máa k a' . -
pero báan ! ts'o'ok in poch'ik teen bey o' . utia'al leti' suu naj , u ts'a ik vuelta bey a' ,
ka tin wil aj u lan chaj al , kin wa'al ik e ' . ka jo'op' in bin , ka jo'op' in bin , jo'op' in bin .
jóok' en te' yóok'ol noj bej o' , kin bin . ti' e ' tu sa taj tak in vista . ba'al way toj ti'
jaaj al dios e ' . min tusik e'ex , tumen ti' teen úuch a'an . tu si'iskunt in wíi nkil il .
tuláakal in wíi nkil il tu si'iskunt aj . le ka k'uch en te' u y iknal in tío animáas don
albino , tun yoxo'on .
wilfrido : pero lelo' , teech e ' ta wa'al aj e ' ta seguer taj le k'iin je'e l o' .
marcelino : le día je'e l xa'ano' , pero báan ? mixba'al servir naj ik teen .
wilfrido : bix ta seguir tik ?
marcelino : tin seguir taj bey tu'ux bin o' , pero mixba'al kin wil ik teen .
wilfrido : jay téen ta wil aj ?
marcelino : míin óox téen , nomás . te' momento tin wil aj u ch'iniken o' , óox téen
xan . óox téen u sa'atal teen . tin j áan beet ik bey a' , chéen bey a' , u j áan máan u …
bey u péek s a'al teech jump'éel ba'al , bey a wil ik . pero le u ts'ook úuch ik u bin o' ,
leti' túun ka jo'op' in seguer tik o' . pero teen e ' jóok'ol tin beet aj yóok'ol bej .
wilfrido : tolaje ak e ' tin wu'uy aj a wa'al ik e ' de que lúub ech .
marcelino : ma' , lelo' después . lúub en , pero tak tin wotoch . ts'in k' úuch … ts'in
luk' ul te' , ka j lúub en o' .
wilfrido : ka jóok' ech yóok'ol bej o' .
marcelino : chéen , chéen , bey ma' tin wóol yaan en e ' .
wilfrido : le ka jóok' ech i' .
marcelino : le ka jóok' en te' bej o' , pues kin máan in lúub ul . pero le ka k'uch en
tin wotoch o' , kin wil ik e ' tun yoxo'on in tío albino . kin wa'al ik ti' e ' . . . como juntúul
in tío ma'a t ech u jaan t ik k'an ixi'im e ' , tun yoxo'on , kin wa'al ik ti' e ' : - tío , - ken ti' , ma'
wáaj teech a'al teen e ' ma'a t ech a jaan t ik k'an ixi'im ? - pues si kin wil ik e ' le túun
beet ik bey a' , k'an k'an . k'an k'an le ixi'im o' . si ma' k'an k'an i' , blanco . sak . - ts'a
loco tal wáaj ? -
wilfrido : máax a'al lelo' ?
marcelino : in tío albino a'al ej . ku y a'al ik teen e ' : – ts'a loco tal wáaj ? - ki teen . ba'anten ? -
ken ti' . - si le kin woxo'ontika' , sak ixi'im . ba'ax yaan teech ? -
- mixba'al , tío . - pero teen e ' ma' táan in wa'al ik j ach en verdad ba'ax le ts'in wil ik o' ,
ba'ax le ts'u y úuch ul teen o' . - táan a kikiláankil , - ki teen . - jaaj , - ken ti' . - tin
kikiláankil , - ken ti' . - xi'ipal , - ku y a'al ik , - in ka'aj in wa'al teech u jaaj il , - ki . - wa
yaan ba'ax ka tuukul tik , wa yaan ba'ax ka ts'u'uts' ik , a'al teen u jaaj il - . kin wa'al ik
ti' e ' : - tío , teen e ' mix chá amal i' . mixba'al en . ti' chamal e ' , mix jump'éel clase kin
consumir tik . mix úuch i' mix tak bejla' e ' . tak chéen u boo k o' , ku freg art ik le in
cerebro o' . báan biil teen jump'éel ba'al ? -
jaaj , ka bin en te' tin wotoch o' , k'uch ul tin meen t aj , ts'in luk' ul te' bey o' . ka
bin en e ' , ka moch k'aj en . ka tu yil aj o'ob in papa de que ts'o'ok in lúub ul o' , ka tu
mach aj en o'ob . entonces le ka tu mach aj en o'ob , kin wu'uy ik bey tu l íik' esken o'ob o' .
ts'u p'áat al bey , bueno bey si'i s a'an in wíi nkil il . ts'u p'áat al chéen tin
janjanpaytik inbaj , bin u y a'al ik o'ob . teen e ' , le orajeak o' ba'axten bin in wa'al ej . le
kin beet ik o' , despues e ' ka tu tsikbal t o'ob . ma' tumen wa k'aj a'an teen j ach
total ment e le momento s le je'e l o'ob o' , jaaj . ka tu bis en o'ob te' k'áan o' , ka u
yil ik o'ob bin , jóok'ol in wáalkab . kin chocar te'elo' , kin chocar te'elo' , kin chocar
te'elo' . - mare , le máa k je'e l a' , kensa ba'ax ku y úuch ul ti' . - ka tu
momochk'axt en o'ob tak tin k'áan . pues ku calculartik o'ob e ' de que leti' e ' wa … míin
yaan al ba'al o' . pero túun , pero teen e ' , j ach en tera ment e way te' tu táan jaaj al
dios e ' , mixba'al y o'ol al le je'e l o' . chéen y o'ol al le je'e l tin wil aj o' , le je'e l o' nomas .
wilfrido : le oochel ta wil aj .
marcelino : le u y oochel leti' , le jaaj le ti' úuch ik in poch'ik o' , le ka tu
castigar t en túun . wa ma' u k'ax ken o'ob e ' , si le k'áan ku k'ax ik , kin máa k'an tik e ' ,
wil , kin lá aj ja' aj a' a tik . mixba'al , ku mach ik en o'ob bin . tak in papaj o' tin p'uch aj
bin , in tio albino , le don l i' canul o' . - xi'ipal , si k mach ik ech e ' , p'uch bil a
beet ik o'on , pul bil a beet ik o'on , - ki . - ka t a'al ej : “ pues de qué maneras , yaan ba'ax a
ucha'an a meen t maj beyo” , - ki . pero en verdad e , mixba'al . ka jo'op' in wa'al ik túun
ti' ob , leti' in papa túun bin e ' , tu ku'upul in wiik' , tu ku'upul in wiik' , jaaj . chéen le
kin wa'al ik ti' ob e ' de que teen e ' tu ku'upul in wiik' . bey kuup il u meen t ik in wiik' e ' ,
ku ts'a ik in muuk' ba'al o'ob bey o' . pero ma' , ma' j ach en verdad wa jump'éel
k'oja'an il j ach en verdad i' , sino que leti' le je'e l o' … ma' yóok'ol le je'e l o' , pero sin
embargo , tin beet aj ti' je'e l o' .
despues túun ka túun ts'o'ok u máan teen e ' , si ku p'at ken norma l . mientras
tanto si tak le che' beeytak a' , wil , kolóoj che' e t a'an j e'ex le bey o' , tselik kin máan i'i .
tin jats ik bey a' kin cruz ar i' . pero si ma' in muuk' lelo' , leti' le iik' o' , leti'
corpurar naj teen o' . despues e ' ka jo'op' u y úuch ul teen túun . despues , ka jo'op' u
ka'a úuch ul teen tu ka'a téen e ' , ka túun bisa'ab en ti' le don galo ak'e . míin ta
k'aj óo l taj , míin ma' ta k'aj óo l ti' . ka jo'op' in santiguar t a'al , in santiguar t a'al tumen
le nojoch máa k o' . tumen ku yil ik ba'ax ku y úuch ul teen bey o' . léekel kin
beet ik ba , bey jump'éel ataque u tsa'ay al teen e ' .
wilfrido : le don galo ka wa'al ik o' , ba'ax leti' ?
marcelino : j meen , jaaj . juntúul j meen ku meen t ik waaj il kool . ku
santiguar tik ech . ku ts'a k ik ech ti' ba'al , ti' iik' o'ob bey u tsa'ay , u tsa'ay túun ti'
máa k . pues ka jo'op' u y a'al a'al ti' , ka jo'op' u santiguar tik en . ka tu y a'al aj , kun
túun leti' e ' , ku y a'al ik , según ku y a'al ik leti' , leti' u k'aj óo l ba'ax , bix u forma u
tsa'ay s ik le je'e l o' . ka tu y a'al aj leti' e ' : - si le xi'ipal a' , - ku y a'al ik túun ti' in papaj
bey o' , - ma' , mix jump'éel clase chamal yaan ti' i' . ba'ax e ' , iik' . u yuum il le k'áax o' ,
leti' tu yóot aj u ts'a jump'éel virtud ti' leti' o' . pero yaan ba'ax fallo p'áat ti' leti' ,
úuch ik u poch'ik o' . - ku ts'o'okol e ' , mix in wa'al ti' ba'ax tin beet aj i' , ti' nojoch
máa k o' . - le úuch ik u poch'ik o' , ka nulificar naj le ba'ax kun siijb il ti' o' , ka túun
jo'op' u torturar t a'al leti' . ka jo'op' u beet a'al u y óo l al ba'ax bin u beet i' . tumen wa
ma' u poch'ik ka'ach e ' , yaan jump'éel virtud kun p'at bil ti' leti' . pero ma' ti' tuláakal
ku ts'a'ab al i' . siempre , siempre y cuando j ach raro persona máax ti' ku si'i bil .
tumen u yuum il k'áax le tu yil aj o' . puede ser ti' u meyaj séeb kun s , meen t u
séeb e kun s t a'al . pero de por sí , leti' le je' ku ts'aa bil ti' ka'ach o' . -
ka jo'op' u ts'a k ik en le nojoch máa k o' , u santiguar tik en , ba'al o'ob ku beet ik ,
porque p'áat ak u … yaan oora ku k'e'ek' ech ik in ka al . - u y iik' al e ' , leti' e tu ch' a' aj o' , ku
y a'al ik . - de todas forma s , - ku y a'al ik , - teen kin ts'a k ik - . xaan j i' ku
santiguar tik en . ku santiguar tik en bey o' , pero ma' cada j ach bejla' e ' . wa sáam al e ' ,
cada cuatro día s , seis día s , diez día s bey o' , hasta ka tu chan norma l izar t en . leti'
bey o' tu beet aj , pero ka norma l chaj en . pero sí en verdad si tin wil aj , wil . tak in
k'ab o'ob , despues ti' le momento s o' ts'o'ok tak in wutstal o' wil , yaan tu p'at aj teen
jump'íit i' . báanten tak kan in laj le tsíimin ka'ach o' , leti' u yok s maj teen molestar o' ,
wil , kin lam ik ti' te' bey a' , si ku lúub ul .
wilfrido : le kan a wojel te' ku k'uuxben s ik ech .
marcelino : ku k'uuxben , jaaj . kin laj ik , kin lúubsik . pues buk a' aj túun muuk'
yaan ti' juntúul cristiano ? tak ti' le tito canul u yil maj . si wa tsil bal ta'ak teen e ' ,
ma' in creer tik ; chéen tsikbal il . chéen tumen kin wil ik e ' , kin creer tik teen .
wilfrido : tumen tu yil aj …
marcelino : tu yil aj in beet ik ti' e ' . pero en verdad e , kin wa'al ik ti' e ' : - xi'ipal , -
ken ti' , - si ma' j ach en verdad , j ach a wa'al ti' teen , in muuk' , in vida teen le je'e l o' ,
sino que le ba'ax tin wil aj , leti . ' - desde le je'e l o' ka p'áat e ' yaan le je'e l o' . mixba'al
dificil in tia'al . lá aj ba'al séeb a'an il in beet ik , kin aumentar tik leti' kin calculartik o' .
tumen tak in meyaj úuch ka'ach o' , pues norma l . pero despues ti' le je'e l o' , ka jo'op'
u aumentar t in meyaj , má s u y a'ab tal , mas u y a'ab tal . in wíi ts'in ma do e ' , junk'aan
ku beet ik , teen e ' óox p'éel , cuatro kin kol ik sáan samal . y a'ab u diferencia in wil ik
teen bey o' . pero báan ! mixba'al , wa j ach en verdad ti' teen sí ij nal bey o' , siijb il
beet a'ab ik teen . tu yóot aj u sí ij teen e ' , pero ma' tin aprovechar ti' , úuch ik in
poch'ik .
wilfrido : pues y ée t e l le je'e l o' don mas , nib óo l al teech . dios bo'o tik bey o' ,
ts'o'ok a chan tsikbal tik to'on a' le ba'ax o'ob le a wojel o' . k ojel t ej j ach taj y a'ab
ba'ax a wojel .
marcelino : y a'ab , y a'ab , y a'ab al ba'al o'ob en verdad . yasque to'on e ' , desde tin
chichan ile' y a'ab andarin . j ach , tin paal il e ' , j ach j up a'an en ti' meyaj je'ebix ku
páaj tal tumen in papaj e ' . ti' tsíimin o'ob , nukuch tsíimn o'ob , k'o'ox tako'ob e ' . kin
kikiláankil e ' , ku táaj t'an ik en in papaj : - ma' , ma' ku debe r a beet ik bey o' , hijo . ma'
ku debe r a luk' ul tu y iknal i' . ku debe r a mach ik , kex chichan ech , - ku y a'al ik . - ts'a
a valor ti' e ' , tumen le tsíimin o'ob o' , - ku y a'al ik , - chingon tako'ob u vida leti'ob . - ku
y a'al ik : - mientras má s luk' ech ti' leti' e ' , ti' leti' le tsíimin o' , ts'u calculartik e ' de que
teech e ' , j ach u pendejo ech . u pendejo , mixba'al ech tu tséel , - ku y a'al ik , - antes a
chok'ikabae' . si báan ! le kan k'uchuk ech tu y iknal leti' o' , teech e ' ma' táan a
captartik , pero leti' e ' ts'u captartik a puksi'ik' al e ' tun yu'ub ik u juum . ku y a'al ik
buk , buk , buk , buk . - - mare , le máa k je'e l a' sajak il , - ku y a'al ik . le o'ol al e ' ku kaj ak u
luk' ul teech e ' sajak il o' . en cambio wa yaan jump'íit le valor teech o' , ma' wáaj túun
yaan a ka'a chok'ikabae' hasta kan a wil e ' mixba'al kan u beet leti' xan ? - pero báan ,
si in paal il bey u beet maj teen leti' o' , in papaj . ma' j ach en verdad wa bix j ach
min a'an j ach sajak il teen bey o' . ma' táan in ch' a' ik sajak il ti' mixba'al , ti' mixba'al ,
wilo . je'ebix tak u y awat a'al , le ku y a'al a'al ku ts'o'onol . le ku ts'o'onol máa k , ku
y úuch ul y awat il o' . yaan , wilo .
wilfrido : bix le je'e l o' ?
marcelino : le , por ejemplo , wa ich il jump'éel p'uuj ku ts'o'onol máa k o' , ku
ts'o'onol u way a' as il , ku y a'al ik o'ob o' , ku y awat .
wilfrido : ba'ax le ku y awat o' ?
marcelino : chéen kin wu'uy ik u y a'al ik o' xan leti'ob e ' . leti' e ' jump'éel x tsiintsin
bin e ' ku yuk' ik le k'i'ik' o' . a la larga , leti' le tsiintsin o' , leti' kun awat o' , ma' leti' le
cristiano láayli o' .
wilfrido : o sea , ku yu'ub a'al u y awat o' …
marcelino : ku yu'ub a'al o' , pero mixmáak ku yil ik xan . mixmáak ilik , chéen ku
yu'ub a'al u y awat . pero yaan existido . jump'éel x chan , jump'éel x chan xya'ax kach ,
uk' ik le k'i'ik' o' . pero como bey ts' o'on lu s bil meen ta'ab ik u vida le je'e l o' , leti' le
mal , u malo il o' leti' u ch'a'a maj le je'e l o' , leti' ku y awat .
wilfrido : pero le k'i'ik' tu ts'u'uts' aj wa chu'u chaj le tsiintsin o' , u k'i'ik' e l leti' le
máa k ts' o'on o' .
marcelino : le máa k , exactamente , sí , jaaj . lelo' yaan , lelo' in wu'uy maj xan ,
wil , en verdad . pero ma' in wil maj i' , j ach ka in wil wa j ach bix u forma il i' .
wilfrido : ba'ax ma' a wilm i' ?
marcelino : ma' in wil maj u tsiintsin il i' , mixba'al .
wilfrido : pero , ku y a'al a'al .
marcelino : ku y a'al a'al , en verdad . ba'axten kin creer tik e ' , wilo ? tumen tin bin
te' ts'oon o' , tin wu'uy ik u y awat , u y awat . je'ebix le jich' bil , aaaaayyy ! ! ! bey u
ts'o'okol o' . kin seguir in bin , kin seguir in bin , kin seguir in bin . chéen kan in ts' aj
cuenta e ' , paach il teen , ku ka'a awat tu ka'a téen . ma' wáaj ti' bej te'elo' , ma' tin
wili'i ? pues , báan kan in wil ti' ?
wilfrido : y a'ab máax e ' ku ch' a' ik sajak il .
marcelino : ku ch' a' ik sajak il lelo' , mun bin tu'ux ku debe r e ' . pero como u
y a'al maj teen in papaj ba'ax o'ob , bix u forma il e ' . - si mun jaan t ik ech , mun
k'ey ik ech , mun jats' ik ech , man topar y ée t e l , - ku y a'al ik . - chéen le kan a wu'uy u
y awat o' , - ki , - wa ta we'es aj ti' de que ta wu'uy aj tu x ilik ubaj a wíinik il il o' , - ku
y a'al ik , - ts'a sajak tal , hijo . - ku y a'al ik : - ts'a a valor , le ken ka wa'al ik ti' e ' . . . si
leti' e ' mixba'al ken u beet teech . yaan a máan tu toj ile' , ku ka'a p'it' ik ech e ' , ku ka'a
bin tu táan x ile' awat . pero wa je'ebix kin wa'al ik teech ; mixba'al ech tu yóok'ol
kaab a' , hijo , mix a chéen jóok'ol k'áax , - ku y a'al ik .
wilfrido : te'ex e ' ti' k'áax nuuk chaj e'ex .
marcelino : ti' k'áax nuuk chaj o'on . uláak' ba'al , wilo , bey en verdad e ' , le in
wil maj te' xan a' , le x - llorona kin wa'al ik teech e ' . jaaj , in ka'aj in tsikbal t te'ex le
ba'ax ucha'an teen tin paal il o' , en verdad . lelo' míin yaan kex j ach once año s teen ,
wa menos . ti' hasta … táan il i' u ts'a ik cine don tufi , nuxi , te'ela' , nuxi abimerhri .
pero tu chuk aj u yoorail le ts'o'ok le cine o' . cada uno , antes ti' e ' , u kaxt bej u bis tu
y otoch . tumen chéen ku tu'u pul bey o' , chéen jump'éel foco yaan te'ela' , jump'éel
te'elo' , jump'éel te'elo' . chéen u planta leti' yaan , min a'an corriente , min a'an
mixba'al .
pues to'on e ' , paalaltak o'on e ' , ba'ax k beet ik e ' le kan ts'o'okok le cine , le kan
ts'o'okok o' , k bin te' iknal le es t acion te' tu'ux yaan le tren ka'ach o' , k júupul báax al
bara ja . puro de ga l l itos o'ob , de ba'al o'ob , de loter ía ba'ax ku y a'al ik o'ob o' , k
p'áat al i' . yaan k'iin e ' pues k distraerti k k baj , ku chuk ik tak la una , ti' yaan o'on
láayli ' i' . pero como juntúul in amigo , le xchel rosado canto , k luk' ul e ' k bin
te'ela' , kin p'at ik te' tu'ux yaan le u y otoch le lic encia do beora ' , lic . le te'ela' , pero
ma' le te'ela' , le junláam p'éel u man maj e ' .
wilfrido : u ka'a p'éel es quina te'ela' …
marcelino : jaaj , exactamente . si to'on e ' k bin bey a' , puro k bin bey a' . cada yaan
cin e ' , puro bey in máansik o' . kin pat' ik e ' , kin bin tin wotoch e ' , pero te' tu'ux yaan
don m en do , u y otoch don m en do . ti' yaan in wotoch i' , trece año s tin beet i' i' . pues
ti' le je'e l o' , ka máan o'on bey o' , táan u wits' i' tóo s ja' . yaan juntúul doña yaan u
y otoch bey a' , por ejemplo je'ebix anik a' le carre tera . pero k oojel jump'eel chan
x - mexicana , u y a'al a'al ti' . . . bix y a'al a'al leti' ?
wilfrido : chil anga .
marcelino : jaaj , tu banda u taal o'ob toj náach o' , jaaj . doña severa u k'aaba ' ,
vásquez u k'aaba ' . k ilik e ' y áan al le ti' le bo'oy o' , ti' yaan i' . tun beet ik bey a' , pero
wa tun beet ik bey a' .
wilfrido : bey ku wa'atal , bey ku mot' tal e ' .
marcelino : jaaj . kin wa'al ik ti' e ' : - ch'eel , - ken ti' , - ¿ qué tendrá doña severa ? -
kin wa'al ik ti' bey o' , tumen español u t'aan leti' bey o' . - doña severa ! doña
severa ! - mu núuk ik mixba'al . ka jo'op' k nats' ik kbaj te' jáal le koot o' mas j ach k il
tu'ux yaan o' . míin buk a' aj iknal le cama casi o' , pero tu bo'oy e l le mata , ti' yaan i' .
le ka t nats' aj k baj bey te'elo' , xi'ipal , u beet ik bey a' , wilo . le kan u beet ik , táan u
bin u xáa che' e tik u j o'ol , tun xáa che' e tik u j o'ol leti' . kin wa'al ik ti' e ' : - ch'eel , si no
es ella , - ken ti' , - fíjate de eso , si estás pasan do . - jum , ay hermano ! ka tin wa'al aj
ti' : - esto es la xtabay que se dice . leti' xtáabay a' ! con razón táan k t'an ik e ' , mu
núuk ik .
le ka t ilaj , junjump'íitil , junjump'íitil , junjump'íitil , bey in wóol tu recu lar ,
utia'al ka u mas nats' aj ubaj to'on e ' . ay hermano ! xi'ipal , wil , ma' tuu s il i' . u
mach maj en le ch'eel o' te' paach il bey a' . teen e ' tin wáalkab , pero in ts'aa maj ti' kin
wil ik , pero mix tu'ux kin bin . chéen tin ponponchak' , bey ma' tin wáalkab e ' . pero
en verdad e ' , ma' tin wáalkab i' . si u mach maj en , leti' le ch'eel o' , utia'al min p'at ik
bey o' . ts'u kóoj s ik sajak il to'on bey o' , chéen tin ponponsíit' . le ka ora chaj e ' , kin
wa'al ik ti' e ' , chéen ich il in tuukul , como k bin ti' le iglesia o' , te' doctrina o' , ka jo'op'
junbúuj , junbúuj le rezar o' . ¡ ay hermano mío ! bin t beet aj te' tu'ux yaan le u
y otoch o' le doña kin wa'al ik o' . u mama le máa k o' , si ma' t a'al aj ti' wa je'e k'ab
to'on joo naj . le ka t éem o'on te' tu chan ba'al il a' , raaaan ! ! ! píit máan o'on te'
ich naj o' . si chéen chan nup' a'an . ma' wáaj ka máan u kiins ik o'on u mama e ' ? ka tu
tuukul tik e ' de que ookol o'on , pero to'on e ' ja'as a'an k óo l . le ka l íik' o'ob bey o' , ku
y a'al ik : - si teen mama , teen . ma' , ma' ookol o'on i' . - - es que báan túun yaan te'ex ?
ts'a wáaj loco tal e'ex ? - - ma'a t ech , bey a' , bey , bey t ila' . - le ka l íik' u láak' u
k iik o'ob o' , má s nuuktak o'ob o' : - k o'on e'ex ilej ! - ka ka'a j bin o'on . si mixba'al t ilaj .
min a'an , sa'atal tu beet aj bey o' . es que iik' , en verdad , lelo' . jaaj , xtáabay o' . lelo' si
j ach in wil maj , u kóos maj teen sajak il leti' le je'e l bey o' . xtáabay o' . pero ma' ,
chéen iik' o'ob .
teen e ' le ka j k'uch en way e ' jel a'an tin wu'uy aj , ma' j e'ex yaan múul e ' .
tumen múul e ' chéen kin bin ich kool , kin bin t'ok iik , tuláakal . kin máan y ée t e l in
amigo s o'ob , y ée t e l in amigas . te'elo' yaan al , diferente u y úuch ul jan al . le ka
j k'uch en way e ' , jel a'an tin wu'uy ik inbaj , tumen way e ' yaan al ba'ax xan ku jaan t a'al ,
yaan al bix u vestir tik uba o'ob , tuláakal . ka j k'uch en way e ' , ma' séeb suu k chaj en
way e ' , tumen mixmáak in k'aj óo l way e ' . chéen máax y ée t e l kin t'aan e ' y ée t e l
maestra , tumen leti' e ' chéen leti' in k'aj óo l bey o' . y ée t e l u mas il máa k o'ob e ' , k éen
in wil o'ob te' bej tin taal way o' , ma'a t ech in t'an ik . chéen kin máan tu tséel o'ob .
ahora le te'elo' , tin máan e ' , kin t'an ik o'ob tumen in k'aj óo l o'ob . je' túun wey e ' , ma' ,
tumen mix juntúul in k'aj óo l o'ob i' . le beet ik , le k éen xi'i k en te' escuela o' , ka yáax
j bin en e ' , le dia yaan u pres en tar t a'al le examen o' , ka j - oken te' escuela ' , como te'
múul o' , min a'an , te' escuela tu'ux kin xook o' min a'an ventilador i' , pero lelo' ka
j - oken e ' , como le escuela tu'ux kin xook o' yaan ventilador e ' , ka tu t'ab o'ob le
ventilador o' , lelo' . le ka tu t'ab o'ob le ventilador o' , teen e ' , tun t'aan le maestro ' ,
min wu'uy ik ba'ax ku y a'al ik , tumen ma' suu k teen u juum ba'al tin xikin i' . tun
t'aan le maestro ' , min wu'uy ik ba'ax ku y a'al ik . jel a'an , je'e l o' . ts'o'ok túun bey o' .
ka úuch chaj e ' . bejla' e ' kin lá aj na'at ik ba'ax ku y a'al ik . kin wu'uy ik bix u tsikbal ,
hasta bey min a'an ventilador e ' . bey yaan e ' , ma' in ts'a ik cuenta .
lelo' , bejla' e ' ts'in kaxt ik in amigas i' . kin máan y ée t e l o'ob . ken jóok'ok en
recreo e ' , ke k bin jan al te' cafeter ía o' yaan e ' leti'ob , como ts'u suu k tal u yil ik en o'ob
bey o' , u k'áat ik o'ob teen tu'ux in taal . kin wa'al ik ti' ob e ' timul . ku k'áat ik o'ob teen
wa ma'a t ech in tukl ik in maama . kin wa'al ik ti' ob e ' de por sí juntúul máa k , wa
je'ebix ak e ' , de por sí k éen jóok'ok tu y otoch e ' , de por sí yaan u tukl ik u maama .
lelo' . ka jo'op' u y a'al ik o'ob teen , ma' je'e l máax u béey tal u beet ik ba'al bey o' .
tumen wa ka jo'op' u k'áat ik o'ob teen wa kin ba'ate'el y ée t e l in maama , tumen
ba'axten taal en xook náach . ka jo'op' in wa'al ik ti' ob e ' : - de por sí tin decidirt inbaj . -
lelo' , ka jo'op' u y a'al ik o'ob teen kin ts'a in wóol xook , tumen ma'alob , y ée t e l le u
bien ile' in tia'al . je'e l o' , tuláakal o'ob , ku … yaan oora k éen taak o'ob tin wiknal e ' ku
k'áat ik o'ob teen tu'ux in taal . kin wa'al ik ti' ob tu'ux in taal e ' . ku y a'ab k'áat ik o'ob
teen ba'axten j ach táaj ná aj chaj en in taal xook . ku k'áat ik o'ob teen , ku y a'al ik o'ob
teen e ' : - si mas naats' yaan peto , ba'axten ma' bin ech xook i' ? maas séeb a'an . ku
ts'o'okol e ' , maas naats' yaan o'ob a papaj o'ob i' . - lelo' , kin wa'al ik ti' ob e ' : - es que
mun béey tal . lo'ob in , lo'ob in papaj e ' , min a'an mix u modo e ' u bo'o tik o'ob in
xook , tumen leti'ob e ' min a'an casi taak'in ti' ob . - le beet ik túun je'e l o' , ku
y a'al ik o'ob teen e ' : - wa yaan máax áan tik ech beora ' , pues aprovechar t ej . tumen
ma' je'e l máax u beet ik ba'al bey ta w o'ol al o' - , ki teen . bejla' ts'in suu k tal i' . kin
máan y ée t e l o'ob . tuláakal tu'ux casi kin bin y ée t e l o'ob . yaan oora ka k jóok'ol
maan , wa ma' orapajak u káaj al xook e ' , ka k bin maan y ée t e l o'ob , k éen ts'o'okok e '
k ka'a suu t . k éen suu nak o'on e ' ts'u káaj al le xook o' . ka okok xook y ée t e l o'ob .
y a'ab tu'ux ke k máan y ée t e l o'ob .
le k éen k'uchuk túun viernes e ' , ke k bin , kin bin báax al bola , tumen yaan
báax al bola viernes . le ka yáax bin en e ' y ée t e l in falda , ka jo'op' u k'áat ik o'ob teen ,
ba'axten , ba'axten kin bin y ée t e l in falda . tumen te' múul o' y ée t e l falda ke k
báax al bola , ma'a t ech k tak ik short . je'e l o' ka jo'op' u k'áat ik o'ob teen ba'axten . ka
jo'op' in wa'al ik ti' ob e ' : - tumen de por sí ma' suu k teen i' . ademas e ' su'laken in
tak ej . - je'e l o' , tak way e ' ka jo'op' u k'áat ik o'ob teen , tak maestra ka jo'op' u k'áat ik
teen , ka tin wa'al aj ti' e ' : - tumen su'laken in tak ej . - además e ' te'elo' ma'a t ech u
tak a'al pantalon , tumen yaan al bix i' . además e ' yaan al religión , ma'a t ech u
permitir t a'al u tak a'al pantalon . le beet ik ma'a t ech in tak ik . pero bejla' kin tak ik ,
tumen wayan en e ' .
edesio : bueno s día s . te'ex e ' a k'áat a wojel te'ex u meeyjul le kij o' ? pues teen e ' jin
ts ik ab al tik te'ex e ' le kuxu k bal en úuch le tin meyaj taj o' . pues te'ex e ' a k'áat a
wóojel te'ex , jin tsikbal tik te'ex e ' . anchaj jump'éel época sen ma'alob . tumen
tuláakal yaan meyaj ti' le época je'e l o' . mixmáak ku jóok'ol . yaan meyaj te' lugar
tu'ux yaan o'on a' . mixmáak ku jóok'ol tumen yaan le meyaj suficiente o' . y le yáax
ts'in tsikbal tik te'ex o' , anchaj to'on patrono' ob sen tratable o'ob . u y ojel u tratar t o'ob
u meeyjul o'ob . cada fin de año ku ts'a ik o'ob u re galo s . pero wa a k'áat e'ex e ' kin
tsikbal tik te'ex bix u meeyjul il le kij o' . desde u káaj bal , ku beet a'al le limpieza le
lugar o' , le terreno ' . ku kool a'al , ku tóo k a'al , ku medir t a'al por metro s cuadrados , le
ku y a'al a'al mecate o'ob o' . y cada mecate ku ts'a'ab al u zurcos il . siete filas ku bis ik ,
veinte metro s cuadrados . cuatro ciento s metro s e ' jump'éel mecate . entonces ku
ts'áa y a'al siete hilera s kij o' .
le kan u chuuk u beet a'al limpieza ich il le terreno bey o' , y óo l u nuuk tal le
kij o' . le kan kóojok cinco año s e ' , ku jo'op' ol u aprovechar t a'al , u cosecha r t a'al le
kij o' . ku jo'op' ol u xo'o t al tuláakal le je'e l o' . tuláakal le je'e l le meyaj bey o' . pues
te' ku náajal tik máa k o' , ku bo'o t a'al . y le kij o' ku meyaj t a'al bey o' . je'ebix ka
wu'uy ik o' , cada después de cinco año s . cada rollo e ' ku ts'a ik de cuarenta . y a'ab
hacenda do s ku ts'a ik de cincuenta hojas por rollo . wa de cuarenta hojas por rollo e ' ,
veinti cinco rollo s e ' , mil . bey u meyaj t a'al le kij o' . wa ku ts'a'ab y a'ab e ' de
cincuenta hojas por rollo e ' , veinte rollo s e ' mil . entonces tia'al ka bo'o ta'ak teech ,
jump'éel jornada ti' le meyaj o' , por millar u bo'o t a'al . ka'ach lelo' , seis pesos , wa
siete pesos . pero le época je'e l o' , siete pesos e ' óo l i' je'ebix bejla' aj , eva l u art ik kex
tak setenta pesos casi o' . tumen bejla'a le chan taak'in o' j ach devalua do . ¡ ah !
entonces , bey túun u meyaj t a'al le kij o' . ku bo'o t a'al to'on ka'ach seis pesos o' .
to'on e ' yaan k ilik k jóok'sik tak dos mil , dos mil hojas . y le mas rápid o'ob o' , ku
jóok'sik o'ob tak tre s mil . y le ku mas x áan tal o'ob o' , ku jóok'sik o'ob tak cuatro mil .
bajux ku náajal tik le máa k o' ? veinti cuatro pesos . pero veinti cuatro pesos e '
suficiente utia'al u chan man ik máa k ba'al u jaan t bey o' . jump'éel día bey o' , uláak'
día lo mismo .
entonces , le kij o' ku p'áat al te' tu tséel le bej , tu'ux ku máan le plata forma o' .
tumen bey o' , bin púut bil , bey ch'a'ab il bey te' plantel o' . ku nats' a'al túun te' tu'ux
ku úuch le jo'och tal o' , jaaj , te' tren de raspa ku y a'al a'al o' . jaaj , ku bin te' máa k o'ob
u púut o'ob le rollo s o' . ku en tron car t a'al bey o' . ku taas a'al . lelo' , uláak' xan grupo
meyaj tik . jaaj , lelo' por cien mil u bo'o t a'al ti' ob jump'éel jornada , le j meyaj o'ob o' .
ti' je'e l o' ku ts'a ik meyaj ti' suficiente máa k . cuarenta y cinco máa k ku meyaj , u
persona l le maquina o' . tumen ku jo'och kij o'ob , yaan ku púut ik o'ob le fibra o' , ku
y a'al a'al sóoskil o' . yaan ku extender tik o'ob bey te' alambresa' . jumpáay xan máax
mol ik , la recoja , de la fibra . bueno , ku taas a'al ti' le bodega o' . yaan xan máax
empac art ik , forma r tik u paca s e ' . entonces bey o' , k éen ts'o'okok u empac art ik
bey o' , ku bis a'al enlace . ti' enlace túun o' , ts'o'ok u meyaj t a'al bey o' . ku bis a'al
enlace . enlace ku bis a'al tak progreso , y te' progreso , pues ku kon chaj al te' tu láak'
n acion o'ob bey o' . ya se elaboró . ts'o'ok u meyaj t a'al bey o' .
pues lelo' bey o' , ku distraerti k uba máa k e ' , ku meyaj máa k . y xan le
maquina o' , yaan xan persona l especial izado , maquinista o'ob o' utia'al u
mantener tik , u alimentar tik le maquina o' . utia'al u páaj tal u meyaj norma l . y bey o'
sen jats'uts u meyaj t a'al le kij ka'ach bey úuch o' . pues j e'ex in wa'al ik o' , pues
ka'ach úuch o' , mixmáak ku jóok'ol , tumen yaan le meyaj suficiente o' . ka jo'op' u
taal u xu'up ul le meyaj o' ti' cada hacienda e ' , yaan oora e ' ka jóok'ol túun meyaj . ka
bin ti' uláak' hacienda . tu'ux mas ? nukuch hacienda bey o' . ko'ox a'al ik e ' , meen
cuenta ka contra tar t a'al tumen le hacenda do ti' ka bin meyaj i' . ts'o'okol a beet ik a
tarea bey bey o' , ts' o'ol e ' ka bin xan meyaj . pero como k k'aj óo l le sistema meyaj
je'e l o' , leti' mismo , le meyaj ku beet a'al te' hacienda je'e l o' , leti' ku beet bil ti' uláak'
hacienda o' . chéen ba'al e ' , como a wojel t le hacienda wey a' , wa min a'an le meyaj o' ,
yaan a jóok'ol a kaxt uláak' . y bey o' , sen jats'uts u meyaj t a'al le kij o' , leti' mismo
meyaj ku be t a'al bey o' , jaaj . jump'éel ba'al jats'uts .
jorge : jayp'éel u le' ku ts'a ik jumpée l mata bey o' k éen káaj ak u xo'otol le kij o' ?
edesio : le mata o' yaan u chuk ik jump'éel al tura de , qué será … uno cincuenta .
pero le hojas o' y a'ab . entonces cada mata ku ch'a'ab al ti' jump'éel vuelta a la
redonda bey a' , ocho hojas . wa j ach yaan u le' le kij o' , je' a ts'a ik tak ka'a p'éel
vuelta ti' . wa j ach suficiente , ku ts'a ik tak óox p'éel , veinti cuatro hojas cada mata .
entonces le cosecha o' todavía ma'alob . ahora le kan p'áat ak j ach min a'an o' , pues le
mata ku bin u chichan tal . le hojas o' ku bin u chichan tal . le produccion o' ku
yéemel . entonces le cuando j ach ma'alob le produccion o' , ku ts'a ik tak , j ach u
min a'an ile' tak tu'ux j ach ma'alob le lu'um o' … le j ach ma'alob bin kool , j ach
fert il o' , ku ts'a ik tak treinta kilo s por millar . yaan tu'ux ku ts'a ik tak cuarenta kilo s
por millar . ahora tu'ux j ach mejen o' , lelo' kóomtak u ts'a ik tak ocho kilo s , no má s .
entonces le bey o' ma' costeablei' , ma' costeablei' .
jorge : jayp'éel millar ku xo'otol sáan samal bey o' ?
edesio : depende ti' u numero le j xot kij o'ob o' , ts'a a tre s mil por cincuenta
máa k e ' , ciento cincuenta diarios , ciento cincuenta mil , ciento cincuenta mil . ku
jo'och t a'al tak cien mil diarios e ' . jump'éel semana e ' ku beet a'al nove ciento s , ku
xo'otol tak nove ciento s hojas . le máquina ku jo'och ik tak seis ciento s e ' . ku p'áat al
exist encia plantel e ' tre s ciento s tia'al uláak' semana lunes . tumen utia'al lunes o' ,
j e'ex k ojel ile' , bajo . ma' tu y okol tuláakal le meyaj o'ob o' . entonces yaan le kij
suficiente utia'al u taas a'al utia'al u káaj al semana o' . siempre yaan exist encia te'
plantel o' , jaaj , utia'al ka páaj chaj ak u meyaj t a'al . sen jats'uts . mientras má s
atendi do le jo'och kij o' , má s limpi o u jóok'ol le fibra o' . má s yaan precio ti' . le
fibra o' , tak cuatro clase s ku clasificarta'al : a , b , c , manchado largo , y ée t e l
manchado corto , cinco clase s . le je'e l o' yaan u seleccionar t a'al tu beel e ' . utia'al
ka p'áat chaj ak u yaan tal ma'alob venta ti' . bey u clasificarta'al o' . k'a'ab ée t xan u
yaan tal teech ideas , conocimiento utia'al ka a meyaj t ej . le túun e ' ku
seleccionar t a'al xan yuum il . sen jats'uts . jump'éel ba'al ki'ich k elem , tumen ku
kóojol a k'aj óo l tik le meyaj o' . ku kóojol a k'aj óo l tik .
jorge : kux túun le máa k ku yil ik le meyaj o' , bix u y a'al a'al ti' ?
edesio : checador , leti e ' plantel o' , checador . y le checador o' leti' bis ik le
administra ción ti' le plantel o' . leti' bis ik un record jaytúul meyaj o'ob yaan diarios ,
jayp'éel ku jóok'sik cada día le máa k o' . cada día … wa yaan uláak' ku y okol uláak'
dia e ' , leti' bis ik … ku ano tar tik . le kan kóojok le semana o' , ku yil ik buk a' aj tu
jóok' s aj le je'e l o' . ku yil ik tia'al dia viernes ku yoksik cuenta e ' , tia'al ka páat chaj ak
u jóok'sik le taak'in dia utia'al sabado . temprano sabado e ' las once táan u bo'o t a'al
le máa k o'ob o' . jaaj , le checador o' jump'éel responsabilidad .
jorge : kux túun le maayokool , ba'ax meyaj ku beet ik ?
edesio : le maayokool o' leti' k a'al ik to'on checador il o' . jaaj maayokool , leti'
mismo , jaaj . leti' dividir tik le meyaj o' . wa jump'éel parte tu beet ik , le ku y a'al a'al
kool ich kij , limpieza ich le kij o' , a parte u bis ik u lista il xan . le máa k je'e l a'
limpieza tu beet aj , jo'och kij tu beet aj . le máa k je'e l a' xot kij tu beet aj . ts'o'okol e ' ,
antes bey u kóojol u ta m año le kij o' , wa ts'u kóojol u ta m año , ku marcart a'al y ée t e l
chak lu'um wa y ée t e l ta'an . entonces le kan taak le máa k xot kij o' , ku yil ik wa
marcado le mata o' , es que ts'o'ok u kóojol u tiempo il u xo'otol . ma' xan bin u ka'aj
u xoot chéen j e'ex u k'áat e ' e . k'a'ab ée t marcado e ' . entonces le fibra o' táan u
k'an tal , jaaj . leti' u responsabilidad checador o' . y le checador , k a'al ik
maayokool o' leti' tu tas ik le lista o' . le escribiente o' leti' beet ik … ku control art ik
xan tia'al u bis ik túun le nomina o' te' ag encia o' , tu'ux ku per t en e cer cada sociedad o'
utia'al u páaj tal u jóok'ol le taak'in o' utia'al ka bo'o ta'ak le gente o' , de acuerdo j e'ex
u meyaj e ' . tumen sen jats'uts tumen control ado .
jorge : jayp'éel plantel yaan wey ka'ach e ' ?
edesio : le meyaj wey ka'ach e ' ? como que junto k meyaj ka'ach e ' , jump'éel
sociedad , sociedad nojoch , de acuerdo y ée t e l acanceh , seyé , óox p'éel grupo ,
nuuktak . y cada grupo e ' wa sociedad e ' yaan u plantel il . acanceh yaan u plantel .
pero como que junto le meyaj o' , tuláakal ku bin te' tu terreno acanceh o' . le kan
lá aj xo'o t ok u plantel acanceh o' , ku yéemel o'ob utia'al le sociedad le wey a' . le kan
ts'o'okok utia'al le wey a' , ku bin o'ob utia'al u sociedad seyé . mientras táan u ts'a ik
le semana s o'ob bey a' , le tu'ux ts'u yáax máan le meyaj o' , ts'u ka'a k'uch ul u
tiempo e ' u xot a'al tu ka'a téen . tumen u xo'otol le kij o' , óox téen jump'éel año te'
plantel cada cuatro meses . cada cuatro meses e ' ku ch' ak le hojas o' , le kij o' .
entonces , le kan il a' ak ts'u p'áat al bey a' , es que ts'o'ok u yaan tal . yaan forma u
xo'otol , ts'o'ok u ka'a k'an tal le hojas o' . ma' je'e ba'ax k'iin u k'áat máa k e ' . y bey o' ,
leti' ku meyaj tik máa k ka'ach o' .
y te' prensa xan te' tu'ux ku beet a'al le paca s o' , yaan xan jump'éel
responsable xan ilik bix u beet a'al le paca s o' . u empac art a'al le fibra o' . u páay u
empac art a'al le sóoskil wa le fibra kóom o' , u páay u empac art a'al le bej o' ( b ) , u
páay u empac art a'al le aj o' ( a ) , le aj o' ( a ) , leti' le de calidad o' . le manchado
largo ( ml ) pues yaan xan máax marcart ik . le paca je'e l a' , " a " . le paca je'e l a' ,
" b " . le paca je'e l a' , " c " . le paca je'e l a , " ml " , manchado largo . le paca je'e l a' ,
" xl " , manchado extra largo , pero manchado . a , pero manchado . entonces le
bey o' le kan taak le máax bis ik le paca ti' enlace o' , leti' le máa k o' u y ojel bix anil , u
y ojel jayp'éel paca cada calidad . u y ojel xan e ' bajux kun cobrar bil te' enlace o' ,
ba'ax cantidad il ku bis a'al . tuláakal le je'e l o' j ach cordinar t a'al u meyaj t a'al . sen
jats'uts . sen jats'uts .
rodrigo : don edesio , a wojel túun e ' bix u kux tal hacenda do s , bix u kux tal
trabajadores te' hacienda o' ?
edesio : ¡ ah ! pues sí . u vida juntúul campesino e ' de acuerdo y ée t e l le j e'ex u
meyaj e ' , de acuerdo j e'ex u meyaj e ' . tumen , claro , le campesino o' , u
aministrador e ' , leti' le hacenda do s o' . le hacenda do s o' ku depende r ti' u estudio , ku
depende r ti' le meyaj ku beet ik le campesino o' . tanto campesino s e ' k'a'ab ' éet le
hacenda do s o' , le hacenda do s o' , k'a'ab ée t le campesino s o' . tu ka'a p'éel parte e ' yaan
u meyaj o'ob de acuerdo , jaaj . entonces pues sí , u vida le campesino s bey a' , desde
úuch ka'ach e ' j e'ex tak bejla' a' . pero le costumbre ku cambiar . tuláakal , tuláakal ku
cambiar .
tumen ka'ach bey , le ka'ach úuch o' , bueno le kan ts'o'okok u bo'o t a'al
máa k e ' , pues ka beet ik le chan inversion o' , ka bin te' tiendao' ob o' , ka maan , jaaj .
depende bix u tuukul cada chan campesino , ka man ik le mercancia o' , ka bis ik ta
taa naj e ' , ka ts'a ik ti' a familia . leti' beet ik e ' , le atendertik le jump'éel familia bey o' ,
jum . y le xan le hacenda do s o' u responsabilidad o xan e ' u ts'a ik o'ob materia l utia'al
le meyaj o' . ba'ax k'a'ab ée t , gu antes , ba'ax k'a'ab ée t como servir tik le maquina o' ,
ba'ax k'a'ab ée t u taas ik máa k cada tiempo . tun máan u chekart le maquina ria o' wa
min a'an falla ti' o' , tumen ti' le je'e l o' ku depende r xan e ' ma' u kiimpajal le
meyaj o'ob o' , jaaj . leti' le u responsabilidad yaan ti' juntúul hacenda do .
wa yaan ba'ax k'a'ab ée t , u solici tar tik , u k'áat ik le meyaj o'ob o' , ku
káa tik o'ob ti' . wa tu posibilida des ku autoriz art ik e ' , enseguidas ku ts'a ik . pero wa
ma' e ' ku y a'al ik e ' : - bejla' e ' ma' tu páaj tal , pero tal dia je'e l u páaj tal e ' . bin in ka'aj
in man ej - . ku bin , sale , ku bin jo' . le xan e ' , le campesino s o' yaan xan u kan ik u
páak ' t o'ob xan le ba'ax ku k'áat ik o'ob o' . y hay veces e ' ku k'áat ik o'ob aumento ,
ko'ox a'al ik e ' , ti' u salario . tumen ku yil ik o'ob e ' de por sí , k'a'ab ée t . ku y a'al ik le
hacenda o' : - ma'alob , je'e l in ts'a ik te'ex e ' , pero ma' leti' le cantidad ka k'áat ik e'ex o' .
pero je'e l in ts'a ik te'ex e ' , jump'éel parte . - - bueno , ma'alob . - pues ku ki'imak tal u
y óo l o'ob xan . pues bey u meyaj t a'al le bey le costumbre o' .
wa a k'áat e'ex e ' , kin tsikbal tik te'ex bix le u diversion le campesino s o' , jaaj .
entonces lelo' de acuerdo xan le patrono' wa le hacenda do o' . ku y a'al ik bey a' :
- bueno , le meyaj o'ob a' , le meyaj o'ob yaan tin ser vicio a' , k'a'ab ée t chan jump'éel
diversion ti' ob , ma'alob . - ku bin u contra t art le orquesta o' ka'ach e ' , puro orquesta
ku taas ik utia'al túun u beet ik le chan festej o o' . ku y a'al ik e ' : - bin in ka'aj kíin s
ka'a tú ul wakax utia'al in ts' aj ti' le visita o' - . jaaj , entonces ojéel a'an bey o' : - maare ,
le patrono' bin u ka'aj u beet le fiesta , ma'alob . - ki'imak óo l al bey o' . entonces , ku
bin le patrono' , ku jóok'sik , ku seleccionar tik le máa k o'ob o' . ku y a'al ik : - xen a
ch' a' ex le bailador a o'ob o' . - - jaaj , ma'alob . - kun bin ch'a'ab il tolo' . ku taal bey a' , ku
taal . wa ma' tu yaan tal kex tak quinientos wa ma' mil máa k e ' , pues le hacienda ku
yil ik . desde sabado ku káaj al le baile o' . domingo , domingo en la noche yaan
vaquería' , utia'al domingo . le xan le patrono' ku ts'a ik u jan al le bailador o'ob o' .
tuláakal le gente ku taal o' , ku ts'a ik u jan al . ku bin o'ob , ku bis k o'ob te' palacio o' ,
jaaj . pues le gente , ki'imak u y óo l . bey u divertir k uba o'ob o' , bey u
divertir k uba o'ob o' . y le patrono' yaan jump'éel huerto ti' ka'ach bey o' . tuláakal
clase frutas yaan i' . yaan china , yaan mango , yaan papa ya , yaan mamey , yaan
cayumito , yaan . pero ku y a'al ik e ' : - ko'ox cosecha r tik e'ex le china o' , yaan in ts'a ik
ti' le meyaj o'ob o' , jaa l ej . - ku taas a'al u bolsa s il china bey a' . ku yé en s al le frutas o' .
ku y a'al ik e ' : - tal dia , yaan u t'ox chaj al ti' le meyaj o'ob o' . - j ach ki'imak u y óo l o'ob
kan ts'o'okok .
cada antes dia veinti cuatro e ' te' diciembre o' , ku ts'a ik le utilidad o'ob o' de
acuerdo jayp'éel , jayp'éel cantidad kij . miles , miles ku xot ik cada máa k e ' , ku
jóok'sik jump'éel chan parte e ' . ku ts'a ik le taak'in o' . pero ka'ach lelo' , puro plata .
le ba'ax kin tsikbal tik te'ex a' , yaan teen edad míin de ocho año s . tin wil aj . pero
tumen y ée t e l in suku'un ka'ach kin meyaj . tin wil aj le kan ts'a'ab ak túun u
utilidad o'ob o' , ti' ku ts'a ik o'ob te' tu p'óok o'ob bey a' . ku chu'upul . le kan a pul le
taak'in bey a' , leti' e ' ku juum . cero siete veinte , jaaj . plata , j ach plata ka'ach i' . ku
ts'a ik tuláakal , ki'imak u y óo l . tuláakal ki'imak u y óo l . ku man ik u nook' ob . ku
man ik u xaanab u paal al o'ob . y sen jats'uts . utia'al le noche buena bey o' , antes o' ,
le ts'u ul o' ku ts'a ik u bóoch' . ku ts'a ik nook' utia'al le señora o'ob o' . ti' le
meyaj o'ob o' ku ts'a ik u chan xaanab . ku ts'a ik u nook' , u corte s o'ob bey o' , telas .
ku ts'a ik bey o' utia'al u ki'imak tal u y óo l o'ob le meyaj o'ob o' . le jats'uts … bey u
vida le hacienda ka'ach a' .
pero ka abandonarpaj bey o' , pues le ka abandonarpaj bey o' pues le plantel o'
ka jo'op' u mejen tal le hojas o' . leti' túun kin wa'al ik o' ma' productivo i' . j ach bajo
le produccion o' . pero ma' tu costear . ka p'áat ma' tu meyaj t a'al . le chan máquina ,
ma' in wojel wa mix juntéen kóoj k ech a wil ej . mix juntéen kóoj k e'ex a wil e'ex ?
te' ma' náach o' . abandona do , abandonarpaj ij . le ka'ach úuch tu meyaj o' . no
hombre , sen jats'uts . tren de raspa o' , le maquina ria tu'ux ku máan le hojas o' . kan
máan ak le hojas bey a' , ti' uláak' banda e ' ts'o'ok u jo'och tik . fibra anil . le k a'al ik
to'on maaya , sóoskil . chéen u máan te' maquina bey a' , le kan jóok'ok e ' sóoskil
anil . yaan máax k'am ik bey a' , yaan máax k'ax ik . óo l i' yaan máax xan bis ik ti' chan
plata forma ku y a'al a'al o' . ku bis ik te' secadero' , y ée t e l juntúul chan , tsíimin
man ej art ik . yaan xan máax páak ' tik utia'al u le' ik . jaaj leti' tuláakal je'e l u
meyaj t a'al le kij o' . bey u meyaj t a'al o' . bey ka'ach kux l ik o'on o' . bejla' e ' , tuláakal
cambiar naj ij ' , tuláakal cambiar naj ij .
rodrigo : ba'axten ?
edesio : leti' lelo' , anchaj compet encia , jaaj . le kan anchaj le u meyaj t a'al le
petroleo o' . bejla' e ' , le petroleo , ti' tuláakal , ti' tuláakal ku intervenir . una materia
prima muy , muy positiva . tak ti' le xanab o'ob o' , ku intervenir le petroleo . ti' le
chan xáa che' o' , ti' le nook' o' , utia'al le nook' o bejla' e ' , ma' de algo don i' , te'
boton o'ob o' . jaaj , j ach táaj y a'ab ba'ax il ku taal meyaj a' . entonces le ka'ach e ' , le
suum ka'ach e ' puro de sóoskil o' , le fibra o' . bejla' e ' ku beet a'al puro de petroleo .
casi ma' tu man chaj kex léeyli ku taas a'al e ' . tumen le mas úuch ka'ach o' le ka
j ach , j ach , j ach yaan le produccion o' , tuláakal le mejen , le mejen vastagos o' , mejen
viveros ku bis a'al . ku ko'onol ka'ach , tak nueva york , nueva orleans , que
tazania , jaaj . ti' ku bis a'al . jump'éel epoca le kin tsikbal tik te'ex a' , tumen teen e ' ,
parti ciparnajen ti' jump'éel concurso utia'al u seleccionar t a'al ka'ach máax ka xi'i k
te' lugar o' . utia'al nairobi , utia'al tanzania , ka k a'an s a' ak ka'ach bix u meyaj t a'al le
kij o' . tuláakal le ts'o'ok in tsikbal tik te'ex a' . le túun te' ka'ach ku bin ,
seleccionar ta'ab i' , leti' le ku bin k a'an s bil o' , tumen yaan a beet ik limpieza táan il .
ku lúub ul le che' ob o' , ku tóo k al bey o' . leti' túun , leti' ka'ach kan k bin k a'an s
te'elo' .
ka'ach , j ach yaan le produccion wey a' , ka bisa'ab ij . le ka jo'op' yaan tal le
produccion te'elo' , ka jo'op' u abandona r t a'al le wey a' . bejla' e ' tak ti' ku taal le
fibra o' . ti' b arco ku taas a'al . léeyli ' ku meyaj t a'al e ' . le gobierno o' léeyli ' ku
meyaj tik , ku man ik le fibra o' , pero mas ma' tu meyaj t a'al le tia'al le wey a' . le
wey a' chéen jump'íit , chéen le utia'al banda motul o' . ti' yaan banda motul , ti'
yaan e ' le hacenda do 'ob o' , parti cular o'ob o' . leti' yaan chan jump'íit meyaj o' . leti'
xuul ku chan meyaj tik . le algunos , léeyli ku dedicark uba'ob te' kij o' . te' ma'
náach e ' , yaan jump'éel , yaan jump'éel hacienda e ' , jump'éel kaaj utia'al taj mek ,
jolaktun . yaan jump'éel tren de raspa i' . wa antak te'ex tiempo jump'éel te' je'e l o'
ka xi'i k e'ex a wil e'ex bix u meyaj t a'al . sen jats'uts . a wil maj ? a wil maj wáaj u
meyaj t a'al le sóoskil o' , le k táan tsikbal ti' le henequen o' ? a wil maj ? wa ka anak
teech tiempo ka xi'i k e'ex ka wil e'ex . te' ma' náach o' , tia'al j o'ol ak tuun o' . jump'éel
ba'al sen jats'uts , jaaj , sen jats'uts . tuláakal le ts'o'ok in tsikbal tik te'ex a' , ti' kan a
wil e'ex te'elo' .
bey u meyaj t a'al o' , jaaj . ku ts'a'ab al te' elevador o' . ku na'a k sik le rollo s o' .
le kan éemek bey a' ku wa ch' a' al . ku ts'o'okol e ' ku máan te' cadenao' . le kan
máan ak te' cadenao' , automatico ku yach' ik bey a' . le kan jóok'ok o' , sóoskil . ku
ts'o'okol e ' ku bis a'al te' secadero' . extender bil o' , wa le' e bil o' , jaaj . ka anak te'ex
tiempo , le ba'ax kin tsikbal tik te'ex a' , ti' kan a apreciar tuláakal le ts'o'ok in
tsikbal tik teech a' . leti' le meyaj ku beet a'al te' j o'ol aktun o' . ka k'áat ik permiso
bey o' , ka wokol e'ex tak te' prensa o' . te' bodega tu'ux ku almacen art a'al le fibra o' .
ti' kan a wil e'ex bix u ya'ach' al xan le paca o' . ti' kan a wil e'ex bix yaan il le paca ' ,
estiba do bey o' , te' ciento cincuenta . yaan … cuando mas j ach u a al il o' ciento
ochenta kilo s . chu y a'an , elabora do tuláakal , sen jats'uts . le hacienda te'elo' ,
hacienda kin wa'al ik teech o' , todavia ku meyaj t a'al le fibra o' . sen jats'uts . ojala ka
kóojok . . . ka anchaj ak teech oportunidad ka xi'i k ech a wil e'ex , sen jats'uts .
rodrigo : pero beora ' min a'an ?
edesio : yaan , léeyli ' yaan e ' . léeyli ' yaan e ' , jaaj . ku jo'och kij o' sáan samal . desde
lunes e ' tak sabado , jaaj . pero ma' y a'ab i' , pero yaan . ba'ax tumen ma' y a'ab i' ?
tumen min a'an casi le kij o' . leti' te'elo' chan wa tu'ux yaan jump'íit , leti' le ku
bis a'al ti' ob o' , jaaj . leti' le ku man ik o'ob o' . te' je'e l o' leti' u meyaj il le kij o' . wa
yaan ba'ax uláak' a k'áat e'ex ka wojéel te'ex e ' , wa tin alcance yaan e ' , kin tsikbal tik
te'ex .
rodrigo : kux túun , don edesio , ku y a'al a'al úuch yaan hacenda do s e ' j ach
k'a a k'as máa k , j ach u castigar tik u trabajadores . jaaj ?
edesio : pero le úuch je'e l o' , jump'éel historia yaan il . tumen teen e ' ka jo'op' in
k'aj óo l tik o' leti' le kin wa'al ik teech a' , pues anchaj to'on juntúul hacenda do j ach
tratable , j ach amable . j ach tu kan o'ob atendertik u meyaj o'ob . le úuch ka
wa'al ik e'ex o' , utia'al le epoca esclavitud . todavia e ' ma' anchaj ak experiencia ti' le
campesino s , mejor dicho bey o' , tia'al ku chan defender t ubaj o'ob . je' ka anchaj le
experiencia o' , ka anchaj máa k o'ob mas chan estudiad o'ob e ' , entonces ka chan
cambiar naj le chan situ acion o' , ka jo'op' u prot estar o'ob . ma' debe r u ts'a'ab al máa k
ti' jump'éel trato bey o' . teen e ' kin wa'al ik teech a' ma' tin vivir ti' , pero in xok maj ,
jaaj . in xok maj u historia bey o' , bix u tratarta'al o'ob ka'ach i' . de acuerdo je'ebix u
avanzar le tiempo bey ka jo'op' u estudiar máa k o'ob . pues ka jo'op' u ts'a ik o'ob u
cuenta : - báanten kin tratarta'al bey a' ? - entonces ka jo'op' u prot estar o'ob . j e'ex le
hacenda do s o' ka jo'op' u chan ceder o'ob . pero anchaj ij , anchaj le epoca
esclavitud o' . tu tiempo esclavitud o' , según ku y a'al a'al e ' yaan u beet ik le
máa k o'ob o' u fajina . jump'éel meyaj le fajina o' , jump'éel meyaj gratis . y wa ma' ta
beet ik e ' , ka castigar t a'al .
rodrigo : bix ku castigar ?
edesio : ku ja'ats' al máa k . wa ma' e ' , ka k'al a'al ti' jump'éel lugar , chéen ta chan
juun al . mixmáak ka wil ik . ma' tu ts'a'ab al teech ja' . ma' tu ts'a'ab al teech mixba'al
a jaan t ej . wa ku ts'a'ab al teech e ' , pero jump'éel chan … jump'éel ba'al ma' ta
n a' aj tal siquiera . leti' le castigo bey o' . y j ach ku ja'ats' al máa k . lelo' , pero lelo'
mas j ach úuch ij . jaaj , yaan , yaan le hacenda do k'as a'an tako'ob o' .
le wey a' , u yuum il le hacienda ka'ach a' don liborio cervera . don liborio
cervera , u paal al o'ob o' orlando cervera . leka kíim don liborio ka j p'áat don
orlando . ka kíim don orlando ka j p'áat u paal al o'ob , u yáa bil o'ob . entonces leka
j p'áat u ya bil o'ob o' , ka j p'áat ma' tu meyaj tik o'ob le plantel o' . ba'ax tu beet aj le
joven o'ob o' ? chéen u k'áat o'ob ka'ach e ' , entrada . mu k'áat o'ob ka u beet o'ob
inversion utia'al ka beet a' ak le limpieza . ka p'áat ak ma'alob le plantel o'ob o' , limpi o
tia'al ka meyaj ta'ak . jump'íit ak u desaparecer o'ob . abandono , tumen ma' igual i' ,
ma' igual j e'ex u tuukul le úuchben o'ob o' . ma' u y ojel tuukul i' . claro que le je'e l o'
chéen jump'éel tsikbal . pero leti' le historia je'e l o' , al menos u historia hacienda
wey a' . bey tak u abandona r t a'al o'ob . ja' al il ka j kíim le patrono' . leka j kíim le
patrono' , pues le ok o'ob o' , ma' tu ch' a' aj o'ob interes utia'al u meyaj o'ob i' . leti'ob e '
chéen cosecha u k'áat o'ob i' ; entrada taak'in . ma' u k'áat o'ob ka jóok'ok utia'al ka u
bo'o t o'ob e ' utia'al u meyaj t a'al le plantel o'ob o' ka p'áat ak limpi o il . pues bey taal
x u'uluk o' , bey u taal u xuul le meyaj o' . bejla' e ' cada juntúul e ' ku kaxt ik meyaj o' .
rodrigo : tu'ux ?
edesio : tu'ux yaan le lugar o' , tu'ux yaan le meyaj o' . ti' ka bin i' . kan ts'o'okok le
meyaj o' , ka ka'a suu t , jaaj . puro bey yaan le vida s o' . tumen le historia le kij o' , leti'
je'e l o' , máan ij . k'am chaj ij , meyaj ta'ab ij , pero máan ij . x u'ul ij .
rodrigo : kux túun don edesio , bix u vida máa k te' tiempo esclavitud e ' ?
edesio : tiempo esclavitud o' , ku y a'al a'al bey a' tumen le kan ts'o'ok u bo'o t a'al le
máa k o'ob o' , leti'ob e ' , ma' táan u maan o'ob le ba'ax u k'áat o'ob e ' . yaan u ts'a'ab al
ti' ob le ba'ax ku y a'al le hacenda do o' . y yaan u tu x tik le máa k o' te' tiendao' tu'ux
kun u ts'aa bil le ba'ax ku ts'aa bil ti' ob e ' . mayor parte utia'al o'ob léeyli e ' , jaaj .
chéen ku chí ik paj al bey tu atendertik ech o'ob e ' , pero ma' . te' ka bin te'elo' , wa ku
y ojéel tik o'ob ma' ta bin maan e ' , ojéel te' , yaan a castigar t a'al . yaan a ja'ats' al . y
según ku y a'al a'al e ' le úuch ka'ach o' , todavia joven le kan ts'o'okok a beel bey o' ,
lekan sáa s ak tia'al lunes e ' yaan a bin meyaj . y le kan ts'a o'ob teech le suum , trinca ,
utia'al a k'ax ik le rollo s o' . ku ts'a ik o'ob teech tak dos mil . ma' túun u y a'al a'al
teech e ' je' u páaj tal a beet ik e ' . yaan a beet ik . pero leti' , le túun te' bey le
esclavitud o' , jaaj . tumen ma' tu respetar tik o'ob a ideas , a derecho bey o' , min a'an .
bey le esclavitud úuch o' . tumen leti'ob e ' , ma' táan a beet je'e l ba'ax a k'áat ej , juum .
triste , tumen pues ma' libre ech i' . y ma' ta máan calle . ma' ta p'áat al . ma' ta bin
acanceh , ma' ta bin ti' uláak' kaaj o'ob , uláak' lugar . ma' ta bin te' ciudado' . leti'ob ,
leti'ob control arm ij tuláakal . ma' libre ech i' . cuida do ku yil o'ob máa k las diez , las
once de la noche , calle . yaan u y a'al ik o'ob : - báan ka máan a beet ej ? - bejla' e ' ma' ,
bejla' e ' yaan le liber tad o' . je'e tu'ux a k'áat ej , ti' ka bin maan i' . je'e l ba'ax a k'áat ej ,
wa ti' yaan teech posibilida de ' , ka man ik . sí , bejla' e ' , diferente . pero le úuch o' , ma' .
jorge : pues , bueno s día s . bix a k'aaba ?
luisa : luisa , luisa . luisa balam .
jorge : jayp'éel año s yaan teech ?
luisa : ochenta y cuatro .
jorge : tu'ux si ij il ech ?
luisa : cha bil , ti' jump'éel chan , chan , chan , bey chan ich kool e ' . chéen chan
cuatro naj yaan i' . ti' sí ij o'on i' . ti' ch'íij o'on i' . veinti cinco año s jóok'ok o'on way e ' .
pues to'on e ' óotsil il k il maj bey te' k'áax o' . tumen mix xook , mixba'al k u'uy ik u
y a'al a'al , wa ku y úuch ul xook . to'on e ' ma' k ojel wa ku y úuch ul xook i' . pues , triste
u chan vida ile' tumen mixba'al , mix español . je'ebix lela' . ka t'an en español e ' , ma'
in wojel i' , ma' in wojel ba'ax ka wa'al ik i' . le k chan ojel to'on a' le te' bey o' , bey
k a'an s a'an bil o'on . bey úuch ik jóok'ol t'aan e ' . pues , bey úuch ik seguer o' . pero
bey o' , kin wa'al ik e ' , chan triste u vida e ' , ma' je'ebix le paal al o'ob beora ' , wa chéen
ma' u k'áat o'ob e ' , pues lelo' , chéen ma' u k'áat u kan o'ob i' .
le úuch túun o' ku y a'al ik o'ob in maama e ' , in abuel o s o'ob e ' , ku
y a'al ik o'ob e ' : - bejla' e ' , paal e'ex , - ku y a'al ik , - bejla' e ' ma' óotsil il yaan ik o'on e'ex i' ,
tranquilo yaan ik o'on e'ex . úuch ej - , ku y a'al ik , - k éen áak'ab chaj ak e ' wa yaan
ka'a p'éel a chan nook' e ' , ka chan na'xik' ik e ' . túun taal le máa k o'ob ma' acuerdo
y ée t e l le ka'a p'éel parti do yaan . bix ku y a'al ik o'ob u k'aaba ' le máa k o'ob ? yaan
bin . . . bix u y a'al ik o' , yaan bin liber al . yaan bin . . . bix uláak' ? u y a'al ik e ' , bix uláak'
y a'al ik o'ob ka'ach e ' uláak' bin máa k o'ob . ka'a p'éel parti do túun bin yaan . wa
teech e ' ma' a wóoksi k abaj ich il le máa k o'ob o' , teech e ' yaan a kíin s a'al . bix u
yoorail k éen kíin s a' ak . pues te' kaaj al tu'ux úuch , tu kaaj al in mama o' . ku ts'o'onol
le nukuch máa k o'ob mun yaan tal jump'éel acuerdo ti' le máa k o'ob ku máan u
kaxt o'ob compañeros e ' . pues , yaan juntúul in tio manak' il m e ' . k éen
áak'ab chaj ak e ' , ku ch' a' ik u chan sáa bukan e ' . k'áax ku wenel , tumen leti' e ' túun
kaxt a'al tumen mu yaan tal acuerdo ti' y ée t e l máa k o'ob o' .
entonces , yaan xan in abuel o túun ti' in mama e ' bey xan o' . ku kíin s a'al le
ba'al o'ob o' , ku taas a'al tujkin s a'al tu jool u y otoch . k éen l íik' ik leti' e ' ti' yaan i' .
pues y o'ol al u y a'al a'al wal e ' , wa leti' beet ej . leti' e ' puu ts'u l óotsil i' , y o'ol al mu
kiins a'al . min a'an tranquilo ka wenek tu k'áan . k éen áak'ab chaj ak e ' tu bin u
ta'ak uba o'ob , k éen áak'ab chaj ak e ' tun bin u ta'ak uba o'ob . pues leti'ob e ' le meyaj ku
beet ik o'ob o' ma' u ti' al o'ob i' . le túun xan e ' j ach p'eka'an xan . yaan u kíin s a'al o'ob ,
tumen leti' e ' , mun ts'a ik ubaj acuerdo y ée t e l máa k o' , tumen ka'a p'éel parti do bey o' .
pues , leti'ob túun e ' p'eka'an o'ob bey o' , pero , le túun , juntúul túun in abuel o , u papaj
in mama e ' , ku y a'al ik e ' : - pues kin beet ik jump'íit ti' le máa k y áan al u no'oj u k'ab
yaan o'on a' . k éen in wil a' aj yaan u yora ile' kin beet ik jump'íit teen i' - . pues , leti' e '
p'eka'an y o'ol al lelo' . tumen leti' e ' ku beet ik jum p'iit u tia'al i' . pues , le nuuktak o'ob
úuch o' u k'áat o'ob e ' chéen ba'al o'ob utia'al ka beet a' ak ti' leti'ob . entonces pues
k éen áak'ab chaj ak e ' ku bin u ta'ak uba o'ob , to'on e ' k ilik xan bey o' . como in mama
túun e ' , pues sajak o'ob xan bey ti' ku chan taal u ta'ak ubaj u suku'un u y iknal o' . ma'
wáa ti' xan e ' ti' kun u chan sí ij ba'al u jaan t e ' e ? ku bin u ta'ak ubaj k'áax , tumen
mun yaan tal acuerdo y ée t e l le parti do túun o' . pero tu ba'an teen bix u k'aaba ' uláak' .
ka'aj a'an wáaj teech , lucy ? ma' bin jump'éel , jump'éel le parti do liber al ? uláak'
jump'éel parti do mun k'a'aj al teen .
lucy : socialista .
luisa : ándale , jaaj , socialista , le túun ti' le mun ts'a ik ubaj acuerdo y ée t e l e ' . le
beet ik e ' p'eka'an o'ob . pues tuláakal … pues tuláakal lela' tumen leti'ob e ' , le mun
ts'a ik ubaj de acuerdo il bey o' , k éen áak'ab chaj ak e ' , bin u ka'aj u ch'úukt ej ka u
ts'on ej . entonces , le nukuch máa k o'ob a' ku kóojol ti' wal e ' ku bin o'ob wenel k'áax .
mun k'ub ik ubaj ti' uláak' máa k o'ob . entonces , pues , bey o' , bey o' , bey o' yaan
juntúul e ' u pariente bey o' kíin s a'ab ij . ka bin a'al a'ab ti' e ' : - ko'ox wal e ' , yaan k
kíin s a'al to'on . - leti' e ' ka tu yu'ub aj juntúul o' de que yaan u kíin s a'al o'ob e ' ka
j bin ij . juntúul o' máan t'an bil e ' ma' j bin i' . tu taal u píik' il bin tu tuukul taj bin u
ka'aj u púut s 'ule' , le ku ts'o'onol . leti' p'áat pek tal i' , ka chu'u k u hija e ' ka bin
bisa'ab jo' . jo' e ' xíimbal i' , le ka cha'ab jo' , ka suu t naj e ' . u xíimbal t maj bin jo' tak
te' lugar to'on e ' . kensa ba'ax k'iin ku taal ka páat jij u k'uch ul .
je'e l o' , pues . bey o' mantats' , bey u máan u ta'ak ubaj óotsil in tío bey o' . ka
p'áat chan tranquilo e ' . óotsil il ku máansik máa k , jun chan wáa l u nook' yaan , jun
chan p'éel báa teya e ' . yaan bin e ' , chan yóok'ol tuunich ku p'o' ik u nook' . u bin bin
chan yóok'ol jaltuno' , bey u bin u chan p'o' u nook' i' , pues mixba'al yaan . óotsil il
ku máansik máa k . entonces , pues , le túun ti' lelo' yaan le ku y a'al ik o'ob e ' , pues ,
k éen áak'ab chaj ak e ' , ku bin u ta'ak ubaj ich sajkab , pues , tal vez e ' wa mun
kaxt a'al o'ob xan . yaan e ' k éen j óo k ech ti' jump'éel k'áax e ' , ti' chan yaan u chan
booch' , xan bey tu'ux ma' ch'u u la'aj , pues ti' ku chan bo'oy bes k ubaj bey o' , j ach
ya a yaj vida e . j ach ya a yaj vida il u máan s maj o'ob . or aj ak tun kaxt a'al o'ob o' , tóokab
nenela' . lá aj t' a'ab u y otoch le máa k o'ob yóok'ol o'ob o' . tóo k a'ab tso'k'a'aw .
láayli ' bey o' , y o'ol al u kíin s a'al o'ob bey o' . tóo k a'ab p' e l báa kab . le nenela' o' , tu
máan u tóo k l a'an t o'ob u y otoch y ée t wíinik il o'ob . ba'axten túun ? tumen mun
yaan tal le acuerdo . u k'áat o'ob e ' le ku beet ik o'ob e ' . le xan ku beet le uláak' u
jaat s a' . pero como mun beet ik o'ob e ' pues , p'ekta'an o'ob , p'ekta'an o'ob leti'ob .
ahora le uláak' ku y a'al a'al túun a' , lelo' ma' in wil maj i' . k éen jóok'ok ech te'
k'áax tu'ux kaj a'an o'on , nukuch k'áax o'ob o' , míin yaan jumpíit maan al yaan u
tich'ib k'ab tuunich o'ob , je'ebix tujkin a'an il le je'e l a' . entonces , tu'ux , tu'ux , bin ku
ts'on ik uba o'ob , tumen ti' ku ta'ak ik ub a' o'ob e ' u ch'úukt o'ob le máax kan u
kiins o'ob o' . to'on túun e ' , ka'ach k a'al ik e ' : - báan túun biil al le nukuch ba'al o'ob
beet a'an a' tu'ux ku ts'on ik uba o'ob le úuchben máa k o'ob o' ? - ku y a'al a'al to'on bey o' .
lelo' ma' k il maj to'on i' , pero mientras e ' tuláakal le ba'al o'ob beet a'an tu'ux ku
ta'aj kub a' o'ob , k il maj . te' tu baanda in kaaj al tu'ux luk' o'on , te' cha bil o' , ti' k ilik
le ba'al o'ob bey o' .
jorge : ba'ax , ba'ax año úuch le ba'al o' ?
luisa : ay dios , úuchben ba'al . táan a wu'uy ik to'on e ' mejentako'on e ' . teen e '
ochenta y cuatro yaan teen beora ' . le úuch ik le ba'al bey o' , pues mejentako'on i' .
pero to'on e ' , táan k ilik e ' ku ma'ach al k k'ab e ' k bis a'al te' k'áax o' utia'al
ta'ak bil o'on , je'e l o' . pero tumen y óo l le láak' tsil o' bey mu k'ub ik ubaj te'
máa k o'ob o' . pues ku y a'al ik in maama : - de repente wa tak to'on e ' k kíin s a'al .
mejor k o'on e'ex wenel k'áax . - k bin k'áax wenel , pero mejentako'on túun lelo' . in
maama , leti'ob e ' u y ojel o'ob bey o' ba'ax tiempo il , táan a wu'uy ik ti' in ochenta
cuatro . yaan wa kex tak , yaan wa kex tak diez año s teen e ' . je'e l o' , pues , bey o' ts'u
y úuch tal bey o' . yaan kex , le ba'al o'ob je'e l o' , yaan kex , wa kex tak noventa año s e ' .
juntúul in primo te'ela' , ts'o'ok u kíim il , noventa y ocho yaan ti' ka kíim ij , leti'ob
ilmil le ba'al o'ob o' . u manak' il mo'obi' , pero ma' tuláakal xan u yilmo'obi' . yaj le
vida úuch o' .
jorge : kux túun le guerra ku y a'al a'al , le guerra tu beet aj le wíit' o'ob o' , ma' a
wojel mixba'al i' ?
luisa : ah ! lelo' ma' k ojel o'ob i' . chéen ba'al e ' k u'uy ik u tsikbal il xan . le túun le
wíit' o'ob ka wa'al ik o' , pues láayli wa debe ser tun kíin s a'al o'ob e ' . ba'anten túun ?
tak ich sajkab ku ts'a ik u chan nu'uk ul o'ob . u chan trasteso' ob e ' ku mol ik o'ob .
táan túun u máan le máa k o' úuch bey tu p'uuj o' wa ts'oon aj k o'ob bey o' , pues le bin
le ken púut s ' uk , bin le ba'al ti' ob . ken okok te' ich le sajkab o' , le máa k o'ob o' , ku
y okol u kaxt o'ob . le túun bin , le k éen u ok o'ob te' ich il le sajkab k éen u
focar t o'ob o' … tumen úuch ej ma' in wojel wa a wojel e'ex ku y a'al a'al ba'as u k'aaba '
le ba'al o' . xjiit' de bey x a'an o'ob e ' , je'e l o' . ken bin je'ebe k bin le chan ba'as o' , pues
lelo' . j kíim u yuum il o'ob wal bey o' . ma' il a'an i' . chéen u nu'uk ul o'ob ku kaxt a'al .
le ken kaxt a' ak tumen o' k éen jo'op' je'ebe k bin u jool le chan ba'as a' , ti' yaan u
chan nook' o'ob i' . ti' yaan bin u chan , chan la ak o'ob likil u jan al o'ob . tuláakal ba'al
ti' yaan i' . yaan oora ich il le sajkab o' ku ka x ta'ab tak cinco chan ba'as o'ob bey a' .
pues debe de ser ma' u paka bil o'ob , bey o' . y a'ab o'ob wal e ' . lelo' ku juntar tik uba o'
ku bin . lelo' táan túun kíin s a'al o'ob túun beet ik o'ob le bey o' . bueno , j ach lelo' , ma'
k il maj to'on e ' . chéen u tsikbal il k u'uy ik bey o' . ku kaxt a'al o'ob u chan trasteso' .
pues como ti' sajkab mun y okol ja' mixba'al e ' . pues u chan nook' o'ob o' ma' ts'u u kul
k éen kaxt a' ak i' . bey bin túun .
pero a wojel wáaj chéen leti'ob sakl ik bey a' ? especial u chan nu'uk ul il o'ob . in
papaj e ' u y ojel le bey o' . yaan u especial u mejen che' il o'ob ikil , ikil u ko'oj le ba'ax
ku sakl ik o'ob o' , je'e l o' . bey u beet ik u nook' le nukuch máa k o'ob úuch o' . bey u
beet ik o'ob bey a' . u pak' ik o'ob wal y a'ab taman e ' le ku piits' o' . ku pak' ik o'ob
y a'ab e ' . le k éen ts'o'okok u j óo s ik o'ob bey tu mejen sóol o'ob o' , ku ki'
limpi art ik o'ob . le ku káaj al u pits'iko'ob , u pits'iko'ob , u pits'iko'ob bey o' , le k éen
u beet o'ob , ts'o'ok túun le paca . ku beet ik o'ob bey a' , entonces ku kaxt ik u
beet ik o'ob túun jump'éel chan ba'al bey a' . yaan u mejen che' il o'ob beeytak likil . u
preparar t ik o'ob a' , ku ch'aik o'ob bey chan luuch buk a' aj . tumen úuch e ' , mejen
l úuch ku usart a'al . ku ts'a ik o'ob bey chan ta'an o' . teen e ' , lelo' in wil maj . ku wáak'
p'iri'is tik o'ob bey a' . ku sáats' al le chan hilera o' . ku báa k'al te' che' o' . ku ts'o'okol e ' ,
ku p'iri'is tik o'ob tu ka'a téen e ' , ku sáats' al buk a' aj a' . ku j áan bak' ik o'ob tu ka'a téen e '
te' chan che' o' , lelo' . tuláakal lelo' in wil maj , tak je'ebix u sakl ik o'ob o' . bey bin
xan u sakl ik u nook' o'ob o' . je'ebix u sakl a'al le sáa bu kaan o' , ba'al o'ob o' bey bin o' .
especial u che' il . yaan juntúul in cuña do hasta le ba'al o'ob ku ko'onol beora ' . ku
beet ik bey o' . especial u mejen che' il o'ob . k éen ts'o'okok e ' chan orilla yaan . bejla' e '
yaan u chan mejen flecos il . láayli y ée t e l mejen che' ob ku beet ik bey o' . bejla' e '
ma'a t ech u beet a'al o'ob bey o' . u yaan al bix u meyaj t a'al .
táaj y a'ab ba'al u chan ojel máa k . pero , hasta beet ik e ' , ku y a'al ik teen in
hija e ' : - ki' chil en , ki' chil en . wa tu sí ij o'ob ba'al a jaan t ej , ma'alob . wa ma' e ' , teech
a wojel . - aay , ma' in chital , - ken ti' . –bee ka'aj ba'al , ba'al ku k'a'aj al teen in
wil maj , in wu'uy maj . mun chuk ik ocho dia s e ' ts'in kíim il , - ken ti' . je'e l túun tin
chan máan bey a' tin wu'uy ik u y úuch ul tsikbal e ' . pues ki'imak in wóol . le beet ik e ' ,
ba'ax kun chital máa k ! ma' suu k ti' . suu k u chan meyaj máa k . to'on e ' úuch e ' ich
kool , k éen sáa s ak e ' , wa tu tiempo il kool e ' , p'áaytok' k beet ik .
- p'áaytok' te'ex , teen kin ch' ak ik u che' il , - kij in animáas in papaj ij . como chéen
ko'olel o'on e ' , je'e l o' , pues , k meyaj tik bey o' . wa ti' u páak tik y áan al u nal máa k , k
meyaj tik . wa paak'al , k meyaj tik . tuláakal le u meyaj il kool e ' ti' kux a'an o'on
bey o' . ti' k kaxt ik k kux tal i' . ba'al k jaan t e ' yaan bey o' . tumen j ach ku yaan tal .
ma' je'ebix le bejla' a' . bejla' a' wa ma' ta ts' aj u chan vitamina ile' , mixba'al kun
yaan tal i' . úuch e ' , ma' . je'e l ba'ax ak yaan ta kool e ' , ti' ku perder chaj l i' . bey úuch ik
k l íik' s a'al to'on mejentako'on a' . ahora , y o'ol al u chan nook' máa k bey o' , min a'an .
jump'éel ta chan óok'ol i' , jump'éel p'áat al teen i' , puro bey o' . bejla' e ' kin wa'al ik ti'
le paal al o'ob o' tak te' j o'ol kaaj wa ka xi'i k o'on , j ach óotsil ech min a'an a' , je'e l a
ch' a' ik a chan nook e ' . ka ki' ts'a ik cloro ka p'o' ik e ' . úuch e ' , ba'ax ! min a'an .
je'e máax e ' min a'an . chéen wal e ' chan yaan ti' ob o' , pues , ku beet ik chan óox p'éel u
nook' . pero óotsil máa k e ' chan ka'a p'éel u nook' . y o'ol al ti' ba'al o'ob ku y úuch ul
tak úuch o' , lelo' yaan máa k ilmil . le j ach úuch o' ma' k il maj to'on i' . chéen u
tsikbal il k u'uy ik bix bey o' .
bey k éen xi'i k en te' cancun , y ée t e l in hija , ku y a'al ik in wáa bil o' , ku
xook o'ob o' : - pa'atik j áan ku tal ta wiknal , j áan tsikbal t le cuento ka k u'uy ! tumen
to'on e ' k'a'ab ée t to'on cuento . - pues u y ojel o'ob wal ba'ax biil al e ' . teen e ' tin
tsikbal tik e ' . leti'ob e ' túun ts'íib tik o'ob , lelo' , pues bey o' , il le cuento . lelo' j ach táaj
ya'abach ba'al u y ojel máa k . ku yu'ub ik u y a'al a'al máa k bey o' . pero , lelo' ma' k
il maj to'on i' . chéen le k il maj to'on o' , le bey o' , pues , j ach yaan óotsil il . j ach yaan
óo s tsil il . óotsil l íik' ik o'on . bejela' óotsil o'on xan . pero , ma' j ach tanto i' , y o'ol al le
paal al o'ob tun chan meyaj o'ob o' . pues , yaan tu'ux chan y áan tal . yaan u sí ij ik o'ob
ba'al k jaan t ej . úuch e ' kex pues bey o' , chéen ba'al u jaan t máa k e ' , yaan , a chan
nu'uk ul o'ob . wa a chan xaanab wa ba'ax e ' min a'an . ba'ax k usart ik to'on chan
xanab k'éewel bey a' . míin u , míin u k'aj óo l t maj don gamaliel . te'ela' , te' ku chan
wé e l u táa bil a' k k'ax ik . to'on e ' leti' e ' tu'ux ak e ' , tak ti' kaaj k chan jóok'ol maan e ' ,
xanab k'éewel . ma' bey je'ebix lelo' . wa je'ebix lela' chan ma'alob . to'on e ' chéen
xanab k'éewel t usart e ' . pues bey o' , ya'abach óotsil il k il maj .
gamaliel : tsikbal t to'on tu y o'ol al le u yuum il le k'áax o'ob ku y a'al al o' , doña
luisa .
luisa : le u yuum il le k'áax o'ob e ' ? le máa k o' yaan u propi edad o'ob e ' ?
gamaliel : ma' , le yuum tsil o'ob ku y a'al a'al o' .
luisa : ahh ! le yuum tsil o'ob o' ?
gamaliel : ándale , jaaj .
luisa : jaaj . aah , lelo' ! to'on e ' ka p'i'il k ich e ' , ma' wáaj tin wa'al ik teech e ' ich
kool k bin . to'on e ' le táan le páak y áan al nal , tak k bin te' páak y áan al nal o' , bey u
bin u nal il a' . k éen u y a'al in maama e ' : - bin in ka'aj in k'áak' t juntúul kaax utia'al a
bis e'ex te' ich kool o' . yaan in chak ik xan u sak a' il - . yaan u jóok'sik xan trece
mejen luuch bey a' . mejen itos a' , mejen luuch a' . kux túun e ' , u salan chak tik le
kaax o' . ku ts'o'okol e ' ku k'áak' tik . le k éen ts'o'ok u k'áak' tik o' , mientras túun
beet ik lelo' , túun j áan juch' ik le sak a' o' . le k éen ts'o'ok u juch' ik le sak a' bey o' , ku
j áan juch' ik u juuch' il o' . ku beet ik trece u p'éel e l waaj . entonces , ts'o'okol e ' chéen
k éen k il u tíip' il , to'on e ' bija'an o'on meyaj . chéen k éen k il a' aj tun taal y ée t e l le
sak a' o' , y ée t e l le k'áak' bil kaax e ' , y ée t e l trece u waaj il . ku beet a'al u chan
k a'an che' il , túun bey tumen in papaj a' y tu'ux kun u bankun s o'ob i'i . ku ts'a ik o'ob u
chan cruz il bey a' . pues to'on e ' k jaan t ik xan bey o' . pues , to'on e ' táan k tséent a'al e ' ,
to'on e ' táan k jaan al . le k éen ts'o'okok o' , pues k éen ka'a suu j nak o'on . chéen ke
jump'éel tiempo , k éen u y a'al in papaj , k éen u yil a' aj ts'o'ok u joch ik u chan nal ,
ts'u p'uch ik e ' , ku y a'al ik e ' : - bin in ka'aj in beet u waaj il in kool . - ku jóok'sik kex
ka'a tú ul nukuch tso' . tumen le a alak' o' , yaan . yaan ba'al u jaan t o'ob . pues , ku
jóok'sik ka'a tú ul nukuch tso' y ée t e l u kaax il o'ob e ' . ku kíin s a'al . ku t'a'anal máax
kun k'ay ik túun . lelo' ku k'a'ay al . jaan , je'e l o' . pues ku beet ik o'ob le píib il waaj o' .
ku ya'ach' tik o'ob u waaj il bey a' , y ée t e l sik il . ku píib t a'al xan le waaj o' . yaan u
cho'obol xan sik il tu táan , je'e l o' . pues , le k éen ts'o'ok u listo tal xan e ' , mientras ma'
jáal a' ak xan u waaj il e ' , le xan le máa k k'ay ik o' tun máan u k'aay tu paach le
k a'an che' o' . entonces , le k éen ts'o'okok túun bey o' , pues k éen listo chaj ak túun le u
jan al il o' , bin u ka'aj túun k'ay bil xan . le xan le máax k'ay ik bey o' tun máan u k'aay
xan bey o' . hasta u ts'o'okol e ' , pues ku t'o'oxol le ba'al o'ob jaan t bil o' . lelo' , bey in
wil ik u beet ik in papaj úuch ij . ku beet ik o'ob novenas , ku y a'al ik o'ob e ' , utia'al dios .
ku beet ik o'ob novenas . tuláakal ba'ax ku beet ik o'ob .
jorge : kux túun le u yuum il k'áax i' , mix juntéen ta … ?
luisa : tin en contra r tu t'aan o'ob ? yaan .
jorge : yaan ?
luisa : ka bin o'on káaj al ti' jump'éel k'áax e ' ka luk' o'on te' x cha bil o' . como yaan
chan a alak' e ' , pues ka jóok' sa'ab o'on ti' le kaaj o' , ti' le chan k'áax o' y o'ol al le chan
kajtalil o' . ka tu y a'al aj le máa k o' : - je'e l a wil ik e'ex e ' tu'ux a bin e'ex e ' tumen beora '
in tia'al le way a' - . ka a'al a'ab ti' tumen in papaj e ' : - ma' a tia'al i' - ku y a'al ik ti' .
- mixba'al a wojel . le way a' ma' xan maan bil u beet maj il in padr ino e ' . kaxa'an t bil
tu beet aj . entonces , teech e ' mixba'al . - - pero min wojel i' : te'ex e ' yaan a
tselik aba e'ex way a' . - ka t mol aj k a alak' e ' . ka j bin o'on ti' jump'éel chan kajtalil . ti'
yaan o'on . pero le túun bin e ' chan kajtalil tu'ux bin o'on o' , ku y a'al a'al e ' j ach káa k a' .
chéen áak'ab chaj ak e ' tun y ok'ol miis o'ob . ts'o'okol e ' , ba'ax miis ij ! chéen ti'
jump'éel chan k'áax , mixba'al yaan i' . mixba'al yaan i' . pero , ma' táan a wil ik . k éen
sáa s ak e ' min a'an miis , pero k éen u y a'al le kex las doce áak'ab wa las once tun
máan y ok'ol le miis o' te' jáal le múul o' .
entonces ka úuch túun ti' le juntúul in chan sobrina e ' . chan nojoch xan , bey
buk a' aj je'ebix juntúul in wáa bil a' . ka j taal juntúul máa k . como in wíi ts'in yaan u
chan waakax e ' , taal u k'áat le wakax u man o' . ka a'al a'ab ti' e ' paal ti' yaan o'ob
te'elo' : - xen a we'es ti' le nojoch máa k o' . - ka bin le paal o' . como le nojoch máa k o'
ma' j ach ma'alob u t'aan i' , ma' j ach claro u t'aan i' . je'e l o' ka bin u ye'es bey o' . ka
jaan ku y a'al ik : - ts'o'ok in wil ik . sáam al in taal in bin in wil o'ob . - ka bin le
máa k o' , ka j taal y ée t e l . míin j ach las cuatro chéen ka t u'uy aj le paal o' je'e l a'an u
t'aan . le paal o' mun béey tal u t'aan . bey u k'al á a man u ni' tun t'aan e ' . mun béey tal
u jóok'ol u t'aan . - táan wáaj a wil ik o' ? - ken ti' in cuña da ; - le paal ta tu s aj u beel o'
leti' le nojoch máa k y ée t s ' tik o' - ken ti' . tu'ux in wojéel tik le paal o' wa tu y a'al aj
ts'o'ok u chu'u k ul tumen u y iik' al le mu ul o'ob a' ! ma' in wojel ba'ax yaan ti' le
paal o' - ki , - mun béey tal u t'aan . - ay diós , ka má s éek'joch'e'en chaj e ' le k éen u yóot
le yuk' le ja' o' , mun páaj tal u yuk' ik . ku tóo ch'bal tu ni' , bey o' , bey o' , je'e l o' . ka tu
y a'al aj e ' ; - bix túun mas ken k beet ej . le paal a' yaan k bis ik . yaan k bis ik ka
jóok' s a' ak u suerte . ka il a' ak ba'ax beet ik ti' . ku na'at ik o'ob le jóok' s aj suerte bey o' .
pues , ka ku'u ch le paal o' ka bisa'ab ij . pero le paal o' mun béey tal túun u t'aan ,
jaap al u ch i' . te' tu ni' e ' mun ch' a' ik u y iik' . je'e l o' ts'u p'áat al mix túun ba'an . ta
tséent ik e ' ma' táan . mismo u día il bey o' , u y áak'ab ile' úuch ti' le paal o' . je'e l o' ka
bisa'ab le paal o' . ka bin il maj ta'ab e ' . ka a'al a'ab ti' e ' : - múul bey a' , múul bey a' . -
lá aj múul o'ob yaan te' chan kajtalil tu'ux bin o'on o' . ka a'al a'ab ti' e ' : - u y iik' al le
múul o' , leti' chuk le paal o' . ma' j ach tu beel úuch u jéentan t a'al i' . wa ma' e ' , man
ka'a t'aan y ée t e l a hija . chéen jump'íit u chan y iik' al cha'ab bey o' - ku y a'al a'al ti' .
je'e l o' pues , ka santiguar ta'ak tumen le máa k o' . ku ts'o'okol e ' ka a'al a'ab ti' e ' :
- yaan a beet ik e'ex u waaj il , bey a beet ik e'ex jump'éel primicia . yaan a beet ik e'ex u
k'óo l i' , u píib il waaj il , tuláakal bey o' . ka t'an e'ex juntúul j meen e ' ka k'a'ay ak . -
- je'e l o' , ma'alob . - como le paal mun t'aan o' , pues túun kaxt a'al ba'al beet a'al ti' .
mun béey tal u yuk' ul , pues túun kaxt a'al ba'al beet al ti' , mun béey tal u yuk' ul .
je'e l o' ka jo'op' u kaxt a'al ba'al beet bil ti' le paal o' , tu yoorail e ' . - sáam al a
beet ik e'ex , - ki , - min ts'íibol tik wa teen kin k'ay ik . kaxt e'ex máa k . - yaan túun
juntúul in tío e ' ku chéen ts'íibol tik u , u y a'al bey . je'e l u k'ay ik le , leti' le k'óo l o' .
je'e l o' pues ka a'al a'ab ti' e ' . pues , ku y a'al ik e ' : - je'e l in bakunt ik e ' , - ki , - mix a chéen
t'an ik e'ex j meen e ' - . - ma'alob . -
je'e l o' , ka preparar t a'ab túun le jan al o'ob o' . pues , ka píip ta'ab tak u waaj il .
pues le paal o' , mix úuchuk le k'aay e ' , le paal e ' ts'u káaj al u ch' a' ik u y iik' ma'alob .
mun jóok'ol le u ba'ax ku jóok'ol tu ni' bey o' , ts'u káaj al u ma'alob tal . je'e l o' pues
ka tarde chaj ts'o'ok u beet a'al le ba'ax a'al a'ab bey o' , le paal o' ts'o'ok u ma'alob tal .
ka uts ij . tak walkil a' … ts'u ch'íij il beora ' . ma' ka'a úuch ti' bey a' . pero , ba'ax túun !
le nojoch máa k tu y a'al aj je'e l u pres en tar tik le primicia o' , kíim ij . pues leti' e ' bin e '
tumen , chéen tu ts'a ik umbaj u beet ej . tumen bin k'a'ab ée t bin u y a'al ik le nukuch
máa k o'ob o' . yaan bin u p'o' j o'ol t a'al , entonces , leti' ma' beet a'ab le je'e l o' . leti'
je'ebix úuch ik túun ti' le paal . taan luk' ti' . mixba'al o' , bey úuch ik ti' . dos año s
min a'an t'aan ti' . ka kíim ij , kíim ij . ma' u ka'a t'aan aj j ach jumpuli' , je'e l o' .
lelo' , te' túun , te' túun tu'ux bin o'on o' . ti' kin wu'uy ik bey o' , u y ok'ol le
miis o'ob y ée t e l le áak'ab o' . pues le xan le ka beet a'ab le ba'al je'e l o' ch'éen e l tu
beet aj . ch'éen e l tu beet aj xan . chéen u ts'o'ok juntéen tin wil ik jump'éel ba'al i' .
j ach buk a' aj u taanto le ba'al bin a' . pero táan a pak tik je'ebix u ka al le tso' . túun
chéen look o' , las doce k'iin , j ach paach naj to'on bey a' . ti' yaan jump'éel múul . pero
ma' chika'an i' . kin wa'al ik e ' : - báan ku yil ik le úulum o'ob a' ? - ken . tin ch' a' ja' , kin
wil ik e ' j ach juum ku beet ik . tun máan o'ob bey a' . ka j bin en in wil ej . ka jo'op' in
chaambel bin tumen sajak en ti' kaan . ka jo'op' in bin chaambel . chaambel il in
chan bin in wil ej . kin wil ik e ' lá aj bak' a'an u paach bey tumen le úulum o'ob a' . pero
kin wil ik e ' buk a' aj u chéen tsankumil u ka al le ba'al a' , táan u pak tik u ka al le
úulum o'ob bey o' . tu chéen u lolot'ank il chú umuk u j o'ol le múul o' ti' yaan i' . je'e l o'
wa'alakbal en , wa'alakbal en : - dios , ba'ax túun le ba'al bey a' ? - ma' chowaki' , míin
j ach buk a' aj u tanto . mix ook yaan ti' . mixba'al , chéen táax u nak' o' . le túun u
paach o' … a k'aj óo l wáaj jaaleb ? je'e l o' , j ach bey u paach o' . si'in , si'in u paach
bey a' . wa'alakbal en . hasta jump'éel in wook tin ts'a maj bey ku jóok'ol in wáalkab ,
kan siit' nak e ' , síi t ' naj xan . wa'alakbal en in cha'an t ej , pero túun jeejesáank il ich il le
úulum o'ob o' . ba'ax ma' wáaj chéen ka tin wil aj e ' píix tin paj k'an taj lúub yaan al
tu'ux e ' . ma' suu t naj en in wil i' , ma' . debe de ser wa ti' jóok' te' múul o' , pues ti' ka'a
bin i' . ay dios , je'e l o' , j ach táaj . u jaaj il e ' , táaj y a'ab ba'ax k il maj je'e l o' . ma' ka'a
suu t naj ja'as y óo l le ba'al o' , óo l i' mixba'al , ma' tu ka'a ja'as aj y óo l i' . je'e l o' míin
ts'o'ok bey o' .
jorge : tu'ux ta kan aj le ts'a ak y ée t e l xíiw o' ?
pablo : áan , úuchben . teen e ' jump'eel t'aan ku beet a'al teen e ' , úuchben máa k o'ob
tu'ux kin máan : - lela' ts'a ak le taanto xíiw a' , lela' ts'a ak , lela' ts'a ak , ts'a ak lela' - .
- báan ku ts'a k ik ? - yaan ku y a'al ik e ' . yaan pero hasta ka tin chuk na'at aj y a'ab . le
xkampe ts'u ul a' y ée t e l le x chak moots o' utia'al le box grano s o'ob o' . hasta yaan u
chéen b óox il bey e ' , tak u infectaro , y ée t e l u yoyolk il le bée k o' . ku ju ' uch 'ule' , ku
p' o'ob ol . leti' le x chak moots o' bey chak hilo e ' bey u moots , bey tak u nak' le in
dedoa' . le contra yerba utia'al u yuk' máa k páasma do u nak' .
jorge : contra yeerba u k'aaba ' ? ba'ax xíiw il le je'e l o' ?
margarita : le contra yerba ku y a'al ik o' , leti' le ts'a ak .
pablo : bey je'ebix le je'e l o' . y a'ab teen ts'a ak . te'elo' , te' paach le jool naj o' . y a'ab
ts'a ak yaan teen de x jo'och ben . yaan u moots e'elemooy i' . yaan u moots este
t'uun che' i' , yaan u moots . . . leti' le waako ' i' , x taankasche' . efectivo le ts'a ak o' .
jorge : taankasche' ba'ax i' , ba'ax tia'al ti' ?
pablo : utia'al le íik' ta estomago . waako ti' a iik' . le kan a wil a' aj buk a' aj nuxi '
naak'a' , - aa aj , voy al doctor . ¿ cu anto vale ? - - do ciento s pesos … - je'e l yaan je'e l o' .
- cuánto vale doctor ? - - tre s ciento s pesos , - a wa'al ti' . kan u yu'ub wa chan , wa
chan bix a náajal , uhh . k'aas il ba'al , trecientos cincuenta , cuatro ciento s pesos .
jorge : bix ka preparar t ik ?
pablo : jo'och bil .
jorge : jo'och bil .
pablo : je'e l in pak' maj tak le lepoliyo . ba'ax u k'áat u y a'al ka'ach le lepoliyo . . . ?
yerba buena , apasote , utia'al a lóombris o'ob . apasote y ée t e l , ba'ax u k'aaba '
ka'ach e . . . ? toronjil . le toronjil efectivo para tu estomago . pasmar , lombriz , hasta
yaan ku choojoj tak tu ni' máa k ku tuul . tú ul k'abti' y ée t e l le preparar t e , wa yaan
teech . wa min a'an e ' , ka taal tin wiknal .
jorge : sí , si ma'alob le ts'a ak xiiw o' .
pablo : sí , mejor . ba'al , ba'al je'e l ka u'ul o'on y ée t e l le nojoch máa k a' . ka tu
ka'a téen ts'o'ok ' in bis ik y iknal doctor . como k a'al ik e ' mas wal séeb o'on e ' . ¡ ja' aj !
sigue . tin preparar t aj , tin ts' aj u ja' il te' k'áak' o' . ka taal a wil e ' je'e l a' , ts'áa naj tu
beet aj . in hija berta e ' ka'a téen t bis aj tu y iknal doctor , tin prepar a taj u ts'a ak ,
ts'áa naj tu beet aj . ku y a'al ik teen e ' : - xen a wa'al ti' ini ! - - loco en wáaj ? chéen
utia'al u ch' a' p'eek teen in wéet wíi nkil o'ob . jaaj , ma' táan u x áan tal ts'o'ok in
puly a' aj t a'al , jaaj il .
jorge : si bey le …
pablo : bajux a ts'a ak ' , bajux a ts'a ak ' ? le kun yaan tal teech voluntad e ' . wa ta
wóo taj a ts'áa teen . wa min a'an teech e ' . . . le beet ik teen e ' p'aatal en bey a' . ma' wáaj
claro tu y a'al aj ki'ich l elem jaaj al dios ? - ma' negociartik mixmáak . - wa yaan teech
u voluntad ile' ka bo'o tik , wa min a'an teech . pero ts'o'ok a wutstal , chéen ba'al e
dios e ' tu yil aj .
jorge : le teen tu y áan tik ech xan .
pablo : tu y áan tik en xan in meen t ej .
jorge : claro .
pablo : le señora yaan te'ela' , vesicula yaan ti' . táan u y ok'ol . jóok'es a'an u
ultrasoni do . - je'e l a' - , tin preparar t u ts'a ak . ka taal tre s dia s e ' , pues ts'ok'a'an . tu
páasar , tu lá aj máan s aj . vesicula yaan ti' . tu táa man e l yaan le ba'al o' , u k'a aj .
jorge : ba'ax ta ts'á aj ?
pablo : leti' le clase kin wa'al ik teech o' .
jorge : ba'ax xíiw il ?
pablo : le je'e l a' , leti' le e'elemooy .
jorge : e'elem u uy o' . juch' bil ta beet aj , ba'ax , bix … ?
pablo : jaaj , jo'och bil .
jorge : ma' jo'och bil ?
pablo : jumm .
jorge : pero ta preparar t aj y ée t e l ja' e ' ?
pablo : y ée t e l ja' , jump'éel botella il . hermano , wa a ts' yaan ti' . ka tu y a'al aj dos
dia s e ' , ts'ok'a'an . ma'alob .
jorge : kux túun utia'al le …
pablo : ¿ mal de riñón ?
jorge : a j á . ba'ax y ée t e l yerba , ba'ax y ée t e l xíiw ka … ?
pablo : láayli ' y ée t e l lelo' .
jorge : láayli ' e ' ?
pablo : chéen ba'al e ' yaan uláak' .
jorge : yaan uláak' ?
pablo : yaan prepar a ción .
jorge : bey xan le u top le u xikin máa k .
pablo : u chi'ibal a xikin e ' , lelo' efectivo ken in ts'a k ik ech . si teen e ' ma'
j meen en i' , pero yaan uláak' in wojel .
jorge : pero , ba'ax xíiw ?
pablo : le chi'ibal e ' , ma' xíiw i' .
jorge : ma' xíiw i' ?
pablo : ma' xíiw i' .
jorge : ba'ax ?
pablo : yaan jump'éel chan bicho mejen , pero ma' k'aj óo l teech i' . jump'éel chan
biicho bey buk a' aj a' .
jorge : bix u k'aaba ' , le bicho o' .
pablo : chan xnook'ol .
jorge : xnook'ol ?
pablo : pero quién sabe bix u k'aaba ' . . . chan pekée l . u aceite kan a puch'ej ka
ts'a ik teech , chiin ik te'ela' . lela' ka yaan chaj en y ée t e l e ' , ka ts'o'ok in beel y ée t e l e ' ,
puro k'iin a'an xikin yaan ti' . táan u y ok'ol . ka tin mach aj e ' ka tin ts' aj ti' . tak
taal an tak be oora ma' u padeser t a'al . uts l aj i' .
jorge : uutslaji , jumm .
pablo : jumm , k'i'inan xikin .
jorge : k'i'inan xikin .
pablo : jumm . ave maría , il le ba'al o' ! k'i'inan koj .
jorge : ujum , bix túun le k'i'inan koj ?
pablo : ya a yaj ba'al .
jorge : kux túun utia'al le k'i'inan koj o' ?
pablo : pues le k'i'inan koj o' , to'on e ' , leti' le lá al o' meen way beora ' kin wa'al ik
bix e ' . u ja' il le lá al o' ka ts'a ik te' bey a' .
jorge : pero , pach ij ?
pablo : ma' , te' yóok'ol ka bil a' , tu'ux yaan le baak o' . xpoluc ción xíiw , corrimiento
xíiw , x juul che' , u ts'a ak o'ob .
jorge : le x juul che' o' , ba'ax tia'al ?
pablo : utia'al k'i'inan koj .
jorge : utia'al le k'i'inan koj o' ?
pablo : x juul iik' . ta paach utia'al . . . - héey , héey ! ! - ma' táan u béey tal x áak'ab .
wa a k'aj óo l e ' , ka kaxt ik .
jorge : ka chak ik .
pablo : chak bil , ka p'o' ik y ée t e l . bey o' .
jorge : kux túun utia'al reuma ?
pablo : le reuma o' lelo' ma' j ach acuerdo y ée t e l i' . pero le reuma , a wojel wáaj
ba'ax u ts'a ak ? bin in ka'aj in wa'al teech : chi'ople ' y ée t e l xp'oklan píix . lelo' míin
ma' a k'aj óo l i' .
jorge : ma' in k'aj óo l i' . xp'oklan píix u y a'al a'al ?
pablo : ja , ja ! ma' a k'aj óo l i' ? mejen beeytak a' , beeytak u mejen tramo s il a' , bey
caña e ' . u le' túun le kan a ch' a' e ' , ka póok ik y ée t e l x chi'ople ' . a k'aj óo l ?
jorge : chi'ople ?
pablo : jaaj . yaan ta kaaj al i' .
jorge : míin yaan , pero ma' …
pablo : lelo' yaan , tak alak' bil che' o' lelo' . yaan .
jorge : u le' .
pablo : u le' .
jorge : ka chak ik xan ?
pablo : ka chak ik e ' , ka ki'i ts'a ik bey a' . leti' a p'o' a wook . ku ts'o'okol e ' , ku
to'obol e ' , ku cho'obol e ' , ku k'íin t a'al le naj o' , ku ki' to'obol a wook e ' , ka chital .
jorge : ya'abach ba'al a wojel .
pablo : j a'an , y a'ab al ba'al in wil maj teen e ' . partero en xan .
jorge : a wojel ?
pablo : in wojel , in wojel partero en . k'áat a wu'uy ti' .
margarita : tuláakal u hijo s o'ob , u paal al in hijo te'ela' , puro yil aj paal al . puro
yil aj paal al . ya'abach paal al u yil maj … puro yil aj paal al .
pablo : in wojel tak yeet' tak ko'olel o'ob .
jorge : ka yet'ik xan ?
pablo : kin yet'ik ko'olel o'ob , kin yet'ik máa k o'ob .
margarita : yaan buk a' aj paal al ! chéen wáaj ka in wa'al teech e ' . . .
pablo : k'aj a'an teech ti' le sabakche ka bin o'on e ' .
margarita : yaan kex sesenta mejen paal al u yil maj . ma' u reconocer maj doctor .
mix jump'éel k'oja'an i' [ ininteligible ] tu y iknal tu su t ej t yaan tal [ ininteligible ] .
mix jump'éel ku ts'a ik mal parto ti' . tuláakal , chéen leti' ku k'am ik e ' , ku xot ik u
tuuch . ya'abach mejen paal al u yil maj .
jorge : bix a k'aaba ' ?
armando : teen e ' , armando chable yah . teen e ' uts tin wich in máan in ts'a ik in
vuelta s bey o' . uts tin wich in bin ti' kaaj . jats'uts in wil ik , jats'uts in wil ik le xook
xan o' . teen e ' tin ts'o'ok s aj in xook , y ée t e l , teen e ' , uts tin wich tu jaaj il ka in ts'o'ok s
in xook , kin seguer t ej . tumen jump'íit tiempo il yaan ba'al in wojel . uláak' e ' , wa
kin kan le xook o' , je' u bey . . . in bin je' wa tu'ux e ' . je' u bey tin k'a'am al meyaj e ' . je'
u bey tin wokol meyaj ti' lugar e ' . leti' , leti' le uts tin wich o' . tuláakal le máax o'ob
ma' tu ts'o'ok s aj u xook o'ob o' , k'a'an a'an u ts'o'oksik o'ob . tumen j ach le xook o' ,
j ach k'a'an a'an ti' tuláakal .
bey xan le máax o'ob uts tu y ich o'ob u meyaj il le kool e ' , ku debe r u
beet ik o'ob xan , leti' , tuláakal u muuk' il y óo l aj o'ob . leti' le ba'ax uts tin wich e ' , ka
teen e ' uts tin wich meyaj ti' kool xan . uts tin wich in bin páak , uts tin wich in bin
kool . uts tin wich in bin bey te' t'ok iik o' . táan k pak' ik xan iik , y ée t e l k bin
páak t ej , y ée t e l tuláakal . tu tiempo il le cosecha o' j ach , j ach ma'alob tu ts'a ik . yaan
oora ku ts'a ik ma'alob cosecha il , ku chan p'at ik ti' máa k algo il .
y ée t e l uláak' e ' , ma'alob , ma'alob ka meyaj nak o'on , tumen j ach táaj
k'a'ab ée t . beora ' tu táan k e l mil máa k a' , k'a'an a'an u chan meyaj máa k . y ée t e l ka
béey ak a chan logrart ik le ba'ax a k'áat e ' . le o'ol al e ' , teen e ' uts tin wich tak . . . uts
tin wich in máan paax . kin paax xan . yaan oora ke k bin paax ti' kaaj , nukuch
kaaj o'ob , uts tin wich bey o' . y ée t e l ba'ax uláak' uts tin wich e ' , in máan in ts'a ik in
vuelta s ka xi'i k en ti' kaaj . y ée t e l leti' uláak' e ' , uts tin wich tu jaaj il e ' le xook xan o' .
chéen ba'al e ' , ma' béey chaj e ' in ts'o'oksik i' . ma' , ma' anchaj teen oportunidad il in
ts'o'oksik i' . y ée t e l uláak' e ' , bueno min a'an to'on u chan modo il bey k ts'o'oksik o' .
ma' páaj chaj u logrart ik o'ob in papaj u posible bey in ts'o'oksik o' . le o'ol al e ' ,
bey o' , ma' bey chaj kin ts'o'oksik i' . yaan uláak' ba'ax uts tin wich e ' , leti' le in bin
xíimbal ti' kaaj o'ob nuuktak o'ob . bey xan in bin , bey xan in bin ich kool . jats'uts in
wil ik in bin y ée t e l in suu t , y ée t e l yasque mixba'al ku y úuch ul teen . kin
kala'antik inbaj xan , de por sí . y ée t e l tu jaaj il e ' , le máa k o'ob , yaan oora , ku
beet ik o'ob chéen ba'al o'ob , ma' patal i' . ku debe r u chan kalant ik uba o'ob . ma' ku
debe r u beet ik o'ob chéen ba'al o'ob i' .
y ée t e l tu jaaj il e ' , teen e ' j ach táaj humilde en . ma' , ma' juntúul máa k séeb u
kaxt ik ba'ate'el i' . teen e ' tranquilo en . ma' , ma' y ée t e l problema s i' . mas ma'alob u
máan juntúul máa k ma' y ée t e l problema s i' . y no ka máan ak ech a yaan teech
k'uuxil naj y ée t e l uláak' máa k o'ob . le o'ol al e ' ma' patal i' . mas ma'alob ka máan ak
máa k chan , chan tranquilo , que ka máan ak ech yaan teech problema . y ée t e l wa tu
jaaj il e ' mas ma'alob ka máan ak ech mixba'al yaan teech y ée t e l uláak' máa k . lelo' je'
u béey tal a t'aan y ée t e l je' máax ak a k'áat e ' . min a'an teech problema . lelo' , wa
yaan teech problema e ' , táan máan e ' , je' máax ak e ' túun , tun ts' e ' e ts' e ' pak tik ech wa
tun burlark ech . wa tun beet ik teech wa ba'ax . le meen t ik e ' ma' patal ka kaxt
problema i' . mas ma'alob ka beet jump'éel ba'al ma'alob y no que ka a beet jump'éel
ba'al ma' patal i' . tumen ka beet jump'éel ba'al ma' patal e ' , ma' ta jóok'ol . wa ka
beet ik jump'éel ba'al ma'alob e ' , ka jóok'ol y ée t e l . y ée t e l ka beet ik loob ti' a wéet
wíinik il e ' , ma' patal i' . mix xan leti' ku beet teech loob ma' patal xan i' . le o'ol al e ' ,
mas ma'alob tranquilo u máan máa k que ka máan ak ech yaan teech problema .
j ach tu jaaj il e ' , j ach k'a'an a'an u tso' olol u nu'uk ti' cada juntúul , juntúul
xi'ipal , ka béey ak u yu'ub ik o'ob t'aan . tumen yaan e ' j ach táaj terco tako'ob , mun
yu'ub ik o'ob t'aan . j ach séeb u kaxt ik o'ob ba'ate'el . j ach séeb u y a'al ik
ba'al t uba o'ob . le o'ol al e ' ma' patal i' . k'a'ab ée t u chan tso' olol u nu'uk ti' ob . y ée t e l
tu lá ak al e ' wa consentid o'ob xan e ' , le o'ol al e ' chéen ba'al o'ob ku máan u beet o'ob .
pero k'a'an a'an u chan tso' olol u nu'uk ti' ob , ka béey ak u chan u'uy ik o'ob t'aan . wa
ma' e ' , j ach ku máan o'ob xan punto . ti' tu láak' e ' , k'a'an a'an de por sí u chan
humillartik uba'ob . wa ma' e ' , tumen yaan y ée t loco il i' , yaan y ée t loco il o'ob e ' , je'e l u
joder t a'al xan e ' . ma' patal ba'ax ku beet ik o'ob i' . je' u béey tal xan u kaxt ik u beet a'al
loob ti' e ' . le o'ol al e ' , ma' patal ka u kaxt o'ob ba'atel i' . juntúul láak' e ' , yaan e ' , chéen
uts tu y ich o'ob u bin u kaxt ba'ate'el tu kaaj al y ée t wíinik il . yaan e ' , despues e ' , kan
xi'i k e ' , ucha'an loob ti' e ' wa ba'ax úuch a'an ti' , leti' e ' kan suu nak e ' , golpea do . ma' ,
ma' contento i' . le meen t ik e ' , despues e ' túun e ' ku humillartik ubaj . despues ile' k éen
ts'o'okok e ' leti' ku sufrir tik ba'ax úuch a'an ti' . le o'ol al e ' , k'a'ab ée t u chan
kala'antik ubaj tuláakal le máax o'ob chan terco tako'ob o' . k'a'ab ée t u chan
humillartik uba o'ob , ma' u máan u kaxt o'ob problema ti' uláak' wíinik o'ob , tumen
ma' patal i' .
jorge : bix a wil ik le xi'ipal o' wey timul e ' ?
armando : le way a' j ach tranquilo , ma'a t ech u kaxt ik o'ob ba'ate'el yaan oora .
pero yaan oora xan , kan taak le máa k o'ob way loco tako'ob a' , k éen kaxt a' ak le
ba'ate'el ti' ob o' ku loxikubao'ob , ba'al o'ob ku beet ik o'ob . yaan oora ku
loxikubao'ob . j ach yaan e ' , juntéen ak e ' taal juntúul le chan máa k u kaxt le
ba'ate'el o' . ma' ka lo'ox i' ? ma' lelo' , chéen taal u kaxt ba'ate'el . tu tuukul taj wal e '
tun t'a'anal u novia , tun to ' okol ti' bey o' . bueno chéen bey a' , ma' uts tu t'aan bey ka
t'a'anak u novia o' . ka túun taal e ' , ka jo'op' u y a'al ik ti' le máa k o' , ba'axten ku
tsikbal y ée t e l le xch'úupal o' . ka a'al a'ab ti' e ' : - ma' , ma'a t ech in tsikbal y ée t e l .
ba'ax e ' chéen tu s bil a beet a'al e ' . le o'ol al e ' , ma' patal i' . teen e ' ma' , ma'a t ech in
kaxt ik te'ex ba'ate'el . ba'ax e ' jets'aba'ex , ma' a taal a kaxt to'on ba'ate'el . tumen
to'on e ' ma' kaxa'an ba'atel o'on i' , - ka a'al a'ab ti' . leti' ma' … , bueno ok loox le chan
máa k o' . ka tu defender t ubaj le chan máa k o' , ma' tsa'ay y ée t e l i' ka tu lox aj . ma' al i' ,
ka wil e ' . leti' e ' chéen taal u kaxt ba'ate'el e ' , ka lo'ox e ' . ka bin sufrir tu y otoch . ma'
lelo' , ma' patal ba'ax taal u beet i' . chéen taal u kaxt le chan problema bey o' , ka
lo'ox i' . ma' patal ba'ax taal u beet bey o' . tu tuukul tik e ' , tu'u s ij , ka a'al a'ab ti' e ' , túun
t'a'anal , túun t'a'anal u novia a' , pero ma' jaaj i' . chéen tu'u s ij , ka túun leti' e '
molestar naj bey o' . ka taal túun u yil u kaxt le chan máa k way a' .
le o'ol al e ' le way a' ma' , ma'ach u j ach kaxt ik o'ob problema . ma' uts tu
y ich o'ob problema i' . ba'ax uts tu y ich o'ob e ' u máan o'ob . chéen u máan u ts'a o'ob
vuelta o'ob , máan o'ob u kaxt o'ob ba'al bey o' u jaan t o'ob , u máan o'ob maan . o'ol e '
ku juntar o'ob e ' ku tsikbal o'ob te' chan k'í iwik o' , y ée t e l tuláakal despues e ' ku
bin o'ob chital . le jaaj ku beet ik o'ob te' way a' . le way a' ma' , ma'ach u kaxt a'al
ba'ate'el . ma' uts tu y ich o'ob ba'ate'el i' . mas ma'alob tranquilo que ka máan ak o'ob
u kaxt o'ob ba'ate'el .
jorge : pues , ba'ax uláak' ts'o'ok a vivir tik bey o' way timul e ' ?
armando : bueno , teen e ' , j ach way timul e ' , j ach táaj ma'alob in wil ik . tumen
yaan oora j ach ku p'áat al xan min a'an tu'ux u taal xan e ' , ka chan bin meyaj e ' , ku
chan yaan tal teech jump'íit centavo . yaan oora i' min a'an teech e ' , ka jan t'a'anal
meyaj te'elo' , beora yaan teech centavo a' . le o'ol al e ' kan anchaj ak u
oportunidad il o' a pak' ik le chan iik bey o' , ku ts'a ik teech ma'alob cosecha , ka chan
jóok'sik a chan centavo ma'alob i' . bey o' je' u béey tal este , a kaxt ik tu'ux a chan
kux tal e ' . tumen yaan oora kan xu'up uk le chan iik o' , min a'an . ku p'áat al min a'an
le centavo ' . ku p'áat al min a'an . kan t'a'anak ech meyaj wa tu'ux e ' , ka bin . pero wa
min a'an xan e ' , léeyli ka bin meyaj ta kool e ' . yaan oora xan e ' , le k éen ts'o'okok u
meyaj il ta kool e ' , yaan oora wa yaan máa k ma' ts'o'okok ti' e ' , ku t'an ik ech e ' , ka bin
a wáan t ej . ka bin a wáan t kool , wa páak , wa ba'ax , wa ch' ak che' , wa ch' ak
kolóoj che' , tuláakal .
j e'ex beora túun beet a'al le ch' ak kolóoj che' utia'al u pa'ak' al le iik o' tu láak'
año . le o'ol al e ' yaan oora … beora , j e'ex ma' túun meyaj o'ob , beora je' u t'an ik ech o'
meyaj e ' , je' a bin a wáan t o'ob e ' . je' a chan a kaxt ik a centavo bey o' . bey o' mun
p'áat al j ach min a'an teech centavo xan . j ach bey o' ma'alob . je' a chan kaxt ik tu'ux a
ch'aik bey utia'al a man ik ba'al , ba'ax a chan jaan t o' , wa ba'ax utia'al a chan uk' e ' .
beora ' , tu yora le u beet ik u semillero ' le máa k o' , te' way a' . j ach tu yora .
beora ' je' ma'a x ak e ' tun t'an ik ech ch' ak kolóoj che' . pero wa yaan teech xan e ' ,
teech e ' yaan a bin a beet teech xan i' . yaan e ' ku y a'al ik teech : - ko'ox beet le teen a' .
despues e ' ek bin beet le teech o' , - ki . despues e ' ma' tu taal u y áan t ech . despues e ' ,
ka wa'al ik ti' : - je' in bo'o tik ech e ' , despues e ' je' k bin beet le teech o' . - despues e ' ,
ma' tu taal u y áan t ech . ts'o'ok a wáan t ik e ' , ma' tu taal u y áan t ech teech . le
meen t ik e ' mejor ku beet xan ti' , kin beet xan teen i' .
jorge : bix a k'aaba ' túun i' ?
bernardino : teen ? don bernardino yah cox . y teen e ' ki'imak in wóol ikil in
grab art ik in chan t'aan bey a' . tumen taak in wu'uy ik tak ba'ax o'ob tu'ux kin chan
falla r y ée t e l le t'aan o'ob bey a' . tumen u jaaj il e ' , pues k'a'an a'an k tsikbal tik
ba'al o'ob ma' u y ojel in láak' u jejeláas il wíinik o'ob i' .
jorge : kux teech ?
guadalupe : doña guadalupe santiago cetina .
bernardino : tu'ux , tu'ux bin ech j o'ol jeak e ' doña lupe ? tu'ux , tu'ux bin e'ex
j o'ol jeak ?
guadalupe : j bin o'on ich kool . j bin o'on pak' al iik , j bin o'on jóoyab .
bernardino : ajan . y a'ab wáaj túun ta pak' aj e'ex i' ?
guadalupe : y a'ab , seis caja s .
bernardino : teen e ' , ma' sáam e ' j táa l en jóoyab . tin bis aj míin jump'éel ta m bor
ja' . tin jóoyab taj u k'aan iik , míin 350 mata s mejen iik o'ob . ilej mejen iik o'ob o'
túun . ma' u x áan tal e ' ts'o'ok u káaj al u jóok'ol u mejen k' u'uk ' o'ob , y ée t e l k
jóoyab tik bey o' . apenas ku lúub ul le k a'an al ja' o' , k p'at ik xan utia'al u beel u
crecer o'ob bey o' .
guadalupe : bey to'on e ' , yaan k bin pak' uláak' . yaan , pero hasta k lá aj moláan tik
u che' il le kool , ma' eel ma'alob o' . tumen ma' eel i' . tóo k a'ab e ' , ma' eel ma'alob i' , y
mientras e ' , yaan k lá aj mol ik . k'a'ab ée t k lá aj moláan tik e ' ka k ka'a tóo k tu
ka'a téen .
bernardino : ma'alob . si le meyaj o' k'a'ab ée t . tumen , wa tumen u jaaj il e ' ku
y okol le je'ebix le ja' j a'al bey o' , je'ebix le che' ob o' , le kool o' ma' u béey tal u y elel .
ma' u béey tal u mol che' t a'al ich il le kool o' , u limpi art a'al utia'al u béey tal u
tóo k chaj al le che' ob o' . k'a'an a'an le meyaj o' , bey o' . y bey in wa'al ik ti' le
paal al o'ob a' ka k ts'áa ti' le meyaj o' , tumen cada meyaj o'ob e ' , yaan u meses il o'ob .
por ejemplo , yaan u mes il páak , yaan un mes il kool , yaan u mes il tuláakal le
meyaj o'ob bey o' . yaan u mes il o'ob bey utia'al u meyaj t a'al o'ob o' . je'ebix beora ,
pues le semillero , pues ts'o'ok u nuk tal . k'a'an a'an xak'l a'an tik o'ob te' lu'um o'ob o' ,
ka páat ak . . . kan taak le k a'an al ja' o' , pues ku chan áan tik o'on jump'íit bey o' utia'al u
ts'a ik u y ich le mejen iik o'ob o' .
guadalupe : jaaj . si je'ebix lela' . y a'ab uláak' ba'al k'a'ab ée t k meen t ik te' ich
kool o' . chéen ba'al beora táan u y a'al a'al teen ka xi'i k en ka'ach tumen in
wíicham e ' , pero ma' bin en i' . k'a'ab ée t , kin wa'al ik ti' e ' , ma' táan . k'a'ab ée t in
p'áat al in wak' jump'íit k'áan . ma' xaan ka taak le máa k ch' a' ik k'áan o' . kin
k'ub ik e ' , ku yaan tal to'on jump'íit centavo utia'al k man ik jump'íit ba'al u jaan t k
mejen paal al o'ob taak u jaan t ik o'ob .
bernardino : jaaj . tumen le paal al o'ob o' , si yaan oora xan e ' , pues tu k'áat ik o'ob
ti' u maama . pues mayor ment e , mayor ment e mama tsil e ' , pues leti' le ilik le
necesidad ti' ich naj o' , tumen leti' ku p'áat al yaan oora te' ich naj o' . pues le paal o'
kan taak chaj ak u jaan t ik o'ob ba'al e ' , ma' u k'áat ik o'ob wa min a'an le u chan u
tojol e ' . pues trabajo bey o' . k'a'an a'an u chan lep' ik u y óo l máa k y ée t e l le wak'
k'áan o' . ka u ts'o'ok es tak jump'éel , mas o menos jump'éel k'áan semana l , pues
utia'al u chan áan tik xan u yíicham jump'éel óotsil ko'olel bey o' .
guadalupe : pues to'on e ' , leti' k meen t ik le meyaj bey o' . tumen le mejen
ang e l o'ob xan o' , je' ba'al ak ka u yil o'ob táan u ko'onol e ' , taak u jaan t ik o'ob , taak u
yuk' ik o'ob leti'ob . leti'ob e ' , ma' táan u y a'al ik o'ob wa yaan u tojol wa min a'an u
tojol . le o'ol al e ' k'a'ab ée t u meen t ik máa k jump'íit meyaj ka páat ak u yaan tal xan
jump'íit centavo ti' . ma' chéen xan ka ch'u y lak ti' u yíicham xan , ka u y a'al e ' wa
bija'an u yíicham meyaj , u yíicham yaan u taas jump'íit centavo . pero le ku taas ik o'
u yíicham xan o' , chéen xan jump'íit xan e ' . pues ma' u ts'a ik xan utia'al u gasto xan
le mejen ang e l o'ob xan o' . beora puro man ixi'im kun meen t a'al e ' . yaan oora yaan
u ki' il , yaan oora min a'an u ki' il . yaan oora chéen u chan jump'íit k'u t bil iik ka
meen t ik u jaan t a mejen paal al , jump'íit mejen ch'óoch' waaj , jump'íit sa ' , leti' le
je'e l u jaaj il o' .
bernardino : j ach bey o' , tumen le vida a' che' e uts il ko'oj tuláakal ba'al . beora ,
beora ma' u tiempo il u jaan t a'al j ach bak' i' . tumen j ach chéen le bak' o' , yaan tu'ux
a cuarenta , a cincuenta u kilo e ' . pues le j ach u jaaj il e ' , máa k óotsil bey a' , ti' tiempo
j ach anik o'on a' , pues chéen chan juch' bil sik il , chéen chan péenkuch , chéen chan
k'u t bil p'aak . le ku y a'al a'al ti' o' le p'aak y ée t e l le sik il o' ka xa'ak' tik ku y a'al a'al
ti' e ' x papa'suul . pero le mas úuch ej , nukuch máa k in abuelito s o'ob ku y a'al ik o'ob e ' ,
tóo n cha' ch'oom wa papa'suul . leti' le ku y a'al ik o'ob bey le jan al o' . y ki' ik i' ba'al u
jaan t a'al j ach jaaj xan . y tumen j ach u jaaj il e ' máa k óotsil , pues máa k chan
campesina , pues yaan oora , yaan oora min a'an . il le lu'um o'ob túun beora ' , le k
meyaj tik a' . pues hasta j ach ki'ib ok tako'ob kan ts'o'okok u y eel o'ob te' le che' ob te'
ich il le kool o' . ka wil ik le tuunich o'ob o' ku y eel o'ob . ma' al o'ob táan u preparar t a'al
utia'al u pa'ak' a'al le paak'áal o'ob , que sandía , que tuláakal jump'íit paak'áal o'ob ,
je'ebix le xtóop' o' , je'ebix le sik il o' , je'ebix le nal o' . pues j ach u jaaj il e ' ta'a y tak u
k'uch ul u tiempo il . le veinte de mayo k'a'an a'an , wa ku lúub ul santo ja' e ' , pues ku
pa'ak' la'aj al le paak'áal o'ob bey o' utia'al a cosecha r tak tu mes il junio , utia'al u chan
deferder tik ubaj .
bix a wil ik , man lupe ? teech e ' , tsikbal t to'on e ' bix u forma il a wil ik le
vida , bix u se en taal le k'oja'an il a' . tumen úuch ka'ach e ' min a'an le se en
k'oja'an il o'ob a' . bejla' e ' , como yaan granjas k'éek'en e ' , yaan que tséemb il
wakax o'ob y ée t e l alimento e ' . pues y a'ab kach ba'al ku jaan t ik máa k , wa chich arrón
je'ebix le ba'al , sen golosina ku jaan t ik le paal al o'ob o' . hay veces e ' ku taas ik
talam il . ku taas ik ya'abach k'oja'an il o'ob ti' u cuerpo xan le paal al o'ob a' . bix a
wil ik ?
guadalupe : jaaj . lelo' de por sí bey a' . tuláakal tak je'ebix le kíim il o'ob ku
y úuch ul te' náach il o'ob o' tuláakal bey o' . jaaj , ma' táan u k'uch ul to'on way j ach ka
úuchuk ka kíim ik o'on xan e ' . pero mientras e ' , tuláakal u k'oja'an il o'ob , tuláakal u
y iik' al u kíim il le máa k o'ob way a' , leti' le ku k'uch ul o'ob way a' . leti' le ku
afec tar tik le mejen paal al y ée t e l k'oja'an il o'ob . ku ts'a ik chi'ibal nak' ti' ob , ku ts'a ik
cho k wil ti' ob , ku ts'a ik se' en ti' ob . bey xan ba'ax uláak' , bey je'ebix bey wa yaan
yaj reuma ti' máa k , y ée t e l le lá al o' . ka póok ik jump'íit le lá al o' ka ch o' ik te' ta
wook , tu'ux ku ki'in a' am o' . láayli xan e ' remedio xan bey xan o' .
bernardino : jaaj . tumen le ba'al bin bey o' , le ka wa'al ik o' , le k'oja'an il o' min a'an
bin , min a'an bin ts'a ak utia'al teech . chéen je'ebix ka wa'al ik o' , jaaj remedio .
tumen jump'éel ba'al le kan , quizas e ' pues le kan ch'íij ik máa k e ' tuláakal ba'al o'ob
ku taal , k'oja'an il o'ob ku taal tu wíi nkil il máa k . tumen u jaaj il e ' je'ebix ku y a'al a'al ,
ku y a'al ik le aj ts'a k , le aj ts'a k yaj o'ob o' , pues ts'o'ok bin u debilitar u wíi nkil al
máa k . ts'o'ok u yaan desga s te ti' u baak e l máa k . pues lógica ment e hay veces e ' ,
pues , u ts' anik e ' , pues tak ka úuchuk ba'al ti' máa k bey o' .
guadalupe : pues , j ach jaaj . tumen bejela' e ' … ka'ach , je'ebix ka'ach o' . ka'ach e ' ,
ma' , tak le nukuch máa k o'ob o' ma' . ku yil ik o'ob tak ochenta año s , noventa año s .
pero bejla' e ' ma' , yaan e ' e cincuenta año s , sesenta año s e ' ts'oka'an bey o' . ma' táan u
durar u vida máa k . yaan e ' chéen kan a wu'uy e ' , táan u k'i'inan u pu'uch , táan u
kojk'ala'ank il u máan , ma' táan u béey tal u máan . yaj , yaan reuma ti' , yaj u pu'uch ,
ba'al o'ob ku k'i'in a'an ti' . pero wa máa k u y ojel ya aj e ' , tak le xíiw o'ob , yaan u y ojel
remedio s e ' , je'e l u béey tal u meen t ik remedio s xan ti' u wíi n k al al máa k e ' . ka
páat ak u yil ik e ' , wa ku chan máan ti' wa ma' táan u máan ti' . ahora wa ma' táan u
máan ti' e ' lelo' , ku bis a'al túun te' tu y iknal aj ts'a k yaj o' .
bernardino : bix a wil ik ? yaan máa k e ' pues yaan óo l i' chan ma'ak'ol il xan ku
utiliz art ik e ' , tu lugar u yaan oora , hay veces e ' yaan le sandía u meen t u jugo il u
yuk' u paal al o'ob , u yuk' leti' y ée t e l u yíicham e ' , ma' táan u , ma' táan u man ik . sino
que , ba'ax ku meen t ik e ' mas ku bin u man jump'éel nuxi maxi te'elo' , wa ku p'a x ik ,
como quiera . táan u yuk' ik chokoj jan al e ' , táan u yuk' ik xan le ba'al síi s bey o' .
pues hay veces e ' , pues , ma' táan u k'uch ul le tiempo j ach jaaj o' , le tak le ochenta ,
noventa , tak cien año s o' . yaan le úuchben nukuch máa k o'ob o' tak ciento veinte ku
yil ik o'ob e ' . tumen leti'ob e ' ma'ate ech u máansik o'ob mala noche . ma'ate ech u
jaan t ik o'ob chéen bini'i t jan al . leti'ob e ' j ach u conservar u kalant maj u
wíi nkil al o'ob xan . le o'ol al e ' ku yil ik o'ob le cantidad de año s bey o' . je'ebix to'on
bejla'a , ba'ax ken k ilej ! ku ts'o'okol apenas yaan to'on treinta , cuarenta año s e ' , ma'
sáa s il k ich i' . ma' y a'ab , ya'abach ba'al o'ob ku y úuch ul bey o' ? pues quizas e ' , pues
tu y o'ol al le ambiente , tu y o'ol al le iik' le ku taal wal a' . wa hay veces ma' u y ojel u
kalant ubaj xan máa k i' .
guadalupe : jaaj . je'ebix a wa'al ik o' , yaan oora máa k e ' chéen chan ma'ak' óo l , ma'
táan u meen t ik bey o' . pues leti' séeb ile' , ku bin tu y iknal doctor . pero wa leti' máa k
bey u y ojel le remedio s o'ob o' , je'e l u béey tal u meen t ik ti' u wíi nkil al máa k e ' .
je'ebix tak to'on bey a' , je'ebix óotsil o'on bey a' . min a'an way e ' , jump'íit , chéen
jump'íit waba'ax ku jaan t ik máa k e ' , k'a'ab ée t a xachik abaj meyaj , je'ebix tak le
wak' k'áan o' . k'a'ab ée t a meen t ik a wak' ik jump'éel k'áan . ba'ax k'iin ma' táan a
chan a wak' ik jump'éel k'áan ? yaan oora e ' quince día s ka chan wa'atal a wak'
jump'éel k'áan . ka ts'o'oksik e ' , ku bo'o t a'al teech chan cincuenta pesos . báan kan a
meen t y ée t e l chan cincuenta pesos ? ken a man seis pesos jump'íit wa bu'ul , wa
ixi'im ken a man ej , le k éen u k'áat waba'ax a mejen paal al e ' , min a'an .
pues jaaj il e ' , je'ebix túun a wa'al ik o' . yaan máa k e ' u séeb ile' ku y a'al ik e ' :
- bin in ka'aj in man refresco , coca in wuk' ej . - wa charr itos ba'ax u ts' aj ti' u mejen
paal al . pero wa je'ebix to'on bey yaan , yaan to'on je'ebix china , je'ebix pak' á al ,
limon , je'e l u béey tal u meen t ik u refresco il máa k u ts' aj ti' u mejen paal al e ' . pero ,
bey túun je'ebix a wa'al ik o' , u séeb a'an ile' , ku j áan bin te' tiendao' ku man ik
jump'éel refresco e ' , ts'oka'an bey o' . le refresco , jugo natural e s o' , mixmáak
meen t ik . ma'a t ech u j ach u usart a'al o'ob bejla' e ' .
bernardino : mas leti' , le aj ts'a k yaj o'ob o' , leti' le ku recomendartik o'ob o'
ba'al o'ob natural es , ka páat ak u yaan tal energías , prot e inas tu k'i'ik' e l máa k , ka
p'áat ak vitamina do . tumen ma' táan u j áan tsa'ay al le mix jump'éel viru s , mix
jump'éel k'oja'an il , ti' se' en o'ob , ti' ba'al tak ku tsa'ay al ti' máa k e ' . tumen yaan
alimento ti' le cuerpo bey o' . pero mayor ment e , je'ebix k a'al ik o' , u ma'ak' óo l i'
máa k e ' ka man ik mas , puro coca - cola u yuk' máa k bey o' , táan u ts'a ik mas
k'oja'an il ti' máa k . beora ' u clase s il ba'al yaan , yaan diabe t es , yaan tuberculosis ,
yaan jump'éel monton . yaan colesterol , yaan jump'éel monton k'oja'an il ku taal .
tumen j ach u jaaj il e ' ma' táan u kalant ik ubaj máa k .
le año ku wal aj ki' , míin 30 año s , 35 año s jeala' , juntúul in abuelito , leti' le
j kíim de 120 año s leti' e ' . leti' e ' , ma' operar t a'an bey tumen apen dice i' . ma' ,
operar ta'ab ti' mixba'al i' . ku y a'al ik e ' : - pues j ach u jaaj il e ' kan a jaan t e'ex , kan a
wuk' e'ex , pues yaan te'ex u chan centavo il , ma' a máan a jaan t e'ex ba'al j ach y a'ab .
ka a tuukul t a j ach a jaan t ik e'ex y a'ab ba'al bey e'ex , bey e'ex k'éek'en e ' , - ku y a'al ik
ti' to'on . pues j ach u jaaj il e ' jump'éel nojoch le consejo ku ts'a ik to'on le nukuch
máa k o'ob bey o' . pues ma' u y ojel o'ob xook i' , máa k o'ob j ach mix “ a ” , mix jump'éel
xook u y ojel o'ob . mix t'aan le kastelan t'aan o' . pero jats'uts u ts'a ik consejo ti'
máa k . tumen leti'ob e ' lik' nal o'ob ti' le vida bey o' , ma' j ach máa k o'ob mix j ach
óotsil o'ob i' mix j ach ayik'al o'ob i' . ku y a'al ik túun e ' : - pues j ach u jaaj il e ' hijo s , - ku
y a'al ik , - yaan máa k xan j ach táaj óotsil , pero leti' le móoch o'ob o' , leti' le
jooykep o'ob o' , mayor ment e i' k'a'an a'an u chan tukl ik máa k e ' bix ka meyaj . -
tumen le kool a' táan a pak' ik ts'í im , táan a pak' ik m ak al , táan a pak' ik nal ,
táan a pak' ik tuláakal e ' . pues le k éen k'uchuk le tiempo le sequía o' , le tiempo
je'ebix le mes il marzo , que abril , que mayo , que junio , min a'an cosecha , pues yaan
u chan l íik' e s maj te'elo' te' nak' l ik o' . pues yaan tu'ux u bin u ch' a' u jaan t ej ,
máa sima' ? leti' k'a'an a'an jan k xachik baj k meen t o' .
guadalupe : jaan bey o' . je'ebix a wa'al ik o' , yaan horae' le u maas séeb ile' u
y iknal doctor . pero je'ebix yaan oora , je'ebix yaan oora ku ná ak al a wóol tu y iknal
doktor e ' , ma' táan u ts a' ak al teech jump'éel koj a'an ile' . ka taal ta wotoch e ' ka
meen t ik remedio s e ' . je'ebix tak wa yaan teech elel nak' il o' , ka licu art ik le sabila o' ,
ka ts'a ik hielo ich il e ' , ka wuk' ik , sin que azucar e ' ka wuk' ik e ' . ku ment ik teech
jump'íit remedio . pero wa ma' e ' je'ebix tak le papa s o' , je'ebix tak le p'aak 'o , ka
licu art ik e ' , ka wuk' ik sin que y ée t e l azucar sin que y ée t e l ta'ab , chéen bey o' . ka
licu art ik . je'ebix le zanahoria o' , ka licu art ik e ' , ka wuk' ik e ' . le bey o' , leti' xan
ts'a k ik bey xan e ' le elel nak' il ti' máa k , wa yaan xan ti' máa k xan ich bey u cuerpo .
bernardino : jum . j ach jaaj a t'aan le je'e l o'ob o' . tak , ko'ox a'al ik , ma' táan u jan
ts'a k ik , pero chéen táan u prevenir tik , chéen táan u chan aliviar tik . le algo bey o'
chéen u chan aliviar tik e ' , pues , ti' yaan kan máan ak xan bey o' . teen e ' , j ach u
jaaj il e ' , ts'o'ok teen cuareta y tanto s año s . j ach u jaaj il e ' , yaan oora pues padecer tik
jump'íit k'oja'an il , yaan oora chéen y ée t e l xíiw , chéen y ée t e l ba'al o'ob e ' , pues chan
aliviar bey o' . tumen yaan oora xan j ach jaaj e ' , como jump'éel máa k campesino
min a'an u chan seguro , min a'an u issste , min a'an tuláakal le ba'al o'ob bey o' . pues
j ach u jaaj il e ' yaan u yil ik máa k bix u meen t ik máa k , j ach jaaj .
pero to'on e ' , bey o'on j ach jaaj il e ' bey j e'ex le mejen síin ik o'ob o' . le
síin ik o'ob o' , ti' u tiempo il le bin le k'iin o'ob bey a' , le sequía s o' , leti' e ' táan u but' ik u
yo'och o'ob bin . táan u almacen art ik u yo'och o'ob ti' u chan cueva o' , tu chan
jool o'ob . le kan k'uchuk u tiempo il túun legal min a'an tu'ux u ch'aik o'ob e ' , leti'ob e '
yaan utia'al u jaan t o'ob i' . pues k'a'an a'an k p'áat al mas inteligente o'on todavía ti'
leti'ob , pero leti'ob mas inteligente o'ob ti' to'on .
guadalupe : bey o' . bey je'ebix ka wa'al ik o' . yaan horae' bey o' k ilik k'a'ab ée t u
meen t ik u meyaj máa k . k'a'ab ée t u pak' ik jump'íit nal máa k . pero yaan horae'
ts'o'ok a'an a pak' ik e ' , ku taal le ch'íich'o' , ku luk' ik e ' , ku bis ik e ' , ts'o'ok a'an bey o' ,
ma' táan u jóok'ol . pero yaan horae' ka ka'a pak' ik tu ka'a téen e ' , ku jóok'ol e ' , ku
ka'a taal yaan al , je'ebix tak le juuj , je'ebix tak le tóo l ok o' , ku bis ik , ku jaan t ik .
mientras e ' leti' le a chan paak'al , le a chan ixi'im e ' ma' táan u jóok'ol . pero ka ts'a ik
u jeel e ' ku jóok'ol e ' , pues yaan oora ku yaan tal u cosecha e ' . yaan oora xan e ' , pues
ka perder tik e ' , ma' táan u yaan tal cosecha ile' , ts'o'ok a'an bey o' . ts'o'ok a perder tik
bey o' .
bernardino : jaaj . yaan oora , yaan oora xan e ' ba'ax ku y úuch ul e ' pues ts'o'ok u
chan logrart ik máa k , jaaj . jaaj u meyaj tik je'ebix a wa'al ik o' , le kan taak le ciclon o' ,
ku lá aj lúubsik . wa ts'o'ok u ná ak al tak a metro k a'an al ile' , ku p'uch ik e ' , ku
k'as kun tik , destruir tik . yaan oora wa ma' xan e ' , ku taal le k'a'am kach ja' o' , ku
búul ul , ku ná ak al tak , way e ' , jump'éel teen e ' , ná ak tak a metro y medio . yaan tu'ux
parte s e ' , tu'ux k'óo m tako'ob o' , ná ak tak a dos metro s k a'an al il le ja' o' , y tuláakal le
mejen paak'áal o'ob bey o' , ku ts'o'okol ti' bey o' . pero j ach u jaaj il e ' , to'on e ' , ma' táan
u béey tal k des anima r tumen k meyaj . yaan ak k ka'a l íik' il , yaan k ka'a dobl art ik
esfuerzo utia'al k meyaj tik .
guadalupe : jaaj . lelo' de por sí bey o' . ma' , ma' táan u lúub ul y óo l máa k ka u
y a'al e ' wa tumen ts'o'ok a'an u y úuch ul bey o' , ma' táan in meen t ik uláak' , wa bix i' ,
ka p'áat al ma' táan a meen t ik e ' . kux túun ti' uláak' jump'éel año , báan ken u jaan t a
mejen paal al ? pues min a'an ba'al a o'ob u jaan t ej . je'e l túun e ' , wa ma' a cha' ik u
lúub ul a wóol , ka meen t . kex ka taak tak ciclon , kex ka taak isidoro e ' , pues lelo' .
yaan a meen t ik u jeel , ma' táan , ma' perder tik bey o' . pero leti' , wa ku lúub ul a
wóol ma' meen t ik e ' , pues lelo' ts'o'ok a'an bey o' . lelo' k éen ts'o'okok e ' , j ach túun
min a'an j ach túun sequía tu jaaj il , tumen min a'an tu'ux a ch' a' ik . mientras que
min a'an teech taak'in , is tik yaj chan campesino máa k . chéen chan , chéen chan kool
ku meen t ik máa k , chéen chan páak ku meen t ik máa k . yaan horae' , treinta pesos ka
chan náajal tik , veinte pesos ka ná aj a tik , cincuenta pesos ka náajal tik e ' . báan ken a
ment y ée t e l cincuenta pesos wa y ée t e l treinta pesos ? mixba'al ken a meen t ej .
chéen kan a man jump'íit wa ba'ax e ' , ts'o'ok a'an bey o' , ts'o'ok a'an u xu'up 'ule' .
min a'an , min a'an . bix kan a meen t ik bey wa min a'an mix jump'éel peso ?
bernardino : j ach ko'oj tuláakal ba'al j ach jaaj . de por sí bey o' , tuláakal ba'al
ko'oj , je'ebix beora ' , je'ebix le ixi'im a' . quizas e ' , le gobierno ' xan a' , pues tu lugar u
chan defender tik óotsil jump'íit e ' , pues táan u mas joder tik o'on . a wojel wáaj
bey a' , a wojel wáaj j ach bajux u tojol le ixi'im o' beora ? a ciento cincuenta y cinco
u kilo e ' u tojol . le waaj o' , yaan tu'ux a ocho , a ocho cincuenta , a diez . ma' igual
tu'ux o'ob i' . pero j ach u jaaj il e ' , le o'ol al túun kin wa'al ik teech e ' , pues yaan u
xachik ubaj chan meyaj máa k . je'e l ba'ax ak e ' , pues yaan a chan meyaj tik . wa ,
ko'ox a'al ik , yaan u xachik ubaj máa k u meyaj t u alba ñ il il . bueno , yaan a wil ik
tu'ux kan a chan kaxan t a kux tal y ée t e l u paal al máa k . bix túun , pues de por sí bey
le natural yaan ik o'on bey o' .
jorge : k'áat ik wa yaan u bin peto wa ba'ax .
guadalupe : bin ech wáaj peto j o'ol jeak ?
bernardino : teen e ' , j o'ol jeak e ' , ma' . ka'a w jeak e ' sí j bin en . taal juntúul maestro
way il k en e ' , ka tu invi tarten ti' jump'éel almuerzo e ' kaj j bin en i' . kux teech , yaan
wáaj a bin sáam al peto bey a' ?
guadalupe : teen e ' yaan in bin jump'íit oora peto . pero j o'ol jeak e ' j bin o'on
ya'axkaba' . j bin o'on … ku kon jump'íit u kaab le máa k o'ob o' , j bin o'on xíimbal tu
paach o'ob . ka ts'o'ok e ' , je'e l o'on xka'akal xíimbal . ku ts'o'okol e ' ka jo'op' k máan
k cha'an t tak iglesia s o'ob yaan te' tixkakal o' . yaan , jaaj ki'ich k elem iglesia yaan i' .
yaan tak u bej jaltuno' ob ich il le u pila s il o' , bey ch'e'en o'ob . kensa tak ba'ax uláak'
sen yaan te' iglesia o' . puro úuchben ba'al o'ob , puro jats'uts ba'al o'ob yaan te' tu
iglesia il tixkakal o' .
bernardino : jaaj . si yaan uláak' le mulu'ucho' ob te' naats' il te'ela' . ma' in wojel
wa a wilm e'ex i' , te' naats' te' . . . míin j ach , táan ch u mu k u bej il tak xka'akal a' , en tre
xka'akal tak way e ' . te' bey baanda ta bin te' xka'akal . bey a' , ta j ts'í ik k'ab il e ' , ti'
yaan jump'éel múul j ach nojoch i' . jats'uts ba'al . bey yaan u piramide il k a'an al
bey a' . chévere , j ach chévere le ba'al o'ob je'e l o' . ma' in wojel wa a wojel xan i' .
guadalupe : ma'a t ech . chéen ba'ax kin wu'uy ik u y a'al a'al e ' te' tixkakal bin , te'
tu iglesia il bin le tixkakal , j ach bin ti' tu chú umuk il bey tu'ux yaan bin uláak'
jump'éel xl a' pak' , úuchben pak' o' . ku y a'al ik o'ob bin e ' , ts'o'ok a'an bin y okol bin
il bil bin bey o' te' ich il , tumen yaan u ts'ono'ot il . yaan jump'éel ts'ono'ot bey
nojoch a' , pero ich u terreno juntúul le nojoch máa k yaan o' . pues ka ok bin il bil bini
le . . . , ma' in wojel ba'ax , míin “ satélite ” , wa ma' in wojel ba'ax le ok ik o' . kan bin
ila'ab bin e ' j óo joch il bin y áan al bin tak le carre tera bin bey a' . ba'ax túun yaan
bin e ' , jump'éel nuxi ' pato boox bin e ' , pato bin yaan o' . hasta t'aat'alk il bin u chan
bej il bin e ' le ja' bin o' , leti' le ku y a'al ik o'ob bey o' . leti' úuchben wa ba'al wa bey o' .
báanten túun y áan al le carre tera bey o' , ti' yaan le pato , ti' yaan bey o' ? jump'éel
nuxi ' boox pato . ku ts'o'okol e ' , min a'an mixba'al bey u jaan t , bey u luk' , ka kuxlak
bey o' . kensa bix kux l ik bey o' . leti' le bey ku y a'al ik o'ob bey o' , úuchben ba'al ,
jel a'an u yil a'al . ex t r año s o'ob ma'a t ech u yil a'al . y a'ab máax e ' , táan u extrañ art ik ,
tumen ma'ate ech u yil a'al bin le ba'al bin bey tumen le máa k o'ob ku l íik' la'aj al o'ob
bejela' e ' . pero úuchben nukuch máa k o'ob e ' , tal vez u y ojel o'ob wa ma' u yilmo'obi' .
bernardino : jaaj . si túun le je'e l ka wa'al ik o' , tu tsikbal t aj teen juntúul nojoch
máa k , jump'éel nuxi ' nojoch máa k , nuxi ' gor do , nuxi ' polok . polok le nojoch
máa k o' . bey tu tsikbal t aj ti' to'on . j bin o'on ilej , oko'oni' , t ilaj le u jool le
ts'ono'ot o' . ma' sen nojoch , bey a' . tu tsikbal t aj to'on tu y o'ol al le je'e l o' ,
ba'al tako'ob , je'e l o' . pues , yaan ba'al o'ob natural e s o'ob xan bey o' , pero ma'
ojel a'an e ' wa kux a'an wa kimen . j ach u jaaj il e ' , jats'uts , jats'uts le lugar o'ob je'e l o' .
j bin o'on xíimbal te' xka'akal o' , míin leti' e ' , leti' le semana jóok' o' , míin utia'al
domingo ka ' bin o'on i' . pero ma' , de repente ma' táan u xan tal k éen ka'a xi'i k o'on i' ,
tumen yaan juntúul máa k j ach taj u yeet' i' . ku yet'ik máa k . ku yutskin aj baak . u
j ach j ach ma'alob le máa k o' .
guadalupe : jaaj . kux túun beora e ' ? yaan wáaj túun a bin peto sáam al ? wa
ka'abej ? báan k'iin a bin e'ex xíimbal ? túun ka bin e'ex xíimbal ?
bernardino : yaan k bin domingo le ku taal a' . yaan jump'éel . . . yaan u taal le
candidato ku y a'al a'al ti' , le don xavier ku y a'al a'al o' . pues yaan invi tad o'on ka
xi'i k o'on ilej . chéen wa anchaj tiempo i' k bin , wa ma' e ' ni modo s . beora ko'oj xan
u pasaje il tuláakal . yaan wáaj a bin e'ex jóoyab je'ebix tarde bejela' e ' ?
guadalupe : yaan k bin jóoyab . yaan k bin mol che' . u yalab le che' ob bey ma'
eel o'ob , yaan k bin jel mol che' e t ej ka k tóo k ej . yaan k bin jóoyab t jump'íit le
iik o'ob o' . yaan k bin julbe'ent tu'ux jaan ta'ab o'ob tumen le juuj o' , yaan k bin pak'
uláak' . yaan k jóoyab . yaan ya'abach ba'al yaan k meen t te' ich kool o' . chéen yaan
oora ma' táan u yaan tal tiempo k bin e ' . pues , táan u páak ' tik o'on le meyaj bey te'
ich kool o' . yaan oora e ' kex jíi t ba k bis ik y ée t e l k mejen paal al , tak k'a'ab ée t k bin
y ée t e l k mejen paal al e ' . tak bin min a'an modo , yaan k bis ik o'ob tak leti'ob te'elo' .
tumen to'on e ' juntúul máa k o'on campesina o'on . way e ' , capesin a s o'ob yaan way e ' .
way e ' tak u ko'olel il o'ob tak u xiib il o'ob e ' xmeyj il o'ob . x campesina s o'ob , x - ich
kool il o'ob .
yaan oora e ' walkil a' mixba'al tu ka'aj u y u'ul máa k . yaan oora e ' ée k'sam en
táan u y u'ul máa k e ' y ée t e l u mejen paal al . ken u'uluk ech e ' , bin a ka'aj a meen t
jump'íit ba'al a jaan t ej , bin a ka'aj j ach … mixba'al a chak maj e , táan a kaxt ik
jump'íit wa ba'ax a jaan t ej , jump'íit je'ebix le k'u t bil p'aak , je'ebix sik il bey o' , leti'
le x papa'suul bey o' . leti' le ku j áan meen t ik máa k u séeb a'an il u jaan t máa k o' , ka
páat ak u jaan t ik jump'íit máa k le ba'al bey o' . ku ts'o'okol e ' ku ka'a bin máa k .
bernardino : ma'alob ka k a'an s a' ak le paal al o'ob o' , tumen wa ma' e ' , ma'ak' óo l il
ku k a'an s a'al xan ti' ob . tumen te' bin nukuch kaaj o'ob , ti' le ciudado' ob beora , yaan
bin banda los i' , yaan bin , pues u meejen t a' paal al o'ob bey o' . como ma'ate ech u
la'amal o'ob meyaj e ' , chéen máan ku meen t ik o'ob . pues kan nuuk ak ak o'ob , juntúul
máa k desde de veinte año s e ' , ma' táan a tusik u beel , le kan a wóot a wa'al ti' e ' .
pero je'e l túun le je'e l a' , pues kan taak k a'an a'an e ' , pues min a'an , min a'an u ganas il
u máan loox wa ba'ate'el wa u forma r t u banda . je'ebix le ku y a'al a'al o' , te' tumen
le banda s o' bin ti' le ciudado' , yaan que clase s il . yaan batos loco s , yaan . . . ma' in
wojel ba'ax u je'e l o'ob i , pero y a'ab .
je'ebix way j ach jaaj il e ' , pues tak u mejen paal al il o'ob desde de siete , ocho
año s e ' , ku bin o'ob meyaj , ma'alob . gracia s ti' chan kaaj bey a' , pues leti'ob e ' u
dedicarm uba o'ob ti' meyaj . ma' , min a'an , min a'an mix jump'éel clase vicio , je'ebix
káa l tal , je'ebix droga , je'ebix ba'al o'ob . gracia s way e ' min a'an , min a'an ookol to'on ,
min a'an , min a'an mixba'al . bueno , ma'alob ka k a'an s a' ak le pala l o'ob bey o' . pues
j ach u jaaj il e ' , tumen kan nojoch chaj ak juntúul wíinik e ' , pues u y ojel meyaj , ma'
táan u ja'as a'al u y óo l , míin , míin , mixmáak . como fácil yaan u kaxt ik u kux tal ,
sáam al , ka'abej , ku kaxt ik u y atan . yaan u oblig acion e ' , pues u jaaj il e ' , fácil ken u
yil le vida . pero wa ma' k a'an s a'an meyaj ti' , chéen xook ku meen t ik o' , ma' tu
alcanzar taj jump'éel profesion e ' , u carre ra e ' , pues u jaaj il e ' chéen jooykep il . wa
chéen kan a wil e ' tu káajsik tak ookol . chéen kan a wil e ' ts'o'ok u kaxt ik uláak'
ba'al u meen t ej .
guadalupe : jaaj . bey je'ebix ka wa'al ik o' , ma'alob k'a'ab ée t u k a'an s a'al o'ob
meyaj . yaan juntúul túun teen le in chan hijo j ach táaj ma'ak'ol , j ach táaj u p'eek u
bin ich kool . j ach táaj u k'áat e ' chéen ka p'áat ak bin ich naj bin , j ach bin táaj chokoj
k'iin bin . pero kin wa'al ik ti' e ' : - hijo , si to'on way e ' , to'on capesin o'on . - a papaj e ' , kin
wa'al ik ti' e ' , - de por sí to'on e ' ich kool k'a'ab ée t ak bin . pero de por sí yaan , ma'
táan u béey tal a p'áat al ka a wa'al ma' táan a taal . - ahora , uláak' juntúul o' , lelo' ma' .
lelo' , don uts tu y ich u bin ich kool . lelo' , ken k'uchuk e ' , táan u máan mol che' .
táan u máan páak . táan u máan u yil le mejen iik o'ob o' . táan u máan jóoyab .
táan u máan u yil je'e l ba'al o'ob u meen t te' ich kool bey o' . pues leti' , tak to'on e ' ,
ma' táan k a'al ik e ' wa tumen mejen tak k mejen chaambal e ' , ma' táan k bin ich kool
wa bix i' , ka p'áat ak o'on tanaj . ma' . to'on e ' , ba'ax k meen t ik e ' , tak kan xi'i k o'on
jóok'ok o'on t otoch e ' , táan k kuch ik u mejen k'áan o'ob , u mejen k'áan che' ob , u
mejen u yo'och o'ob , ba'ax k éen u jaan t o'ob k éen wi'ij ak o'ob te' ich kool o' . tumen
lelo' , k t'in ik u k'áan te' ich kool , k éen k'uchuk o'on e ' , k t'in ik u k'áan te' ich naj te'
ich kool o' . le ku ts'o'okol e ' , chi kúunt ik tu juun , k ts'a ik u chu'u ch o'ob e ' , ku
chital o'ob e ' , ku wenel o'ob e ' , k bin meen t jump'íit meyaj . lá aj oora e ' bey o' , ku
yaj al o'ob e ' , k bin weens o'on tu ka'a téen e ' , k seguer tik k meyaj to'on . to'on e ' ma'
táan k a'al ik e ' wa chokoj k'iin wa bix i' , wa ts'o'ok u ná ak al óo l . tumen ba'ax teen ?
tumen k'a'ab ée t k meen t ik . tumen wa ma' táan a meen t ik xan e ' , pues ma' táan u
yaan tal xan teech mixba'al xan .
jorge : k'áat ti' wa ku bin p'uuj .
guadalupe : ka bin wáaj p'uuj teech bey a' ?
bernardino : jaaj . kin bin xan p'uuj . pero ma'ate ech in j ach bin sáan samal ,
tumen teen e ' , j ach ma' in wojel in ts'on ba'al e ' . kin máan ts'on ik le kéej o' . kin
máan ts'on ik le ku u tso' . tuláakal le ba'al che' il k'áax o' , kin lá aj máa man ts'on ik o'ob .
ya que ma' tin kan aj ts'oon i' , tumen ma'ate ech in j ach , ma'ate ech in j ach in bin . a
wíicham ?
guadalupe : teen e ' , in wíicham e ' , j ach ku bin . ku máan te' ts'oon o' . j ach uts tu
y ich u máan te' ts'oon bey o' . pero yaan oora e ' ku ts'oon . ku tocar xan u ts'a ik
suerte ti' e ' ku ts'oon . pero yaan oora xan e ' , mixba'al xan e ' . chéen ku bin xan bey o' ,
mixba'al xan ku ts'on ik xan . pero yaan oora e ' , yaan oora ku ts'on ik o'ob le ba'al che'
bey te' , je'ebix u yúulumil le k'áax o' , u k'éek'en il le k'áax o' . pues yaan oora e ' ku
tocar u ts'on ik o'ob xan bey o' . pues ku taas ik o'ob bey o' . to'on e ' , pues píib tik .
bernardino : ka chan kon ik e'ex wáaj túun bey a' ?
guadalupe : jaaj . to'on e ' k kon ik . le k éen p'áat ak bey wa min a'an to'on centavo
bey a' , pues ku kon ik . k man ik bey jump'íit ixi'im wa ba'ax bey o' . leti' , puro bey a'
ka k meen t ik . pero j ach ku kon ik . je'ebix tak u tsuukel le kéej o' , j ach ku kon ik . u
poo l le kéej o' , yaan oora o' ku kon ik . le tak je'e l , je'ebix u yúulumil le k'áax o' , u
k'éek'en il le k'áax o' , pues k éen tocar nak u ts'on ik e ' , ku kon ik . tumen y a'ab máax
xan e ' , ma'ate ech u jaan t ik xan le bak' xan bey o' . pues ku poo chil taj xan ti' e ' . pues
ku k'áat ik e ' , ku kon ik o'ob .
bernardino : ku ma' a nal . si le bak' o' bey o' j ach táaj . le bak' o'ob bey te' k'áax o'
u nico le bak' a' j ach che' e limpi o bey o' . min a'an , ma' j ach k'omoj i' , ma' mixba'al e ' .
j ach táaj ki' ik i' ba'al o'ob le bak' o' , u bak' e l le kéej o' . no hombre ! si leti' le má s
mejor bak' o , y y a'ab máax j ach ki' u yu'ub ik . uts tu t'aan u jaan t ik , tumen ti'
jump'éel , jump'éel bak' min a'an uláak' mix mal sabor ti' .
guadalupe : jaaj . ma' úuch a' aj tin kon aj jump'éel pierna ti' le juntúul le maestra ,
ku ts'a ik xook te' secundaria o' . tin kon aj ti' . ti' bin j bin k'a'ay bil ti' tumen le mejen
paal al o'ob o' , ka taal u yil ej . pues ka tin kon aj ti' . ka tu k'áat aj teen bajux e ' , ka tin
wa'al aj ti' e ' cien pesos e ' . beora ka tu bo'o taj teen le óotsil maestra o' . beora ka
anchaj to'on jump'íit centavo utia'al k man ik ba'al u jaan t k mejen paal al xan , bey
ba'al o'ob taak u jaan t ik o'ob o' . tumen wa y o'ol al ba'al bey u jaan t o'ob jump'íit o' ,
pues yaan . pero leti' , le je'ebix k éen jóok'ok o'ob bey a' táan u yil ik o'ob u jaan t , u
jaan t a'al ba'al tumen u y ée t paal il o'ob , pues taak u jaan t ik o'ob xan . leti'ob e ' , ma'
táan u y a'al ik o'ob e ' wa yaan u tojol wa min a'an u tojol . pues leti'ob e ' , yaan a kaxt ik
tu'ux , yaan a wil ik bix a kaxt ik a ts'a ik xan ti' ob . tumen ma' wáaj je'e l a jats' ik xan ,
wa táan u k'áat ik teech ba'al u jaan t ej . ma' wáaj a nonokjats' tik xan ka a wa'al ti' e '
wa min a'an wa bix kan a meen t ik . pues yaan a kaxt ka ts'á aj ti' ti' ob xan . ma' wáaj
táan a wil ik leti'ob e ' mejen tako'ob , óotsil o'ob ? leti'ob e ' , mixba'al , taak u
jaan t ik o'ob leti'ob .
bernardino : a wíicham bey a' doña lupe , ku káa l tal wáaj bey a' ?
guadalupe : ma'ate ech , gracia s ti' dios e ' , ma'ate ech u káa l tal . min a'an mix
jump'éel vicio ti' , j ach jumpuli' .
bernardino : pero , ku ts'u'uts' ?
guadalupe : ma' . mix jump'éel clase vicio yaan ti' , j ach jumpuli' , min a'an .
min a'an vicio il ti' ts'u'uts' chamal , mix káa l tal , mixba'al . mix kaxan ba'ate'el i' ,
chéen etas yaan .
bernardino : leti' le ma'alob bey o' , leti' le nojoch máa k o'ob bey ku largar u
vida o' way lu'um , te' way lu'um tu'ux yaan o'on a' . tumen wa jump'éel wíinik ku
máan kaxan ba'ate'el , le kan káa l ak ba'al o'ob ku máan u meen t ti' u y ée t wíinik il e ' ,
pues ma' táan u x áan tal e ' jump'éel ti' lelo' ku j ée m p'uch ' t a'al , wa ku ts'o'onol , wa ku
meen t a'al lo'ob ti' e ' . ti' yaan le ba'al o'ob talam o' , bey ku y úuch ul o'ob . ma' al o'ob
ba'al o'ob , uts ul máa k o'ob ka anak o'ob . tumen j ach ojel k'a'an a'an jump'éel máa k ,
kan nojoch máa k chaj ak e ' , debe r u tuukul tik u tuukul tu beel . puro debe r u tuukul tik
ba'al uts . debe r u chan k'an tal u tuukul . tumen ku y a'al a'al e ' , máa k o'ob bin desde
de quince año s , dieci seis año s , todavía paal al o'ob bey a' , ma' k'an chaj ak u
tuukul o'ob i' . eh ! pero tu ts' aj teech veinte año s e ' , pues debe r u chan k'an tal u
tuukul máa k . a tuukul tik ba'al o'ob u beel o'ob bey o' , bix debe r a respetar tik a wéet
wíinik il , bix debe r a tsikbal , debe ser a yaabi l tik a vecino , a yaabi l tik tuláakal a
wéet wíi nkil .
guadalupe : jaaj . bey j e'ex a wa'al ik o' , k'a'ab ée t u bis ik ubaj máa k y ée t e l u y ée t
wíinik il uts bey o' . tumen wa mu ts'íibol tik máa k , wa sáam al wa ka'abej
k'oja'an ech wa bix e ' , jaaj toj a wóol e ' mixmáak , hasta ma' k'a'ab ée t a wéet wíinik il
ti' teech i' . pero wa ka lúubuk ech ti' jump'éel k'oja'an il e ' , k'a'ab ée t teech tuláakal a
wéet wíinik il . k'a'ab ée t u jaaj il e ' le favor o' . ma' jaaj wa teech k'áat ik bey tu y ée t e l
a ch i' ka k'áat ik le k favor o' , sino que a corazón k'áat ik favor e ' ti' u corazon a wéet
wíinik il e ' ku taal u yil ech . ku taal u sí ij teech jump'íit waba'ax . juntúul chan
waba'ax ku sí ij teech bey a chan jaan t a' , ma' uts a jaan t ik , wa ba'ax a'al a'an teech
tumen doctor e ' , leti' le bey o' . ma' , tumen , yaan máa k ku y a'al ik e ' : - ah ! mix tin
k'áat ik favor ti' . tumen sáam al , ka'abej , ma' ka u y awat tin wich e ' , wa ka u y a'al
teen e ' ; “tin meen t aj teech bey a' , wa tin meen t aj teech tolo'” . - pero ma' , a jaaj il e ' ,
leti' k éen k'oja'an chaj ak máa k e ' , mismo a corazon e ' leti' k'áat ik favor ti' , ti' u y óo l u
corazón xan a wéet wíinik il e ' . leti' beet ik e ' ku taal u xíimbal t ech xan a wéet
wíinik il ken k'oja'an chaj ak máa k xan .
bernardino : jaaj . leti' lelo' k'a'an an , j ach u jaaj il e u paakl am bis ik ubaj máa k .
claro que to'on e ' , máa k o'on ma' j ach … ma' de letra o'on i' . ma' y a'ab estudio ti'
to'on e ' . pero j ach u jaaj il e ' k'a'an a'an u paakl a'an t bis ik ubaj wíinik y ée t ée t wíi nkil .
tumen wa yaan problema s ti' je'e máax , je'e máax ka wil a' aj te' táan kaxt ik k'uux i'
ti' o' , hasta mixmáak jats'uts u yil ik ech , mixmáak jats'uts u yil ik u forma , a estilo .
pero leti' le ba'ax o'ob túun bey a' k'a'an a'an u paakl a'an t bis ik ubaj máa k . tumen
je'ebix ka wa'al ik o' , je'ebix ta wa'al aj o' , tumen wa yaan k'oja'an il e ' pues u jaaj il e ' ,
leti' e ' k'a'ab ée t u y ée t wíinik il máa k o' . wa ma' , wa ma' k'oja'an máa k e ' pues ma'
k'a'ab ée t teech mixmáak i' . pero j ach u jaaj il e ' , k'a'ab ée t u y ée t wíinik il máa k , j ach
tu jaaj il . tumen wa uts ech e ' , beora ka taal il bil a' , beora ' . wa k'oja'an ech e ' , beora '
wa ka taal il bil a' , je'e máax e ' tun apreciar tik ech . u jaaj il e ' , tak kimen máa k e ' , pues
tun yaabi t a'al máa k . tumen máa k e ' uts u na'at , uts u tuukul y tuláakal a hechos e '
jats'uts xan .
guadalupe : jaaj . bey yaan máax e ' , ku y a'al ik e ' , ma' , ma' j e'ex mejen ang e l o'ob
bey a' . yaan máax e ' , yaan ku y a'al ik e ' : - ma' k'a'ab ée t teen mejen paal al . mix
juntúul mejen paal al k'a'ab ée t teen . ba'ax , ku x chi'i ban kúunt o'ob in j o'ol . chéen u
meen t o'on sen sen meyaj . chéen u ts'a o'ob teen meyaj . chéen u k'áat o'ob teen
ba'al o'ob u jaan t o'ob . - pero ma'ate ech . le mejen ang e l o'ob way yóok'ol kaab
way a' , k'a'ab ée t o'ob way yóok'ol kaab e ' . tumen wa min a'an a mejen paal al xan e ' ,
wa ka lúubuk ech ti' jump'éel k'oja'an il e ' , máax kun meen t ik a cuenta il ? mixmáak
kun meen t ik a cuenta il . j e'ex ka úuch ti' juntúul nojoch abuel ita bey te' tu'ux kin
wa'al ik teech , te' tixcac al o' , bey o' . leti' min a'an u mejen paal . ma' , ma' anchaj u
mejen paal al o'ob i' . ka ch'íij e ' , ka lúub ti' jump'éel k'oja'an il e ' , ka chil aj tu k'áan il ,
mixmáak ki' líik'sik meen t ik favor ti' angelita o' . ti' ku suci art ik ubaj tu k'áan e ' ti'
tuláakal i' i' . pues , ma' a creer tik e'ex , le ka ki' kíim , le ka kíim le óotsil cristiano o' ,
leti' jóok' u xnook'ol i' , bix u p'otox il u xnook'ol il le óotsil nojoch ko'olel o' . teen e ' ,
in wil maj , ma' chéen tin wa'al ik i' , ma' . in wil maj bey ba'ax j ach úuch ti' o' . j ach u
xnook'ol i' , to'och' ku meen t ik u xnook'ol i' le óotsil cristiano leti' . máax meen t u
cuenta il ? mixmáak meen t u cuenta il . chéen meen t cuenta e ' , chéen bey kíim ik
juntúul , hasta ma' ku debe r in wa'al ik i' , juntúul ba'al che' e . tumen leti' , min a'an u
paal al meen t ik favor ti' , mixmáak , chéen u vecina s e ' . chéen a vecina e ' , ku yóot ik e ' ,
ku taal u yil ech ; ku yóot ik e ' , ma' u taal u meen t teech favor . ma' u ke tik wa juntúul
a paal il e ' , pues míin bey le ku y a'al a'al kex ma' taak u mach ik ech e ' e , ma' taak u
ná a ts' al ta wiknal e ' e , pues yaan u ná a ts' al ta wiknal . tumen u y ojel e ' , u maama ech ,
u papa ech . pero chéen juntúul a vecina e ' , ma' a xook y ée t e l .
bernardino : j ach jaaj , j ach jaaj le ka wa'al ik o' . j ach jaaj bey u y úuch ul ti' ob , bey
u y úuch ul le ba'al o'ob je'e l o' . way ti' le lu'um ka bil tu'ux yaan o'on a' , ya'abach ba'al
ku y úuch ul , j ach tak mas u peor i' . pero , báan mas ? de por sí u jaaj il e ' , j ajal dios e '
bey tu ts'a aj le wíinik o'ob o' . bey tu ts'a ik le máa k o'ob way yóok'ol kaab a' . pues , te'
yóok'ol kaab a' , yaan , doña lupe , yaan sufrimiento . yaan mometos de gozo , yaan
momento s de alegría . pues de por sí bey wal o' , báan mas , de por sí lelo' . pues
dios e ' , ku to mar tik en cuenta tuláakal le je'e l o'ob o' , j ach tu jaaj il e ' . le a wíicham e ' ,
leti' e ' ma'alob wáaj u y ojel i' xook túun bey a' ?
guadalupe : jaaj , u y ojel jump'íit chan xook . u y ojel jump'íit ts'íib .
bernardino : kux túun a papaj ?
guadalupe : bey xan leti' . in papaj e ' u y ojel xan , u y ojel xook xan .
bernardino : tu'un yaan o'ob túun bey a' ?
guadalupe : leti'ob e ' , ti' yaan o'ob tu kaaj il tixkakal tuyub e ' .
bernardino : ujum . máax u k'aaba ' a papaj túun ?
guadalupe : teen e ' , don francisco santiago cox , in papaj teen .
bernardino : ah ! cox ?
guadalupe : jaaj .
bernardino : lelo' , míin k pariente . porque , máa k , si to'on e ' , cox o'on xan .
guadalupe : jaaj , je'e l o bey e ' .
bernardino : yaj cox en teen . míin , míin pariente o'on bey o' .
guadalupe : jaaj , míin in primo ech túun .
bernardino : jaaj jaaj , chéen ba'al e ' náach tu'ux yaan o'ob xan .
guadalupe : jaaj , náach .
bernardino : y a'ab te' x ka k al o' , y a'ab cox o'ob yaan i' .
guadalupe : y a'ab , ya'abach .
bernardino : si in abuelito bin e ' , por ejemplo , te' xka'akal o' , ti' j l íik' i' . chéen
ba'al e ' ka taal le guerra úuch o' , ka anchaj u luk' ul o'ob i' ka bin o'ob te' kantamayek .
te' kantamayek e ' ka bin o'ob tik ul . tik ul e ' ka taal o'ob wey timul e ' . pues way e ' ,
way e ' míin yaan …
guadalupe : juntúul u abuel o in mama e ' , ma' táan a creer tik , cien año s yaan ti' ka
kíim ij , don bil o catzin u k'aaba ' . bejla' e ' máax ka wu'uy ik k y a'al ik , ku y a'al a'al ku
ts'a ik cien año s ti' kan kíim ik , ochenta año s ku kíim ij . bejla' e ' mases que , yaan
oora e ' chéen cuarenta año s yaan teech , cincuenta año s yaan teech e ' , ka kíim ij . pero
le úuchben nukuch máa k o'ob o' ku y a'al ik o'ob e ' , míin j ach chich u y iik' o'ob . le
o'ol al ma'ate ech u kíim l o'ob ku chuk ik tak le edad cien año s , noventa año s ku
kíim l o'ob o' , pero bejla e ' ma'ate ech . bej e l a e ' míin bey ku y a'al a'al o' chéen u
ni'ich e ' il máa k , chéen u yala' máa k ti' le yóok'ol kaab a' . chéen u chan p'íit wa
ba'ax e ' , chéen kan a wu'uy u y a'al a'al e ' , kíim bin fulanoo' , kíim bin fulanoo' , hasta
ma' táan a creer tik . tumen ka'ach úuch bin e ' , bey o' le úuchben nukuch máa k o'ob o' ,
noventa año s ti' ob e ' ku kíim l o'ob , cien año s .
bernardino : ahita , bey o' . tumen j ach u jaaj il e ' , pues , ts'o'ok le tiempo s o'ob xan
wa bey o' , ts'o'ok bey o' . je'ebix ka wa'al ik o' . bejla' e ' , pues , chéen , le kan u y a'al tak
treinta año s ti' e ' , wa tak veinti cinco año s e ' , ts'o'ok a wil ik ts'u káaj al , ts'u káaj al u
ch'íij ile' . de por sí bey wal o' , míin bey kun , de por sí le tiempo anik o'on a' , lá aj
bey o' , ma' j ach je'ebix úuch ka wa'al ik o' . tumen lelo' , yaan jump'éel chan parte in
wilm i' . tuláakal le animáas chable il o'ob way existido , máax yuum il o'ob a' , juntúul
nojch máa k yuum il le way a' . yaan kex siete rancho s ti' . wakax e ' , yaan kex
quinientos cabezas wakax ti' . k'éek'en o'ob e ' yaan kex cuatro wa cinco docenas
k'éek'en yaan ti' , yaan kex ka'a p'éel docenas u y alak' peek' . ya'abach ba'al yaan ti' ,
exagera do ba'al yaan ti' , y ée t e l ti' jump'éel chan nojoch máa k , don a lejandro
chable ' , chable ' u k'aaba ' . u y atan e ' doña jacinta . leti'ob e ' , leti'ob e ' ma' anchaj u
mejen paal al o'ob i' . te' kíin s a'ab o'ob te' san diego , tumen le máa k o'ob
malo s o'ob o' , wa bandi do s o'ob o' . ti' tak mismo ich il le corral tu'ux kíin s a'ab o'ob o' ,
ti' mu'uk la'aj o'ob i' .
pues j ach u jaaj il e ' , pues to'on bejla' , to'on gozartik u bien es o'ob a' . beora
suu naj ejido il le polea way a' . yaan uláak' u polea to jump'éel parte mas ejido te'
baanda x - ka'a c al o' . pues ti' yaan uláak' jump'éel le ejido . beora yaan kex , way e ' ,
way timul e ' yaan cincuenta y seis ejidatarios , yaan . y ée t e l mas u paal al , u paal al
ejidatarios e ' , tuláakal máa k e ' , yaan kex ciento sesenta . máax o'ob tuláakal , tuláakal
le habitantes way e ' , habitantes por total yaan cuatro ciento s diez . tuláakal le
wíinik o'ob a' , to'on bejla' e ' , disfru tar tik tuláakal u muuk' , u sudor il u frente le
nojoch máa k o' . leti' e ' máa k tu yil aj wi'ij , u k'aj il , tun kaxt ik le ba'al o'ob a' . beora ' ,
to'on e ' , way j ach jaaj e ' , to'on gozartik le u muuk' ang e l itoa' , mix siquiera jump'éel
chan veladora , mix jump'éel chan kib ka atrever nak t' a'ab al ti' . pero , ma' xan wa
teech kan a chan agradercer ti' , ka chan t'ab jump'éel chan kib ti' , doña lupe .
guadalupe : jaaj . lelo' , según bix tu tuukul tik máa k , bix ken u tocar t il le a
corazón cada a wéet wíinik il . tumen yaan oora e ' bey o' , yaan ka wa'al ik e ' mun
meen t ik teech favor . pero leti' e ' , ma' a wojel ba'ax ku tuukul ik wa u meen t ik teech
favor i' . juntúul in abuel o ka'ach úuch ij , míin yaan ochenta año s ti' in abuel o ka
kíim o' . bey o'ol aj leti' e ' , j ach campesino . j ach de por sí j ach ku pak' ik , je'ebix le
k'úum o' , je'ebix le xtóop' o' , je'ebix le iib o' , u clase s il sak iib , le chak iib o' , bu'ul .
tuláakal ku pak' ik e ' ku yaan tal ti' . le k éen leti' u t'ok bey o' cosecha il o' , ya'abach
ba'al yaan ti' leti'ob . pero bey o' , leti' tuláakal ba'al xan bey je'ebix te' tu y otoch , bey
je'ebix que le semilla , bey le ba'ax kun u jaan t , wa mango , wa óop , wa guanabano ,
wa je'ebix tak le cayumito bey o' u pak' maj tu terreno bey a' . leti' antes tak ma'
kíim ik o' , lá aj yaan u y ich o'ob . ba'ax ku meen t ik leti' , le k éen il a ch' a' ik cada ba'al
a jaan t bey u pak' maj te' y otoch u ta k'am il o' , ku y a'al ik e ' : - le k éen ts'o'okok a
jaan t ik e ' , ka meen t favor e ' , - ki , - u chan neek' o' ka ts'a ik ti' jump'éel chan lu'um ti'
jump'éel bolsa e ' , - ki . - tumen tu y o'ol al a pak' ik e'ex e ' , - ki , - utia'al ma' u ch'éejel
bey o' , - ki . leti' e ' ba'ax ku kaxt ik e ' ma' u ch'éejel bey ba'ax ku pak' ik o' .
pero leti' ba'ax ? bejla' e ' , le paal al o'ob je'e ba'al ak ku jaan t o'ob , píikch'inbil u
meen t ik o'ob u chan neek' , u chan semilla e ' , tu jaaj il . mun tuukul tik o'ob e ' wa
k'a'ab ée t . j ach jaaj le ba'ax ku y a'al ik le úuchben nukuch máa k o'ob . k'a'ab ée t a
meen t ik a chan paak'al . a ts'a ik ti' jump'éel chan lu'um e ' ka páat ak u jóok'ol , ka
páat ak u crecer xan e ' . wa u xuul u kux a'an máa k e ' pues leti' ken a jaan t xan . pero
wa leti' , je'ebix le paal al o'ob beora , je'e ba'ax ak ba'al il ku jaan t o'ob e ' , píikch'inbil u
meen t ik o'ob u mejen neek' , u mejen sóol . leti'ob e ' mun y a'al ik o'ob bey o' .
bernardino : jaaj . le nukuch máa k o'ob bey o' , ma'alob consejo ku ts'a ik o'ob .
pues cuando paal máa k e ' , kan a'al a' ak teech ba'al e ' , j ach u jaaj il e ' , bey wa ma'
jaaj e ' . pero tuláakal le ba'al ku y a'al ik o' , jaaj . tumen leti'ob e ' , ts'o'ok u yil ik o'ob .
ts'o'ok u yaan tal por medio ti' túun ts'o'ok u yil ik o'ob . ts'o'ok u yil ik o'ob , yaan
experiencia ti' ob , j ach u jaaj il e ' , le nukuch máa k o'ob bey o' . ma' chéen u
y a'al ik o'ob . le jump'éel ba'al , kan u yóot u y a'al e ' , ma' chéen tu y a'al ik i' , si no que
yaan seguridad ti' ob e ' ba'ax le k éen u y a'al o' y ba'ax le k éen u meen t ik o' .
yaan e ' , ku y a'al ik e ' . . . ah ! animáas in bin abuelito xan e ' , j ach u jaaj il e , ku
y a'al ik e ' : - wa yaan a chan xl a' xaanab , chan laab , ts'o'ok a man ik u chan
túumben ile' , - ki , - meen t favor a chan k'ax ik tu paach a wotoch . tumen ma' sáam al ,
ka'abej i' , hijo , wa ts'o'ok a lá ak al min a'an teech e ' , pues ka bin e ' , ka wé en s ik e ' ka
ts'a ik ta wook tu ka'a téen . - tuláakal le nukuch máa k o'ob bey o' jats'uts ba'ax u
tuukul o'ob , u ideas o'ob . y ku y a'al ik teech e ' , pues ka xook nak máa k . tumen u
jaaj il e ' , to'on e ' , úuch ak k l íik' il e ' , pues mixmáak a'al ik to'on ka xook na'a k o'on . pero
le xook a' , táaj ma'alob . j ach táaj uts be'en il ku taas ik . tak ti' máa k persona l . tumen
wa yaan jump'éel profesión ti' máa k e ' , pues fac il ken tséent il a paal al , a watan ;
yaan tuláakal . pero wa chéen chan ich kool i' máa k , túun jaaj e ' , pues min a'an , mun
béey tal . tumen min a'an tak a derecho , ma' a wojel a reclam art i' , ma' wojel a
defender ti' . pero wa a wojel jump'íit xook , yaan jump'íit a chan na'at e ' , doña lupe ,
pues je' u béey tal u tsikbal tik máa k e ' , je' u béey tal a reclam art ik a derecho tak tu
táan jump'éel gobierno , tak tu táan je'e máax ak e ' .
guadalupe : jaaj . je'ebix a wa'al ik o' . le úuchben nukuch máa k o'ob o' , bey o'
y ée t e l u nook' o'ob . tumen u nook' o'ob yaan hasta pak ak u mejen nook' o'ob e ' . pues
leti' , le úuchben nukuch máa k o'ob , pues ma' ilaj wa su' ul ak u búukin t o'ob wa bix i' .
pero bejla' le paal al o'ob ku l íik' il o'ob kool o'ob o' , mun yóot ik u búukin t o'ob tak
j ach nook' chan jaat aj , wa a chan uts kiint maj wa bix i' . ba'ax ku usart ik o'ob
leti'ob e ' , je'ebix tak le cholo s o' , nuuktak u bolsa s il o'ob bey o' . leti' e ' bey o' ku jíi tik ,
tak tu lu'um tu máan o'ob , lete' , bey uts tu y ich o'ob o' . je'ebix bey ka chan ts' aj
jump'éel chan nook' humilde u bu kiint e ' , ma' u yóot ik u búukin t ej . ma' je'ebix le
nukuch máa k o'ob o' úuch o' . pues kex pak' ak ok u mejen nook' o'ob e ' , en limpi o e '
leti' . leti' le' yaan o' , kex jumbúuj azul , jumbúuj rosado wa bix i' , pero uts kíin a'an
ti' , pero leti' limpi o . ademas leti' , ku y a'al a'al o' jumpáay , jumpáay leti' limpi o ,
jumpáay leti' suci o e ' , jumpáay óotsil il xan .
bernardino : bix a wil ik , máa sima' le ba'al o'ob ku y úuch ul bey a' modernas o'
bey o' ? le paal al o'ob , paal al wíinik o'ob beora , taak u su tik ubaj en ko'olel il . yaan e '
yaan u tuup . yaan e ' , yaan u tatu aj es , yaan le ba'al o'ob . le kan nuuk ak a hijo e ' ,
yaan wáaj a permitir tik ti' bey ka máan ak túun o' ?
guadalupe : pues , ma' táan . wa xuul ul kux a'an en e ' , bix kin in permitir ti'
jump'éel ba'al e ' , ti' jump'éel ba'al e ' ti' , jump'éel ba'al u , u usart ik bey ka máan ak
jump'éel ba'al grave ? le ba'al bey o' , leti' e ' cholo s o'ob o' , yaan ooara e ' , je' u tocar e '
wa ka jóok'ok y ée t u mas cholo ile' u y iknal e ' . pues je' ku meen t a'al loob ti' bey o' ,
wa ku kíin s a'al , wa ku meen t a'al loob ti' bey o' , ts'oka'an bey o' . le o'ol al e ' , ma' táan .
wa leti' teen xuul ul in suerte kux a'an en y ée t e l in paal al e ' , bix ken in cha' e ' u
búukin tik nook' o'ob bey ma' ak u debe r ser u búukin tik o'ob ? jump'éel nook' chan
humilde ' , chan regular , ma' wa bix ka u búukin tik e ' , je'ebix ku jóok'ol o'ob beora '
kin wa'al ik teech e ' . yaan tak u nuk , bey kaan il u dibujos il yaan u yii t il u
pantalon e ' , tu bolsa il tu pantalon o'ob . teen e ' ma' , ma' leti' bey in k'áat o' . ma' uts tin
t'aan le ba'al bey teen o' .
bernardino : máa sima' jaaj ? teech e ' tumen a wil maj bix úuch ik a líik'sik
juntúul a hijo e ' , le k éen u ts' aj tak de quince , dieci ocho , veinte año s e ' , pues in
tuukul tik e ' su' u tsil ti' teech , ti' teech mismo maama tsil ech e ' . wa ka wa'al e ' : - ah !
bin in ka'aj in cha' in hijo u ts'a ik u tuup o'ob , u tuup u ni' , u tuup u no'och . bin in
ka'aj in ts' aj u usart u pantalon o' de choolos o' . - tumen le pala l o'ob beora '
táan k elem o'ob . wa ma' táan a chan tsol ik u nu'uk xan e ' ti' e ' , jaaj e ' je'ebix ka
wa'al ik o' , ku p'áat al o'ob bey o' , bey o' , ko'olel e ' , j ach jaaj e ' .
guadalupe : aja . lelo' je'e l e ' . je'ebix túun ka wa'al ik o' . wa ma' chan tsol ik u
nu'uk ti' e ' , pues ju máan o'ob táan il ti' máa k e ' . yaan je'ebix tak in wu'uy ik u
y a'al a'al e ' , yaan bin e ' , kan bin u yóot ak a'al bil ti' waba'ax tumen u papaj , k éen
tso' olok u nu'uk ti' tumen u papaj bin e ' , ku lox ik u papaj bin e ' . náach bin tu'ux ku
bin u pek taj bin u papaj . le bey o' , ma' , le bey o' ma' . ma' paatal le bey o' . tumen
ma' ku debe ser u meen t ik juntúul hijo ti' juntúul u papaj tsil i' . pues bix kun máan
teech juntúul paal il wa ka chan t'an , wa j ach , j ach ka máan ak teech táan il bey xan ?
ka xan u educ art ech xan ka lúubuk ech te' lu'um o' , ma' táan . k'a'ab ée t a chan t'an ik
máa k xan bey tu t'aan il xan o' . pues , tumen yaan xan bix u forma il u béey tal xan a
t'an ik e ' . ma' xan ka nonokjats' xan i' . ma' xan wa bix i' . pues , le jaats' o' , de por sí
leti' i , ku y a'al a'al e ' jaats' bin e ' , yaabi l aj bin . yaan bin oora le mejen paal al o'ob k éen
in jats' o' ku y a'al ik e ' : - ma' yaabi l t m en i' , tumen míin ma' hijo en i' , le o'ol a' , - ki ku
ji t chaj al o'ob t'aan . pero ma' táan . le jaats' bin o' ku y a'al a'al e ' yaabi l aj bin , tumen
ma' wa bin p'eka'an ech bini'i .
bernardino : j ach jaaj . pero beora ' ti' le tiempo a' , le derecho s humanos o' ku
y a'al ik e ' , beora ' min a'an u leyil e ' a jats' ik a paal al . min a'an u leyil e ' a jats' ik a
watan . min a'an u leyil e ' a jats' ik mixmáak . tumen le paal o' , wa ka xi'i k u ye'es
tu'ux a torturar maj e ' , ti' ka x ik u paach wa ku xíik il u ka al yook e ' , peligro . je' u
bis ik máa k peni , je' u bin máa k carcel e ' . si no que le paal al o'ob a' yaan k
xachik k baj xan , a wa'al u nu'uk ti' ob ka p'ojkíinsk o'ob e ' ka t'aan ik o'ob , tu jaaj il e ' . oye ,
j ach jaaj a ile' k'a'an a'an a wu'uy ik e'ex in t'aan tumen wa ka wu'uy ik e'ex in
t'aan e ' , ma' táan a bis ik e'ex jaats' . -
tumen j ach u jaaj il e ' , le bin e ' le máa k o'ob , le paal al o'ob , le paal al
americanos o'ob e ' , u jaaj il le paal al o'ob o' desde menjent ak e ' , che' yaan intelig encia
ti' leti'ob . pero le je'ebix le mejen paal al , chéen mejen . . . bix je'e l in wa'al ik e ' ? país
paal al yucatan il le paal al a' , pues kex táan a wa'al ik ba'al ti' e ' , yaan al ba'ax ku
meen t ik , j ach jaaj il . yaan horae' , pues teen e ' , tata tsil en e ' , yaan oora ' kex xan ku
p'u'ujsik en o'ob , molestar tik en o'ob bey o' . pero j ach u jaaj il e ' yaan u aguan tar tik ,
j ach jaaj . wa ma' e ' , ka lasti mar tik xan e ' . pues ma' paatal i' , ma' uts i' . sino que j ach
u jaaj il e ' yaan k xachik k baj tsol u nu'uk ti' ob , k yaabi l t o'ob . tumen único forma ,
j a'al ibe' , j a'al ibe' je' k béey tal y ée t e l bey o' .
guadalupe : jaaj . bey o' , je'ebix ka wa'al ik o' . chéen , tumen máa k o'ob chéen bey
u meen t u cueta il ka a'al a' ak bey mejen maalix máa k o'ob e ' . jaaj leti' , bey je'ebix ka
wa'al ik o' , leti' k'a'ab ée t ku ts'a'ab al jump'íit educ a ción ti' ob . pero mas , túun xan
bey o' , ka nonokjats' t ej . tumen bejla' e ' , le ley bin ti' le úuchben nuckuch máa k o'ob
bin o' , ts'oka'an bin bey o' . bejela' e ' yaan al ley bin yaan bin . le ka úuch ti' juntúul le
vecina bey o' . leti' , in wil maj xan , pero úuch tin paal il bin xan . in wil maj xan leti'
bey o' , tu ja' a ja'ats' aj u chan hijo . tu xi'i x i' k aj u pu'uch u chan hijo , u k'ab u chan
hijo , j ach xíik ti' tu jaaj il . je'e l o' , leti' mismo u vecina túun xan e ' pues ná ak ' ti' bey
ka tu yil aj xan bey ba'ax leti' ts'o'ok u meen t a'al ti' le chan xi'ipal xan bey o' . pues
leti' e ' , ka bin u ts' aj parte xan bey te' dif o' le vecina . le vecina o' , mixba'al ts'a'ab u
na'at le vecina o' . leti' ma' a'al a'ab ti' e ' , ma' a'al a'ab ti' e ' wa leti' ts'o'ok a'an u bin
ts'áa bil parte bey o' . leti' mixba'al u y ojel , chéen tu jats' aj le chan paal o' . chéen
leti' e ' ts'o'ok u jats' ik le chan paal o' , ka ok tu y otoch bey o' . mixba'al tun tuukul tik e ' ,
mixba'al ku meen t bil ti' bey o' . mixba'al ku seguer bey o' .
ba'ax ! le vecina o' bin u ts' aj parte bey te' dif o' . ba'ax chéen ka tu yil aj ,
xiiiiij ! ! ! xáa k la'aj al le camion o'ob bey tu jool u y otoch bey a' . leti' le u nojoch il wa
le dif wa bey taal bey ilik le chan paal o' . ka jo'op' u y úuch ul le t'aan o' , ka jo'op' u
y úuch ul le t'aan o' . leti' , le ka jóok' ch' e en eb ka tu yil aj bey ba'ax camion il le
jéets' un jéets' tu jool u y otoch o' , ka tu tuukul taj e ' wa jóok' ij . j ach ma' jóok' j ach
jumpuli' i . ma' tu cha' aj mix tak u jóok'ol le chan xi'ipal o' , tu y o'ol al ma' u ta'ak al u
j o'ol tumen le chan xi'ipal bey o' . tu meen t aj bey cuenta bey o' ma' kul a'an
mixmáak te' tu y otoch o' . pues mixba'al úuch ij . tumen wa ma' e ' , pues , míin yaan u
ch'a'ab al le chan xi'ipal wa bey ti' o' . ma' , ma' in wojel ba'ax ku meem bil ti' bey o' .
tumen j ach ts'o'ok a'an u meen t ik loob ti' le chan chaambal bey o' . j ach ts'o'ok u
nonokjats' tik xan . ts'o'ok u xi'i x i' k ik xan bey u yoot'el u wíi nkil al u chan hijo
xan o' . tumen ma' bey xan j ach ku debe r xan j ach kaj nonokjats' xan juntúul chan
ang e l xan bey xan o' . tumen láayli ' xan e ' óotsil xan . tumen in wojel jaats' e ' , yaj
xan . u ja'ats' al máa k e ' yaj , ma' ki' ik i' ba'al xan i' . pero mientras e ' bey o' ma' u j ach
máan xan punto xan u jats' , u jats' ik u paal al máa k xan .
bernardino : juum . tuláakal le mejen paal al o'ob a' , tu lugar u ja'ats' al o'ob e ' ,
kaxt bil ba'al u meyaj t o'ob . kaxt bil , ts'aa bil castigo ti' ob e ' . tumen le úuchben
ka'ach o' , le k éen falta r nak ech e ' ti' a ma maj , ti' a papaj e ' , ku k'i'it il bin le bu'ul o' te'
chokoj polvo ka bin a la'amal a ch'íich ' ej . leti' a si'i p' il o' . wa ma' e ' pues ka la'amal
páak . pues ti' ta juun al ti' kan a k a'an s abaj te' k'iin o' , ti' le cástigo bey o' . tumen
j ach u jaaj il e ' , le paal al e ' , como todavía l íik' il ku meen t ik máa k e ' , fuerte . a siit' , a
p'iit , tuláakal . todavía paal máa k e ' . j ach u jaaj il e ' , le paal al o'ob o' , pues inquieto
jump'éel paal . tumen , mientras que wa toj y óo l e ' , tun bin u crecer e ' , tun bin u
nojoch tal e ' , pues travieso tako'ob , loco tako'ob bey o' . pero , j ach le ka'ach o' , tak le
úuchben nukuch máa k o'ob kin ka'a repetir tik teech y a'ab u téen al bey a' , ma'ate ech
u jats' ik u paal al o'ob , ma' tuláakal . ba'ax ku meen t a'al e ' castigar bil e ' ti' le
meyaj o'ob bey o' .
guadalupe : jaaj . je'ebix a wa'al ik o' . je'ebix le nukuch úuchben nukuch
máa k o'ob o' , pues ma'ate ech u usart ik o'ob chéen ba'al de plá stikos o'ob tia'al u
bis ik o'ob u yo'och ja' o' bey te' ich kool bey xan o' . leti'ob e ' , k éen xi'i k o'ob e ' , ti' le
chúuj , de mejen , ti' yaan u chúuj il o'ob xan bey a' tia'al u chupik ja' ob u bis o'ob xan
u yuk' o'ob i' . tumen bey o' , mas xan síi s bin xan u ja' il bin xan que túun xan le bin
le botella s de pla sticos o'ob , que u botella s il le pepsi dese chable bin o' , ku chokoj tal
bin u ja' il . le túun le chúuj bin o' , ma'ate ech bin u chokoj tal bin u ja' il bin . síi s tal
bin ku meen t ik . je' tak u máan k'iin bin ti' e ' , síi s tak bin ku meen t ik . pero leti'
bejla' e ' , min a'an . xu'up u semilla il le mejen chúuj o'ob o' . min a'an . bejla' e ' chéen ti'
plá sticos ku bis ik u yo'och ja' máa k e ' . pues , yaan oora ' , k éen oora chaj ak a bin a
wuk' jump'íit k'eyem e ' , leti' , ts'o'ok u chokoj tal . ma' , ma' con gusto a wuk' ik a
wo'och k'eyem i' . ts'o'okol e ' , ka'ach úuch o' ba'ax yaan e ' leti' puro k'eyem . úuchben
nukuch máa k o'ob o' j ach u bis ik u k'eyem o'ob , ma' , y ée t e l servilleta xan . bejela' e '
puro maseca , ti' ku júulch'in bil ti' bolsa e ' , ts'oka'an bey o' . leti' le k'eyem bin bey o' .
bernardino : bix a wil ik , mas wáaj ma'alob túun le úuch o' , wa mas ma'alob le
bejela' e ' ? bix teech e ' , bix a wil ik e ' le tiempo bey o' ?
guadalupe : pues , teen e ' le in wil ik e ' , mas ma'alob bin le úuchben bey o' . tumen
le ka'ach o' pues ti' molino de mano , de k'ab , ti' ka juch' ik a k'eeyem i' , ti' , pues ka
bis ik . bejla' e ' ma' . maseca , leti' , leti' le bey ku k'eyem tik máa k bey ti' ich kool
bey o' .
bernardino : bix túun a wil ik , máa k al máa k ich il e ' ts'o'ok u ma'ak'ol tal o'ob , leti'
le xiib o' wa , por ejemplo , leti' le ko'olel o' ?
guadalupe : pues leti' le ko'olel o' bey ts'o'ok u ma'ak' óo l tal o'ob bey o' . tumen
ma'ate ech u meen t ik o'ob bey le k'eyem o' . ma'ate ech u usart ik o'ob le molino de
mano xan o' . jump'éel parte leti' le ko'olel o'ob ma'ak' óo l o'ob . pero leti' e ' , wa yaan u
molino , man a'an u molin o'ob e ' , pues , lelo' bey o' . ma'ak' óo l o'ob xan . pero wa
min a'an xan le chan molino de mano xan , tu k'áat ik teech k'eyem juntúul máa k e ' .
pues , báan kan a meen t xan ? bix túun xan a juch' ik e ' ? ni modo s ka juch' y ée t e l
xan tuunich xan kan xan a ts'a xan ti' u bis xan .
bernardino : ujum . pues j ach u jaaj il e ' , le beora ' , le moderniza ción de vida
wal a' , pues tu consistir ti' le ko'olel y ée t e l le xiib o' . tumen u jaaj il e ' , por ejemplo , a
veces e ' xan teech ko'olel e ' debe r a exigirtik ti' a wíicham e ' , pues ka u man teech
xan ba'ax o'ob u nu'uk ul a meyaj . ma' chéen káa l tal i' . ma' chéen x up taak'in i' . ma'
chéen yaan al ti' ba'ax ba'al o'ob i' . sino ka u chan kaláant jump'íit utia'al u man ik
teech le ba'ax k'a'ab ée t ich naj o' . tumen teech e ' , le kan o orapajak a meyaj e ' , pues
wa yaan e ' , pues , beora ' ts'o'ok a meen t ik a' . pero wa yaan xan a nu'uk ul o'ob juch' ik
a k'eeyem jump'éel molino de mano , min a'an , ma' táan a meyaj tik e ' , quiere decir e ' ,
pues leti' , le señora o' , teech bey ma'ak' óo l ech bey o' , tumen ma' a k'áat a meyaj ti' .
guadalupe : jaan . bey je'ebix ka wa'al ik o' . tumen leti' ya'abach u forma il , yaan
oora e ' juntúul máa k e ' chéen k éen píik' ik ti' , chéen k éen sáa s a ak ti' e ' , mun
tuukul tik e ' wa yaan u jan al u mejen paal al , wa yaan u yuk' ul u mejen paal al al e ' .
pues leti' e ' ku mach ik u beel e ' , ku bin xan te' ich kool xan o' . pero , mientras e ' , le
k éen taak , wa tun kíin s a'al tumen wi'ij , le k éen u k'áat u yo'och ti' y atan , wa ma' u
man maj leti' , wa a veces e ' , yaan oora min a'an , je'ebix tak le ixi'im bey min a'an o' .
pues bix túun ju meen t a'al ba'al u jaan t e ' ? wa yaan oora ku exigirtik teech ka a
ts' aj waaj u jaan t , ka tak'an kúunt ba'al u jaan t , wa mun taas ik teech xan a si' e ' . pues
bix túun xan kan a meen t ik xan ? óotsil maama tsil ku p'áat al jool naj e ' , tu máan mol
jolo'och . tu máan tia'al u tak'an kúunt ik ba'al u jaan t u yíicham , ku y u'ul tu meyaj .
tumen wi'ij , chokoj k'iin , tu sen máan tu yóok'ol , wi'ij il , u k'aj il , tu meyaj , tu meyaj
tu k'áax e ' . pues leti' bey o' , ku jan jan kaxt ik ubaj u mol jolo'och e ' , ka páat ak u
tak'an kúunt ik ba'al u jaan t tak u mejen paal al xan . pero ma' bey ku debe r i' . juntúul
xiib xan e ' , u derecho e ' u taas ik teech leti' si' ta wotoch xan , y ée t e l jump'íit ixi'im ku
kaxt u taas teech . tumen le xan lelo' , wa tu k'áat ik teech u yo'och u taas maj , teech
ma' a meen t ik ti' e ' , pues lelo' : u chan jaats' il u paach máa k ku kaxt ik xan bey o' .
bernardino : yaan oora bin e ' , le kan ts'o'ok s a' ak u beel máa k e ' , ku tso' olol u
nu'uk ti' . chéen ba'ax e ' , pues leti' le ku y a'al a'al ti' le xikin , bey bin x no'oj a' , te'
x ts'í ik o' ti' ku jóok'ol i' tuláakal le ba'ax ku y a'al a'al o' . tumen j ach u jaaj il e ' ,
jump'éel ko'olel e ' , le kan u ka'aj tun chan pak tik u novio bey o' , máa sima' , ku
y a'al a'al ti' e ' : - pues , a wojel wáaj wa táan chan a pak tik e ' ? k'a'an a'an a kan ik
meyaj . k'a'an a'an a kan ik p'o' , k'a'an a'an kan ik juuch' . k'a'an a'an a kan ik a meen t
péenkuch , legal , tak jump'éel centímetro piimil le péenkuch o' , debe r a chan kan ik .
tumen bey o' , pues ma' u jenjen p'uch ik ech a wíicham tu k'iin il . una vez tuláakal a
wojel , tanto , u jeel . tumen juntúul xch'úupal e ' debe r u yaan tal u responsabilidad
leti' y ée t e l u oblig aciones . bey túun xan jump'éel xiib , k'a'an a'an u yaan tal , je'ebix
ka wa'al ik o' . tumen teech e ' , teech e ' a debe r e ' a meyaj tik . pero wa ma' taas a'an
teech u ixi'im e ' , ma' taas a'an teech u azucar , ma' taas a'an teech u mercancia ile' , bix
túun kan a meen t ej ? le máa k e ' , kan taak , a veces tun k'áat ik u yo'och . bix
min a'an e ' , pues mun béey tal a ts'a ik ti' tumen min a'an . u oblig a ción túun xan
jump'éel xiib e ' , debe r u f aj art ik ubaj meyaj e ' ka páat ak u taas ik ba'al jaan t bil ti'
ich naj . y teech xan e ' , pues wa ma' táan a preparar t ik túun bey xan o' , a falta xan
bey o' . tumen ma' táan a meen t ik le ba'ax ku y a'al a'al ti' máa k o' . ma' wáaj bey a
wa'al ik i' ?
guadalupe : teen e ' , bey in wa'al ik , bey in wa'al ik o' . wa u taas maj teech u
nu'uk ul il juntúul xiib , ma' táan a meen t ik xan e ' , pues lelo' . leti' le xan e ' , bey kin
wa'al ik teech , ku chan kaxt ik u jaats' il u paach máa k o' . pero , wa ma' u taas maj ,
mix juntúul máa k tu taal u oblig art ech ka meen t e ' , ka taak u koko'cha'at ech , wa ka
taak u lox ech tumen ma' táan a meen t ik tu yo'och . min a'an u nu'uk ul il xan ti'
tumen min a'an xan teech e ' , pues bix túun kan a meen t ej ? wa xan ka láayli ' xan e ' ,
kan u'uk tun nonokjats' tik ech juntúul máa k tu k'áat ik teech u yo'och , mixba'al u
taas maj , mix jump'éel peso tak u p'at maj teech xan e ' , pues yaan tu'ux xan e ' je' u
béey tal a bin t'aan bejla' xan e ' . pues je' u béey tal a bin t'aan xan e ' , ka páat ak u
t'a'anal xan bey tu yóo tú ul a' ma' u seguer u meen t ik teech xan bey o' . tumen jel a'an
wa u taas maj teech , jel a'an . jel a'an jump'éel ba'al wa yaan , wa min a'an xan . wa tu
taas ik teech , ma' táan a meen t ik xan , de por sí lelo' , je'e tu'ux ak xan yaan al e ' , xan
yaan e ' , je' xan ganar xan e ' . wa leti' , leti' ma' u taas maj xan teech xan , chéen tu
ba'ate'el tik ech xan e ' , pues lelo' .
pero yaan oora ' xan e ' , u jaaj il e ' , yaan ko'olel e ' ku y a'al ik e ' , kex tu
ja' a ja'ats' a'al tumen u yíicham e ' , ku y a'al ik e ' : - óotsil , bejla' e ' bin in ka'aj in
perdonar t ej . - pero wa jaaj ka perdonar tik juntéen , pero uláak' juntéen e ' , ma' a
wojel e ' . wa leti' , je'e l u máansik xan teech e ' , wa ma' tu máansik teech xan . tumen
ka úuch ti' juntúul le ko'olel xan o' . bey o' , ku y a'al ik bin xan bey a' . leti' , mantats'
tun ja'ats' al tumen u yíicham e ' . ku y a'al ik túun bey a' , ku bin bin u taak u j o'ol u
yíicham o' . ku y a'al ik bin e ' : - óotsil , óotsil , - ki bin . leti' e ' , tun ch' a' ik óotsil il ti' u
yíicham . pero leti' e ' , mun ch'a'ab al óotsil il ti' tumen u yíicham . je'e l o' , u ts'ook e ' ,
ka meen ta'ab bin ti' bey o' , leti' . tu meen t aj u k' a'al al bin u yíicham te' carcel bin o' ,
ka bin bin u y a'al e ' ka jóok' s a' ak bin u yíicham o' . ka jóok' , bin u jóok' sa'ab bin u
yíicham bin xan o' . ba'ax ! ma' le ka jóok' sa'ab u yíicham le angelita o' , ma' u y ojel e '
leti' , wa leti' e ' , leti' yaan u kíin s a'al tumen u yíicham o' ? ba'ax ! kíin s a'ab tumen u
yíicham . ma' úuch ku y úuch ul i' , míin yaan quince día s beora ' . kíin s a'ab tumen u
yíicham o' . leti' , ka revisar ta'ab bey ba'ax ucha'an tu sen wíinik il a' bey , bix úuchuk
u kíin s a'al o' , y a'ab bin tak tu'ux chu'u chu j a'an bin tu pu'uch bin y ée t e l chamal bin .
tu wíi nkil al o'ob bey chu'u chu j a'an bin y ée t e l chamal bin bey o' . ka ts'o'ok wal e ' ,
ka kíin s a'ab ij tumen u yíicham bin o' . ka'a tú ul bin u mejen paal al bin tu p'at aj bin
bey ka j kíim bin o' . pues ma' lelo' óotsil mejen ang e l o'ob , bey . pues tal vez e ' , wa tu
yil aj o'ob bix úuch ik u meen t a'al ti' u mama o'ob , wa ma' tu yil o'ob i' i' . pero
mientras e ' , p'áat u mama o'ob bey o' . leti' , min a'an . p'a'at , p'a'at o'ob tumen u
mama o'ob bey o' . tal vez u papaj xan o' , ma' táan wáaj a creer tik wa yaan u p'áat al
libre il . pues yaan u bin u mak' u castigo il xan ba'ax tu meen t aj ti' u y atan xan
bey o' . ya que le mejen ang e l o' , xan bey o' , ma' wáaj bin u ka'aj o'ob sufrir i' ?
min a'an u mama , min a'an u papaj xan e ' . pues don sufrir xan ken u meen t o'ob xan
óotsil o'ob xan i' .
bernardino : jaaj . y a'ab ba'ax ku y úuch ul bey o' , j ach tu jaaj il e ' . je'ebix ka
wa'al ik o' , j ach jaaj . tumen yaan e ' pues chéen ku bis ik ubaj de novia zgo bey o' . ma'
táan u ts'a ik o'ob u cuenta il de que , tumen u problema máa k e ' , yaan problema ti'
jump'éel xch'úupal , jump'éel xi'ipal ich il y otoch antes u ts'o'ok ' ol u beel o'ob . pero
le kan ts'o'okok u beel o'ob e ' , ku y a'al ik : - jan , má s ka ts'o'okok in beel . tumen
bey o' , yaan menos problema . - ma' jaaj i' . le kan ts'o'okok u beel e ' , ku aumentar
má s u problema . ku yaan tal má s problema todavía , má s responsabilidad , má s
oblig a ción .
je'ebix kin ka'a a'al ik o' , j ach u jaaj il e ' , debe r u tuukul tik máa k u meyaj o'ob
tu beel cada día , ma' u meyaj o'ob k'aas i' , meyaj o'ob tu beel e ' ti' y o'ol al le ba'al o'ob
bey o' ma' u y úuch ul . tumen yaan e ' , j ach jun año , seis meses il u ts'o'okok u beel e '
y ée t e l u y atan wa y ée t e l yíicham e ' , ku yaan tal nojoch problema s ti' ob e ' , ku atrever
u p'at uba o'ob . wa tak jun año , dos año s , wa yaan u mejen paal al o'ob e ' , pues máax
kun padecer ? leti' le mejen paal al o'ob o' . pero j ach u jaaj il e ' , ma' ma'alob le bey o' .
k'a'an a'an u tuukul tik u tuukul máa k . ma' , ma' , táan il , ka jóok'ok máa k táan il , ku
tukul tik o'ob , ma'alob tuukul máa k tia'al a bis ik a vida bey o' , le lu'umka bil a' .
tumen le yóok'ol le mun do tu'ux yaan o'on a' , le yóok'ol kaab a' , jats'uts ba'al . pero
k'a'an a'an u kan ik máa k kux tal , je'ebix túun ku y a'al a'al o' ich kastelan t'aan e '
“ respe tando uno s con los otros ” . j ach u jaaj il e ' leti' le ma'alob vida o' , a pak l áan
respetar k abaj y ée t e l a wéet wíinik il . j ach u jaaj il e ' . doña lupe , teech e ' mix wáaj
juntéen bija'an a wíi chan bey angeles a' ?
guadalupe : mix juntéen , mix juntéen xi'i k te' angeles bey ku y a'al al o' . ku
y a'al a'al e ' ti' xan ku náajal t a'al bin taak'in xan i' . pero mientras e ' , ti' xan u tocar t xan
u kíin s a'al máa k . ya'abach máa k xan ku perder tik u vida xan bey xan , chéen ikil
bin u tuukul t u kaxt jump'íit taak'in , bey tia'al u beet jump'íit mas mejor i' xan bey a' ,
y ée t e l u paal al xan bey o' . y a'ab xan ku perder tik u vida xan i' . o sea , le ku logrart ik
xan u y okol o'ob xan bey o' , pues ku meen t ik mejor as tu y otoch o'ob bey o' . pues ku
chan ch' a' ik y óo l máa k xan bey o' . pero leti' , bey o' , ma' . te'elo' u k úuch il xan u
kíin s a'al xan máa k xan , u k úuch il xan u náajal tik taak'in máa k xan , bey xan .
bernardino : bix a wil ik le angeles a' ? chéen wáaj te' angeles ju yaan tal u chan
centavo máa k , a yaan tal vida ? wa tak way e ' , mun béey tal wa u yaan tal teech a
centavo , j ach chéen ja' al il angeles wáaj i' ?
guadalupe : pues kin wa'al ik e ' , míin tak way e ' je'e l u yaan tal teech jump'íit
way e ' . pero beey túun je'ebix ku y a'al a'al o' , k'a'ab ée t a meyaj , a meya tik . k'a'ab ée t
a k'í il kab tik bey a k'í il kab o' ka páat ak u yaan tal teech jump'íit . pues je'ebix tak le
chan iik bey ku pak' ik ' máa k xan bey o' . pues wa dios ku y a'al ik teech ku sí ij ik xan
teech bey o' , si lelo' u dobl e xan je' xan u sí ij ik xan teech xan u yaan tal xan teech
xan e ' . je'ebix le sandía ' . bey ka pak' xan bey o' , pero le sandía o' , má s ma' j ach y a'ab
u meeyjul il i' que iik o' . le iik o' , mas chan y a'ab u meeyjul i' . ts'o'okol e ' mas ko'oj
ku tojol tik teech xan ku ts'o'okol e ' . yaan ora e ' , ts'o'ok a'an a pul ik jump'íit centavo
xan bey o'ol al o' , pues ka perder tik . ku k'as tal e ' , ts'oka'an xan bey o' . je' túun le
sandía o' , lelo' ma' bey o' . leti' ken a pak' bey o' , tak ma' sáan samal ka jóoyab ,
k'a'ab ée t a jóoyab tik wa bix tak ka roci art bey o' , leti' pues ju yaan tal xan teech
jump'íit e ' .
je' túun le iik o' , lelo' óo l xan , óo l talam xan . pero mientras e ' má s le iik
bey o' , má s u ts'a ik teech . má s y a'ab u ts'a ik xan teech bey wa ka anak xan o' .
tumen lelo' y a'ab u y ich xan bey o' , le k éen káaj ak a kon ik xan e ' . pero yaan oora
xan e ' , le k éen káaj ak u cosecha e ' le iik o' , pues a cinco pesos ku ma' a nal teech , a
diez pesos ku ma' a nal teech , a veinte pesos ku ma' a nal teech . báan xan kan a
meen t y ée t e l ? si lelo' j ach je' buk a' aj iik xan e ' , yaan oora xan e ' , pues , ma' u kon ik
ma'alob . ma' u yaan tal taak'in il ma'alob . pero , wa ka lúubuk xan je'ebix tak bey u
máan bey wa chan ma'alob u tojol xan o' , pues lelo' , jum páak k éen a recu perart xan
bey tak a chan centavo xan bey ka x upik xan bey o' . je'ebix to'on a' , tak meen t aj
jump'íit xan e ' , pero lá aj jóok' u w i' . mix jump'éel patal chaj i' . mientras e ' , wa
t pak' aj e ' , maan bil wal ken meen t ile' . tumen jaaj , taan k meen t ik u meeyjul il , pero
mientras e ' leti' tu k'as tal xan teech e ' . láayli ' xan e ' , mixba'al xan kan a meen t xan
bey o' . ma' patal ka pak' xan bey o' wa k'as a'an xan bey o' . chéen de mas ech ka
k'as kúunt xan le lu'um tu'ux ken a pak' xan o' .
bernardino : yaan way e ' . le meyaj a' je'ebix kin wa'al ik teech o' , láayli ma'alob le
way a' . tumen j ajal dios e ' , je'e tu'ux e ' u bendecir maj , bey angeeles , bey way e ' .
tumen j ach u jaaj il e ' , je'ebix kin wa'al ik teech o' , y a'ab máa k ku bin o'ob te'elo' .
mayor ment e , algunos ku chan mejor art ik uba e ' . chéen u y ojel u chan kaláant u
centabo , jaaj . mayor ment e paal al wíinik o'ob kan xi'i k o'ob e ' , le kan su nak o'ob ,
je'ebix u bin o'ob e ' bey u suu t o'ob . y wa tu logrart u suu t , y a'ab u atrever úuch ul u
loob ti' te'elo' , ts'ok'a'an ti' bey o' . y wa ma' e ' , ku bin te'elo' pues ts'u suu k tal u
ganar tik le do lar o' , way , kan taak e ' , pues trabajo le vida . way e ' , jump'íit kan a chan
ganar t ej , tak treinta , veinte , cincuenta , cien pesos j ach u k a'an al il . pero tu jaaj il e ' ,
way e ' , wa ta kaláant aj , tak cien pesos ka ganar tik . ka x upik cincuenta , ka meen t
ahorro cincuenta e ' . ju béey tal xan u l íik' il máa k e ' . te' túun o' te' angeles o' , le
máa k o'ob , y a'ab máa k teen ts'o'ok in wil ik ts'o'ok u bin , yaan oora e ' kan suu nak e ' ,
ts'o'ok u p'a'at al tumen u y atan . yaan oora e ' , k éen suu nak e ' ts'o'ok u destruir ,
ts'o'ok u p'a'at al tumen u y atan , tumen u paal al , tumen tuláakal . y ku mach ik u
beel e ' . ku ka'a bin . wa ma' e ' , te'elo' ku yoksi k ubaj ti' droga . ti' ku p'áat al i' , ti' ku
ts'o'okol ti' .
u noj jaaj il e ' mas ma'alob in wil ik le way a' . way e ' j ach kex humilde , kex
jump'íit , pero , páat ij sáa s chaj chan ta k'am aj jump'íit chan bendi ción tu nak' máa k ,
ta jaan t aj ba'al , algo . ts'o'ok ' a'an bey o' : ki'imak u y óo l máa k . je'ebix xan u béey tal
u yaan tal ti' máa k bey o' , ku dobl art ik u esfuerzo máa k e ' , láayli igual e ' bey je'ebix
way e ' . chéen ba'ax túun te'elo' , pues je'ebix ku y a'al a'al o' , jump'éel kaaj j ach táaj
lujoso . jump'éel kaaj , jump'éel lugar , jump'éel naj j ach táaj mejor , j ach táaj yaan
na'at i' , tuláakal e ' . pero le ba'al o' ma' , teen e ' j ach u jaaj il e ' in tuukul e ' y a'ab ba'ax .
tak juntuúl in hijo e ' taak u bin . pero kin wa'al ik ti' e ' : - ba'ax ka chéen máan a
meen t ej ? de por sí jaaj al dios e ' u bendecir maj tuláakal lu'um , ma' chéen te'elo' ,
tak way e ' . láayli ' je'e l u béey tal u meyaj máa k e ' .
guadalupe : jaaj , bey o' . je'ebix a wa'al ik o' , láayli ' ju béey tal u meyaj máa k xan
way e ' . leti' , táaj tuláakal bey ma'alob je'ebix ka wa'al ik o' leti' i' . pero je'ebix in
wa'al ik túun teech o' , yaan oora wa ka pak' ik bey ku k'as tal xan bey o' . bix túun xan
kan a meen t ik ? mixba'al xan . láayli ' xan k éen a meen t il xan bey o' . leti' , je'ebix
to'on kin wa'al ik teech , j ach lá aj k'as chaj le to'on bey o' , leti' j ach lá aj perder chaj
bey o' . pues yaan máa k e ' ma'alob chaj u yii k al i' . yaan tu'ux ts'o'ok u pak' ik xan
bey a' , yaan xan e ' , pues ma' . kux , teech , ma' wáaj k'as chaj a wíi k al o' ? ma' wáaj ,
ma'alob wáaj úuch u jóok'ol teech xan o' ? wa yaan k'as chaj algunos i' ?
bernardino : ma' . teen e ' , gracia s e ' , ma'alob . ma' chan p'íit tin meyaj t o' , míin tin
meyaj taj kex do ciento s setenta caja s i' . todavía p'áat al teen yaan kex ciento
cincuenta caja s p'áat al i' . ma'alob , ma'alob chaj i' . pero yaan oora le iik a' , yaan oora
ku w i' , yaan oora ku múul i x tal , yaan kex xtu' le' i' . yaan oora ba'al o'ob ku y úuch ul
ti' , jaaj . hay veces ku des cuida r máa k tia'al a kíin s ik u mosquita e ' , u á caros i' , wa
ba'ax bey o' . pero yaan oora e ' , suerte xan . tumen le w i' o' , tumen lelo' único ba'al
ma' k il a' aj tu'ux u taal i' . pues in compañeros yaan way y a'ab kach productor o'ob ti' ,
meyaj o'ob ti' iik a' , pues ma' u yil o'ob i' , ma' u analizart o'ob i' .
jorge : pues don isidro , wa ju páaj tal a chan tsikbal tik to'on ba'ax u diferencia il
tia'al le wáa y o' , wa tia'al le hechicero ku y a'al a'al , y ée t e l le j meen o' .
isidro : tumen le leti' le jaaj il e ' , máa k o'ob , ku y a'al a'al e ' , j e'ex to'on a' ma' , ma' ,
chéen to'on e ' meen favor o'on ti' k ée t cristiano il o'ob . pero , le máa k o'ob ku
hechicero s o'ob o' , leti' le kin wa'al ik te'ex o' puro magiquero s o'ob . tumen leti'ob e '
ku meen t ik o'ob le polvo ' , u ts'a ba'al jump'éel polvo tu y o'ol al jump'éel ch'úup al e '
ku k'as kúuns ik o'ob . pues yasque le beet ik e ' kin wa'al ik e ' tu y iknal dios e ' , ma'
ma' al o'ob i' . tumen le máa k o'ob o' , jump'éel máa k o'ob , jel a'an u tuukul o'ob .
jump'éel máa k o'ob ku luk'sik o'ob u vida cristiano .
pues yasque le beet ik túun e ' to'on e ' , jaaj il e ' , táan k ts'a ik tuláakal le
ba'al o'ob bey ts'a ak o' que tuláakal o'ob . pero to'on e ' ma' hechicero 'on i' . le
hechicero'ob o' , jel a'an . tumen leti' e ' magiquero 'ob . lá aj magiquero ' leti'ob . je'e l u
beet ik o'ob teech e ' je'e l ba'ax e ' . je' u taal u burl art ech o'ob de noche tuláakal e ' . leti'
le máa k o'ob túun bey o' , es que hechicero'ob , tumen u xok maj o'ob u ju'un il . u
xok maj o'ob le magicao' . je'e l ba'ax ka u yóot u beet teech o'ob e ' yaan u béey tal e ' .
tumen leti'ob e ' u y ojel o'ob tuláakal . ti' yaan le k'aas te'elo' , te' tu ju'un il o' ,
magicao' . pues yasque láak' e'ex tu jaaj il e ' , to'on e ' ma' táan k meen t ik k'aas ti' k ée t
cristiano il . lugar k beet ik k'aas ti' e ' , k mach ik jump'éel medicina wa bix u clase il
k'oja'an il , según bix u clase il k'oja'an il , jaaj . entonces k mach ik e ' k ts'a ik ti' e ' , ku
y uts tal . k líik'sik tu ka'a téen . pero leti'ob e ' mun líik'sik o'ob . k éen u ts'a 'ob le
ba'ax o'ob utia'al u binbal y áan al lu'um , le óotsil k ée t cristiano il o' . leti' u
diferente il le hechicero s o'ob leti'ob o' . tumen to'on e ' , láayli ' ku máan u beet o'ob
tuláakal le primicia , que tuláakal o' . pero leti'ob e ' hechicero'ob . leti' le túun e ' ,
hechicero s o'ob o' , leti' yerbatero ' , hechicero s . bey ku y a'al ik xan te' santa biblia .
yerbatero , hechicero : ti' ku y a'al ik te' santa biblia . pues yasque , j e'ex ku y a'al ik
túun e ' , le k éen u beet o'ob le k'aas o' , leti'ob e ' , dios e ' , leti' e ' ts'u ts'íib tik máax i' . ts'u
k'aj óo l tik ba'ax maña , ba'ax u tuukul , ba'ax u k'as a'an il u tuukul . leti' e ' ma' bíin
k'a'am ak o'ob reino dios , leti'ob i' .
ahora teech , k éen t'aan ak ech , tu jaaj il e ' : - señor , to'on e ' áan to'on y ée t e l
ba'ax k beet ik . áan to'on y ée t e l k tuukul . áan to'on . ts' aj to'on jump'éel tuukul
ma'alob utia'al ka yaan ak o'on líik'sik k ée t cristiano il y ée t e l le ba'ax k ts'a ik u tia'al .
le ts'a ak a' teech kan meen t ik , ma' to'on i' . - dios e ' leti' e ' u y ojel ba'ax k k'áat ik ti' . u
y ojel ba'ax k k'áat ik ti' e ' . leti' kun meen t ik le obra o' . ma' to'on kan k beet ik le
obra o' , dios . tuláakal le obra s k líik'sik k ée t cristiano il o'ob o' , sino que dios . ti'
dios k k'ub ik tu no'oj u k'ab e ' , ka páat ak u beet ik le obra y ée t e l le ba'ax k ts'a ik ti'
le k ée t lu'um il o' . pues yasque ki'ich k elem jaaj al dios , leti' e ' u y ojel k éen
xola k o'on k'áat ti' e ' , yaan u beet ik le obra o' . ma' to'on i' , dios tu beet aj . pero
leti'ob e ' le máax o'ob , le kin wa'al ik teech le hechicero s o'ob o' , es que min a'an u
tuukul o'ob . k'aas u tuukul o'ob . k'aas u ciencia o'ob . ku luk'sik o'ob u vida y ée t
cristiano il o'ob . ma' j ach jumpuli' , ma' ma' al o'ob i' .
to'on e ' ma' leti' kaan s a'an to'on i' . kaan s a'an to'on utia'al k beet ik remedio s
ti' k ée t cristiano il , utia'al k líik'sik . utia'al ka ka'a l íik' ik tu ka'a téen máan . le k éen
l íik' ik ech e ' amigo , tuláakal le obra beet a'ab ta w óok'lal o' , ma' to'on beet i' . ts' aj
gracia s ti' dios ts'a l íik' il tu ka'a téen . ts'a falta r tu táan a taa taj yuum , tumen lelo' k
papaj e'ex beet le obra o' . jaaj táan k beet ik . pero to'on e ' táan k k'áat óo l tik ti' e ' ku
beet le obra ta vida ka líikik' e'ex tu ka'a téen . mixmáak je' u páaj tal k k'á tik ti' e '
chéen jump'éel k ée t lu'um ile' . mun páaj tal k k'áat ik jump'éel obra ti' . le yaan te'
gloria o' le ku meen t ik le bendicion o' . le kun ts'a ik u no'oj a k'ab ta wóok'ol . le
kun líik'sik ech , kex tumen táan k ts'a ik lelo' , jaaj . pues dios e ' leti' e ' beet ik le
obra o' . to'on e ' chéen nomas ka k k'áat ik jump'éel obra ti' . dios e ' ku beet ik u
bendicion , ki'ich k elem jaaj al dios , tu y óok'lal le k'oja'an o' .
ku y a'al ik te'elo' , j e'ex le máa k a' , ka ts'o'ok in beel e ' : - pues , j a'al ibe'
doñ ita , - ken ti' , - bin in ka'aj in k'áat jump'éel bendicion tu y óok'lal a esposo , ka
páat ak u l íik' s a'al tumen dios . ka luk' s a' ak le ba'al ti' y ée t e l le medecina o' . - ka
j xola jen , ka jo'op' in beet ik jump'éel oración : - señor , beet a bendicion tu yóok'ol le
cuerpo ken in ts' aj le ts'a ak ti' leti' a' . tumen le ts'a ak a' , yaan ts'a ak o'ob teech .
invi sible tuláakal . le ts'a ak o'ob kin ts'a ik xan beorita ' a' obra rn en yóok'ol . ts'a obra
yóok'ol . ts'a bendicion ti' u yóok'ol ka páat ak u luk' ul le ba'ax ucha'an ti' le a hijo .
tumen láayli ' to'on e ' a hijo s o'on . mix jump'éel persona ma' u hijo dios i' . -
pues yasque u jaaj il e ' , ki'ich k elem jaaj al dios e ' u y ojel . es que buk a' aj u
habitantes il u hijo s yaan ! kex je'e bix ak u forma il u yuum il e ' . ka túun negro , ka
túun je'e bix ak e ' , u hijo láayli ' . tumen leti' ts'aa maj i te' way lu'um o' . dios e ' ku
beet ik u bendicion t óok'lal e'ex . pero ma' chika'an k ilik e'ex i' . leti' ts'a ik to'on e'ex
ba'al k jaan t ej . leti' ts'a ik le muuk' a' . leti' ts'a ik le iik' a' , ku ts'a ik k tsikbal e'ex , ka
a tsikbal t e'ex e ' ba'ax ka wil ik e'ex e ' , tsikbal t k e'ex . ba'ax ku y úuch ul ti' to'on e ' k
tsikbal tik e'ex . ki'ich elem jaaj al dios ts' aj to'on le respira ción ka yaan jij o'on e'ex o' .
tumen ka yaan jij o'on e'ex e ' juntúul il i' mama , juntúul il i' taata , ku y a'al ik j e'ex le
santa biblia . adan y eva . leti' le k papaj o' y buk a' aj wíinik ts'u yaan tal ! buk a' aj u
y a'al a'al ti' ob ; lá aj k'as tal e'ex ka jaan t ik e'ex u y ich le paak'al o' . ka k'as tal e'ex , tun
y a'al a'al ti' ob . pero le k'aas o' ti' yaan tu paach máa k e ' , jum . tun júujul che' tik ech .
le ka taal e ' , ka a'al a'ab ti' ob e ' ; - chéen tu tu s ik ech le nojoch máa k o' . jaan t e'ex ,
ma'alob ba'al . - le ka tu jaan t o'ob le manzana e ' , ka bin ki'ich elem jaaj al dios ,
ilik o'ob tu'ux ts'aa ba'an o'ob te' lugar o' . ka ila'ab e ' u lá aj pixla maj uba o'ob ,
ts'o'okol e ' avisar ta'ab o'ob e ' ma' u jaan t ik o'ob le manzana o' . je'e l o' ka anji túun e ' ,
juntúul xiib , juntúul ko'olel . bey úuch u yaan tal le raza to'on e'ex . tuláakal le raza
anil o'on e'ex a' , tuláakal ti' adan u taal ti' y ée t e l eva . jump'éel , ka'a tú ul il i' , buk a' aj
genera ción yaan beorita s e ' . pues yasque le beet ik túun k to'on e ' , jaaj il e ' , k
tsikbal tik ti' k ée t cristiano il o'ob .
teen e ' ts'in úuchben tal . y a'ab ba'al o'ob kin wil ik ku y úuch la'aj al . y a'ab
ba'al o'ob kin wil ik ba'ax ku beet ik jump'éel cristiano , y a'ab ba'al o'ob ma' agradable
utia'al jaaj al dios e ' . óo l i' bey j e'ex e ' to'on e'ex e ' wa táan … teen e ' wa tin bin te'
t emplo , tin criticar tu contra in wéet cristiano , ma' ma'alob ba'al utia'al jaaj al
dios i' . k o'on e'ex meen t ik ka yaan ak to'on e'ex e ' jump'éel … je'e l máax e ' respetar te' .
pero bejla' e ' min a'an lelo' . j ach jumpuli' ts'o'ok u lá aj p'áat al min a'an tuláakal le
educ aciones bejla' a' . le úuch ka'ach o' yaan educ a ción . l íik' ik o'on e ' , yaan
educ a ción to'on . le beet ik teen e ' , kex ka in wu'uy ba'ax ku y a'al ik juntúul in wéet
cristiano il e ' , chéen kin che' ej tik ti' . pues yasque u jats'uts ile' , k o'on e'ex beet ik u
bendicion . k o'on e'ex , k o'on e'ex beet ik u obedecer tik le ki'ich k elem jaaj al dios o' .
tumen leti' an tik o'on e'ex tuláakal je'e l ti' ba'ax . le máa k o'ob beet ik le tuláakal le
ba'al o'ob , kin k'áat óo l tik ; - señor perdonar t o'ob xan y ée t e l ba'ax ku beet ik o'ob
tumen ma' u y ojel o'ob wa ba'ax ku beet ik o'ob k'aas i' . -
tumen teen e ' ma'a t ech in tocar k inbaj y ée t e l le ba'al o'ob bey o' . ma' in
wojel e ' bix u beet a'al . ma' in wojel e ' tuláakal . pero como leti'ob tun xook o'ob e ' , ku
man ik o'ob le ba'al o' . ku xok ik o'ob e ' , ku kan ik o'ob tuláakal je'e l ba'ax e ' . leti' e '
túun o' u sistema il le máa k o'ob bey o' . libre il u ka'aj o'ob u meyaj o'ob . leti'ob y ée t e l
k'aas ku meyaj o'ob , ma' y ée t e l uts i' . tumen juntúul máa k e ' , desde k éen taak
juntúul máa k e ' pues tak le ts'a ak a' k'áat u bendicion dios yóok'ol . tumen dios e '
leti' kun meen t ik le obra o' , ma' to'on i' . claro in wa'al ik ti' in wéet cristiano il : - wa
tu yóok'ol le ts'a ak a' , láak' e'ex , yaan tuláakal má aj a'an ti' dios e ' . - pero leti' y ée t e l u
bendicion , leti' , u l íik' s maj máa k o'ob , ch'óop o'ob , u l íik' s maj máa k paralizad o'ob ,
juum . u lik' s maj máa k o'ob … u jaaj il e ' , tu y a'al aj dios e ' : - xeen te' ja' o' , teen a'al ik
teech . - jump'éel ja' bey o' , ma' , ma' ojel a'an bix anil le ja' o' . ka túu x ta'ab e ' . ka u
p'o' u y ich . - bix a wil ik ? - ku y a'al a'al bin ti' tumen ki'ich k elem jaaj al dios e ' . - pues ,
este , ma'alob - , ki bin . - sáa s il chaj in wich . ka sáa s il chaj in wiich . - pero máax
y ée t e l ku tsikbal , láak' e'ex ? y ée t e l dios . dios leti' e ' páaj tal il . leti' e ' yaan
bendicion ti' , yaan tú ul ak al .
bey j e'ex le meyaj k beet ik to'on a' , k éen . le meyaj to'on k beet ik o' tuláakal
le meyaj k beet ik ti' le utia'al le ch' a' cháak o' , puro dios ch' a' chi'i tik . puro dios
ch' a' chi'i tik ka páat ak u sí ik to'on le siijb al o' . yaan k'iin e ' , j ach ts'o'ok u ki' k'u'ub ul
le santa sopa , le u chan sopa il bey o' , le ku káaj al ja' , ja' . pero bejla' e ' kin wil ik e '
ts'o'ok u p'áat al . ts'u jelpaj al . bejla' e ' ma'a t ech u na'at a'al . ts'u tu'u b s a'al .
jorge : léeyli ' ku taal le máa k o' u k'áat ik wa a beet ik jump'éel primicia ?
isidro : yaan .
jorge : yaan léeyli ' e ' ?
isidro : yaan ku wé ej taal bejla' , yaan ma'a t ech j ach u taal i' .
jorge : bix ku beet a'al le primicia o' ? bix ku beet a'al le primicia o' ?
isidro : le primicia o' , je'ebix to'on bey to'on k ojel chan k'ub aj . pues le primicia o'
te' bey k'áax o' , ti' ku juntar t a'al le kaax o'ob o' . ku juntar t a'al le juuch' o' y ée t e l sik il .
le sik il o' k éen péenkuch ta'ak le chan waaj o' , ku ja'ay al tu y ich . ku ts'o'okol e ' , ku
beet a'al túun le jump'éel chan trece u p'éel e l , trece u wáa l al le waaj o' . cruz ku
ts'a'ab al ti' utia'al pres en tar bil ti' dios . pues yasque lelo' , le kan pres en tar ta'ak lelo'
utia'al dios , lelo' . le k éen ts'o'okok u k'uu bil , ts'o'ok tuláakal e ' . pues j a'al ibe' , le
wa yaan tak le u chan taal , u chan u'ulakab ile' . ku t'o'oxol túun le gracia tun
beet a'an u sopa il o' ti' tuláakal le u'ulakab il o'ob . jats'uts . ma' a wil maj e'ex bix u
beet a'al i' ? ma' a wil maj e'ex i' ? pues jats'uts u beet a'al u pres en tar t a'al le primicia ti'
dios o' , jaaj . jats'uts le primicia o' . tumen le u pres en tar t a'al ti' dios o' , ku y a'al ik e ' :
tu k'aaba ' dios y ée t e l dios mejembiil y ée t e l dios espíritu santo .
señor , kin representa r tik jump'éel santo primicia ta no'oj k'ab il . yaan
jump'éel ok'ol óo l al ku beet ik le hermano s o'ob , tuláakal le máax o'ob tu
líi'musk o'ob . jump'éel santo primicia tu no'oj a k'ab . kin representa tik
ta no'oj k'ab il tumen táan ki' ok'ol óo l tik o'ob le u chan ch'a aj le je'ebix
le ayik'al k'uj .
le ayik'al k'uj o' jump'éel máa k yaan ja' ti' . ku taas ik le ja' o' . ku ts'a ik le
ja' o' . ku bendecir t ik le lu'um o' , ka úuchuk le paak'áal o' . ka yaan ak le gracia o' .
láayli mismo le dios o' . leti' xan ts'aa maj ij . pues ken k'áat a' ak túun ti' e ' , ku
representa r t a'al túun le primicia o' ti' ki'ich k elem jaaj al dios e ' . entonces , tuláakal
túun e ' , túun ts'a'ab al túun ti' aj kanankáakb o'ob . le aj kanankáakb o'ob o' , yaan .
pero bejla' e ' , ma'a t ech u reconocer t a'al bejla' e ' . le ka'ach úuch e ' , le ku beet ik o'ob
bejla' e ' yaan u hermano 'ob o' . ku meen t ik o'ob úuch ij , pero bejla' e ' ts'u
cambiar k o'ob bey o' . cambio s yaan ti' , cambio s yaan ti' . pues yasque to'on e ' , le ku
y úuch ul úuch o' , leti' láayli ' k áalkab ansik e ' .
le ma' úuch a' , ka'a l ak il jump'éel año bejla' e ' , ku y a'al ik teen in hijo ;
- kensa bix ken e'ex beet ej , papaj . ts'o'ok ij , ts'u máan u tiempo il paak'al . - ka tu
y a'al aj in hijo e ' : - bix túun ken e'ex meen t ej ? - tuláakal le way a' , túun tuukul e ' ,
jump'éel parte ma' oka'an o'ob ti' hermano s , ku taal o'ob ti' in wiknal . - don isidro ,
bix ki k meen t ej , nojoch máa k ? - - ba'ax y ée t e l ? - - si j e'ex le hermano , - ki , - beorita s
ts'ok'a'an junio . ts'u jóok'ol junio . báan , min a'an , mixmáak paak'al nak . - kin
wa'al ik ti' ob e ' : - junio ts'u jóok'ol , ts'ok'a'an , ts'u máan tu k'iin le paak'al o' . in wéet
xiib il e'ex , - ken ti' , - tak teen e ' chéen tin tuukul tik . to'on e ' ma' paak'áal nak o'on i' .
pues , máax ts'u paak'áal way e ' ? si mixmáak . pues k o'on e'ex . - - pues taal o'on k
u'uy teech wa je'e l u béey tal , k to'on e ' k chan beet ik le primicia o' . - - wa táan a
tuukul tik e'ex , je'e l u páaj tal e ' . - - pero si beora lá aj junto u nu'uk ul o'ob taal ik o'on
way e ' . sáam al e ' , wa je'e l u béey tal e ' , pues k o'on e'ex y ée t e l . - je'e l o' ka tin t'an aj in
hijo s o'ob : - hijo - ken ti' , - preparar t a' ak k'u ' um . preparar t a' ak sik il . ts'u taal le
láak' o'ob o' . k o'on e'ex ti' jump'éel kajtalil te' xaman o' . ti' bin kun bin o'ob i' . ti' kun
úuch ul i' . tumen te'elo' yaan ja' e ' . yaan u páay t a'al ja' e ' . yaan ch'e'en i' .
bueno , ka lá aj juntar naj o'ob e ' . bin u páak t o'ob u nu'uk ul ti' . te'
walak jeak a' , ts'u luk' ul o'ob tin wiknal e ' . bin tu beet o'ob u páak t o'ob u nu'uk ul o'ob
tu'ux kun ts'aa bil u mesa il . j a'al ibe' , kin l íik' il e ' , kin wa'al ik ti' in hijo : - ka much
máan k ech a wa'al teen ti' pedro e ' , - ken ti' , - ka taak way e ' , u taas teen triciclo ku
bis en te'elo' , tumen mun páaj tal in xíimbal . - - je'e l o' , ma'alob - . ka taal , ka taal u
ch' a' en . - pues ko'ox , - ki , - taal en in ch' a' ech , ko'ox . - ka bin o'on . ka k'uch en e ' , júum
ku beet ik wíinik i' . ts'o'ok u míis t a'al , ts'o'ok tuláakal . ts'u lá aj beet a'al le u arco s il .
ts'u beet a'al u chan nu'uk ul o'ob . - j a'al ibe' , paal al e'ex , - ken ti' , - beorita , - ken ti' , - tin
wéet taal ak sak a' . je'e l u chan luuch il a' . ka ts'a ik e'ex te'elo' . ku ts'o'okol e ' k
bin e'ex . temprano e ' , tuláakal , ka lá aj juntar nak e'ex way e ' . temprano xan e ' , - ken
ti' , - las cinco u taal u sáa s tal ka taak ch'a'ab il en ka bis a' ak en te'elo' . - - je'e l o'
ma'alob , je'e l o' , j ach las cinco . - chéen ka tin wu'uy e ' túun k'oop . - ts'o'ok wáaj a
w aj al nojoch máa k ? - - ts'o'ok ij , pero , tin beet ik jump'íit ba'al in wuk' ej . - - ko'ox .
ti' kan uk' ul tanaj e ' . ts'oka'an ba'al uk' bil i' . - je'e l o' , ka máan en e ' , ka ts'a'ab in
wuk' ul e ' jáal a , ka j bin o'on . le ka k'uch o'on e ' , ocho u tú ul ul señora s ts'u
k'uch ul o'ob i' . pero a parte anil o'ob leti'ob . túun ts'a'ab al chokoj ja' , táan tuláakal .
bin u ka'aj kíin s bil le kaax o'ob o' , tuláakal . yaan máax ts'a ik úulum , yaan máax
ts'a ik kaax . kin wa'al ik ti' ob e ' ; - le sak a' o' , lá aj preparado . pues k o'on e'ex . in
balbes in mesa a' . bin in ka'aj in representa r t le mesa ti' le ki'ich k elem jaaj al dios o' .
nik a' aj in k'uub le primicia ti' le ki'ich k elem jaaj al dios o' , utia'al ka k máa te'ex le
ya aj tsil o' . in ka'aj in lá aj ba al mes in mesa y ée t e l u sak a' il , y ée t e l u báa l che' . -
báa l che' kun meyaj i' . ma' k'aj óo l e'ex le báa l che' o' ?
jorge : ma' in k'aj óo l . in k'aj óo l le u che' ile' , pero ma' in k'aj óo l bix u prepar t a'al i' .
isidro : ku cha' ak al . chak bil u beet a'al y ée t e l kaab . entonces , k éen ts'o'okok e ' ,
ma'alob . wa ka y a'ab ak a wuk' ik e'ex e ' , chéen kan a wil e ' , tan chan bin a
takchala ak il . jaaj , tumen fuerte s láayli ' . pero láayli ' leti' u biil al xan utia'al le meyaj
xan bey o' .
pues ka ts'o'ok e ' . ka jo'op' in meyaj , in meyaj teen . kin meyaj , j ach míin …
kin wa'al ik ti' ob e ' : - xiib e'ex , - ken ti' , - u jaaj il e ' , - ken ti' , - mas u ba'al kin wa'al
te'ex e ' ; lep' a wóol e'ex wal e ' . il le juuch' o' . wa ts'u lá aj júuntar e ' , mejor - ken ti' .
- lá aj meen t ej , kin lá aj bendecir t e ' - ken ti' , - ka páat ak a káajsik e'ex le péenkuch o' .
j ach la una wal e ' paal e'ex , je' k u'uy ik e'ex ba'ax kun úuch ul e ' - , ken ti' , - dios k'ub
gracia te'ela' - . - je'e l o' , ma'alob . - yasque bey u t'aan wal e ' , beora ' kan k ts'á aj ti' a' . -
beora ' jóok'ok juntúul i' . nojoch píib ba'al beet a'ab i . - jóok'ok u ka'a tú ul t'ab píib i' .
le u chuuk a'an o'ob o' , péenkuch naj ak o'ob . - - si le péenkuch o' , - ki - puro le
señora o'ob kun meen t ik o' . tun cha ak al o'ob . ts'u lá aj kíin s ik o'ob le kaax o'ob o' .
ts'o'ok tuláakal . tun cha' ak al u ki' il bey o' . - je'e l o' , le ka ts'o'ok u te' e p' e l le waaj
ts'u mu'uk ul . j ach las doce ka mu'uk le waaj o' . ku ts'o'okol e ' , ka jo'op' u t'o'oxol
sak a' túun , tuláakal bey o' . chuk a'an u y óo l le óotsil doña . le señora e ' , ki'imak u
y óo l o'ob xan tumen ku ment ik o'ob le meyaj bey a' . kin wa'al ik ti' ob e ' ; - como bo'oy
teen way e ' , - ken ti' , - como in k'ax maj jump'éel naj te'elo' , pues ma' trabajo i' . - te'
rancho o' k k'ax maj jump'éel naj i , ma'alob .
pues ti' tu j úuy t o'ob le k'óo l o' , tuláakal . j ach la una , chéen ka t u'uy aj e ' ;
le'emm ! ! ! ku kíilba l cháak lak ' in , kíilba naj i . - dios quiera , wa ka ki' taak le santo
ja' bejla' a' , tumen sáam al e ' , paak'áal - kij o'ob . ki'imak u y óo l o'ob ka tu yu'ub o'ob u
tíiti k uba . ay xiib , le ka tu y a'al aj kampuul u ti tik uba , xki'ichpan ja' . le múuy al o'
ts'u cambiar . éek' nak e ' en . le kin wa'al ik ti' ob e ' : - mix a chan dudar e'ex wal e ' ,
xiib e'ex . k o'on e'ex ilik ba'ax kan u beet ej . - chéen ka t ilaj u káaj al le iik' o' ,
jump'éel chan iik' je'e túun ku taal le múuy al o' ; yiiiii . . . ja' ! santisima ! ka tu káa k aj
santo ja' , ja' … le tu'ux yaan en o' bey u ja' il a' ku ts'o'okol a' . yaan teen reuma . kin
wa'al ik ti' - ken s aj bix ken in mee t ej . mixba'al ti' ! dios e ' u y ojel . leti' kun ts'a ik u
bendicion tin wóok'ol , ma' u y úuch ul teen mixba'al . - j a'al ibe' , hasta tak le
señora o'ob tu'ux ku j úuy k'óo l o'ob te' ich il le naj o' , búul ij naj o' . - bey a' le ti' le bey
k'a'ab ée t a' , - kij o'ob . le ka ts'o'ok in lá aj k'ub ik le sopa o' , ts'u jáal al le waaj ts'in
k'ub ik o' . t'o'ox o'ob túun . je'e túun ku taal wíinik te' kaaj a' , ki'imak u y óo l o'ob !
tuláakal le taal o'ob jan al k'óo l o' ; - je'e diez pesos a' , je'e veinte teen a' a , je'e treinta
teen a' . - tun júuntar tik o'ob taak'in . ay máa k ! ka ts'o'ok e ' , nik ik bal u chan
si ik bal o'ob . kin wa'al ik ti' le paal al o' : - xiib e'ex , - ken ti' , - sáam al e ' paak'al ken e'ex
meen t ej , dios bo'o tik te'ex . ta tuukul taj a beet ik e'ex le meyaj a' , yasque beorita s
ts'u pul ik u bendicion jaaj al dios . ts'u ts'a ik u bendicion jaaj al dios . tu
bendecir t aj to'on le lu'um o' . walkil sáam al a' ich kool yaan o'on , táan k paak'al . -
pero cháak le ba'al o' , nojoch máa k . tak y áan al k'áax búul i' . soj jaltuno' ob ,
yí i' chu'u plajij . le ka sáa s il , kin wa'al ik ti' in hijo , ka'a tú ul o' ; - hijo , - ken ti' ,
- buk a' aj le tik in muuk a meen t maj e'ex o' ? - to'on e ' - , ki , - casi veinte ya al e ' . tak t
tik imuk taj kool o' . - ay xiib , - ki . - j ach ma'alob kun jóok'ol le nal a' - ken ti' . - je'e l o'
le veinte ak o' - ki . - wa yaan máax ka'a tuukul e ' , - ken ti , ' - ka lá aj pa'ak' ak jumpuli'
bejla' e ' , - ken ti' . - je' in bo'o tik e ' , - ken ti' . - je'e l o' , ma'alob - ka bin o'ob . míin las
diez ka suu t naj o'ob . - sáan ts'o'okok , papaj , - ku y a'al ik . - je'e l o' ma'alob . - ay nojoch
máa k ! le kaj ts'o'ok ka ki' l íik' le xki'ichpan gracia o' , ka jóok' le xki'ichpan gracia ,
k'áan ik e ' en . j ach parejo l íik' ik le gracia o' . leti' yaan beorita s a' , don nal .
ka'a ka'a p'éel , óox óox p'éel ku ts'a ik . pues leti' e ' túun lelo' . kin wa'al ik ti' ob e ' :
- táan a wil ik e'ex o' ? to'on e ' , táan k k'exbesik k tuukul e'ex e ' . dios e ' , ma' ma'alob i' ;
uts tu t'aan e ' ka k seguer te'ex le k tuukul e'ex ti' dios . il a wil e'ex beorita ' a yaan
bendicion ti' to'on e'ex . ts'a'ab to'on e'ex , si ik to'on e'ex bendicion . - tuláakal ki'imak
u y óo l .
je'e l o' , entonces , le túun e ' le primicia s o' , bey ku beet a'al o' . ti' dios ku
k'u'ub ul , ma' tu y o'ol al wa ba'al . jaaj , por ejemplo yaan túun k a'al ik e ' : - le juntúul
cruz bey a' , - ku y a'al ik , - ma' agradable u ts'a'ab al yóok'ol mesa , tumen contra rio
dios . - bey u y a'al ik o'ob . pero kin wa'al ik ti' e ' : - pues , jaaj il e ' , ma' to'on beet le
je'e l o' . dios e ' , le ka crusificarta'ab te' che' o' , si le che' o' min a'an u t'aan . chéen u
chan xóot' che' ka beet a'ab u cruz il ka cruisificar ta'ab dios . pero le dios , leti' e ' ,
óo l i' bey túun le k to'on e ' , jaaj il e ' . óo l i' bey k an taj falta , wa yaan to'on falta , wa
yaan to'on , wa ba'ax ti' pres idente , wa ti' gobernador e ' , yaan u castigar tik o'on .
tuláakal le comisarios o'ob o' , wa yaan a falta yaan u castigar tik o'on . bey túun anil
ki'ich k elem dios e ' , crusificarta'ab ij . pero ma' u y ojel xan e ' máax bée t le ba'ax o' ,
wa k'aas ba'ax tu beet i' . ma' ku debe r u koko'chak' tik o'ob ki'ich k elem jaaj al dios i' .
a despues e ' ka tu tuukul taj e ' máax beet le ba'ax o' . ka jo'op' u y ok' tik , leti' ,
ki'ich k elem jaaj al dios e ' . leti' le lo j mil le lu'um a' y ée t e l u ki' il ich k'i'ik' e l , kan
yaan jij ma'alob tal le lu'um a' .
ba'al o'ob tuláakal tu beet aj ki'ich elem jaaj al dios . tu beet aj le estre l las o' .
tu beet aj le lunao' . tu beet aj le k'iin tíich'k'abti k o'on e'ex way lu'umka bil a' .
le lunao' láayli ' ku sáa s il kúuns ik to'on e'ex way te' lu'umka bil a' . kex
éek'joch'e'en ile' , kex ts'u y áak'ab tal e ' , pero sáa s il a máan . tu beet aj le lu'um o' , tu
beet aj le k a'an o' . yaan wáaj milagros ti' dios wa min a'an ? tuláakal tu ts' aj .
tuláakal tu ts' aj dios . je'e l ba'ax clase ba'al che' il o'ob e ' , tu lá aj p'at aj dios utia'al le
alimento ti' le lu'um way ka bil a' . tu pat' aj k'éek'en , tu p'at aj kaax , tu ts' aj kaax , tu
ts' aj k'éek'en , tu ts' aj wakax . tu ts' aj tak tsíimin utia'al u meyaj máa k , ka bis ik le
juntúul a tsiimin , ka ts'a ik u ku u che' . ka taas ik ba'al a jaan t y ée t e l . ka il a' ak
buk a' aj milagros ku beet ik to'on e'ex ki'ich k elem jaaj al dios ! buk a' aj milagros tu
beet aj dios ! pues yasque to'on e ' ma' táan k beet ik le bey o' . leti' e ' je'e l u beet ik e ' . u
bendicion leti' . único ba'ax e ' , k'áat je'e ba'ax ti' dios e ' . ma' chika'an a wil ik u
ts'a ik i' . pero yaan u ts'a ik teech . tumen ti' leti' ka k'áat ik .
rodrigo : don isidro , in wil maj yaan jump'éel ba'al u k'aaba ' sáastun . ba'ax túun
le sáastun o' ?
isidro : sáastun ? le ku yil a'al ba'ax o'ob , ba'ax o'ob ku taal u k'iin . ba'ax o'ob ku
taal u y úuch ul . ba'ax o'ob ku beet a'al , ba'ax ku taal k'iin ta wóok'ol . tumen juntúul
máa k , ku y a'al a'al bey , ku y a'al a'al j meen il o' , es que leti' e ' ts' aj a'an xan ti' . dios
ts'a ik le ba'ax o'ob bey o' . ma' chéen ka ts'a'ab ak i' , jaaj . je' túun e ' , ken taak túun le
máax o' , ka wil ik ba'ax k'oja'an il yaan ti' juntúul máa k , yaan u ts'a'ab al teech a
wil ik . yaan u ts'a'ab al teech a wil ik tumen dios .
jorge : ma' chéen le tuunich tia'al u beet ik a wil ik tuláakal le ba'al o'ob o' .
isidro : si dios ts'a ik teech , bendi ción ts'a ik teech . ma' tumen wa chéen wa ka
taal ka wil a ch' a' ik jump'éel ba'al i' , chéen kan a wil . jump'éel tiempo e ' , bija'an o'on
te' jump'éel áaktun te'ela' . k éen k'uchuk ech te' ich il le áaktun o' , jefe , wa ka wil a' e ' ,
ya'abach profesor o'ob ts'o'ok k bis k e ' , ma' tu xok ik le letra s yaan te' áaktun o' .
jorge : tu'ux banda yaan ?
isidro : te' baanda x k'iin il , te' baanda . u k'aaba ' le chan lugar o' x ja'as che' il . pues
k éen okok ech bey a' , chéen jump'éel bey chan xnóok sajkab e ' bey u chan jool tu'ux
kan okol bey a' . pero k éen k'uchuk ech e ' , bey j e'ex le ich naj a' . bey a bin ich il tu'ux
yaan le ja' o' . le kan k'uchuk ech ti' u jool il u ch'e'en il o' , jump'éel chan arco yaan
bey a' tu'ux yaan le ja' o' . yaan jump'éel chan chulub túun ts' a'an i' . yaan túun
jump'éel chan pila bey a' . ka wil ik e ' chika'an huella u y okol o'ob i' . - pues tu'ux ku
taal le tsíimin a' ? - ta t'aan . - bix u y okol le tsíimin te' ka p' o'ob ok u paach te' chan
pila o' ? - chika'an a wil ik e'ex u huella u yook cristiano bey a' . u huella u yook le
máa k ku chéen máan te' jool o' . bix u jóok'es ik le ja' o' ? éek'joch'e'en a' , ken . ma'
siempre que jump'éel saas il yaan il il ma bey te'elo' . lelo' leti' le káakab o'ob o' ku
yisins ik o'ob u paach le mejen tsíimin o' .
nojoch áaktun . je'e wa kin wa'al ik ti' ob e ' yaan juntúul máa k e ' : - je' wáaj a
bis k o'on e ' ? - je'e in bis ik e'ex e ' - . chéen ba'al e ' , bejla' e ' min a'an u bej il . lá aj tsu'uts
le bej o' . lá aj tsu'uts ij , lá aj k o'ol le bej o' , y ok'ol le bej o' . wa ma' ka'ach e ' si ti' k bin
ch' a' le ja' utia'al le primicia s ka'ach o' . nojoch áaktun je'e l o' . te' bey chú umuk e '
bey táan bin a' ka wil ik e ' jump'éel nojoch mesa il . pero mesa de tuunich , de tuunich .
ka j bin o'on jump'éel tiempo kin wa'al ik ti' e ' … como in señor e ' , leti' k a'an s mil en ti'
le meyaj o' , leti' le ts'a ak o' , tin paal il , ma' nojoch en i' . es que bejla' e ' j e'ex le edad
yaan teen a' … ochenta y tre s ken in cumplirtej ti' le abril ku taal a' , ochenta y tre s
ken in cumplirtej . j e'ex in wa'al ik ti' e ' , tin paal il ka tu k a'an s en in meen t le meyaj o'
kin meentmil o' . kin wa'al ik túun ti' tak in señor e ' : - señor , bix beet a'an il lela' ? -
- ahh , lela' u ch'e'en le nojoch máa k o'ob o' . - yaan juntúul máa k kool leti' le jool le
áaktun o' . chéen bin ka tu yil aj e ' , táan bin u tuul le buuts' bey tu jool le áaktun
bey o' . tuul le buuts' o' . ti' yaan bin te' ich u kool o' . u kol maj u jool le áaktun o' .
j ach ma' sáam e ' le ku yil ik bin e ' , nak ak bal bin cháak . leti' le ja' taal ch'a'ab il o'
ch'a'ab le ja' tumen le yuum tsil o' . ka jóok' ij , chéen como quiera .
bejla' e ' , wa ma' e ' j ach jin invi tar k e'ex ka in bis e'ex ka wil e'ex . chéen
ba'al e ' , ma' táan k okol chéen ka oko'oni' . yaan u bis a'al chan sak a' i' , te' tu jool le
áaktun o' . ts'a ki' ets' kúuns ik le sak a' o' , xeen . mixba'al ju beet a'al teech e ' .
jorge : wa ma' ta ts' aj le ba'ax … ?
isidro : pues chéen kan a wu'uy e ' , táan a t'a'anal . táan a t'a'anal te' ich le áaktun o' .
ka úuch bin ti' le máa k o'ob le k'iin il o'ob o' . como naats' k'iin il yaan le ba'al o' , ka
bin tu yu'ub o'ob e ' . ts'u y okol o'ob chú umuk il le k'a'ab ée t o' ka jo'op' u t'a'anal o'ob .
je' túun ku káa k ik bin u juum tsáab kaan o'ob . ts a' aaa ! ! ! puro tsáab kaan o'ob . - bix
túun ken k bin e'ex jóok'ol ? hermano , yaan túun u y úuch ul to'on loob . ba'ax ok o'on
k beet ej ! - ok o'ob bin u ch' a' ob le ja' u yuk' o'ob ka'ach o' , pero ma' béey jij o'ob i .
mun cha'ab al chéen okol , chéen ka okok ech i' . nojoch áaktun , u ch'e'en le
yuum tsil o'ob o' , aj kanan káakab o'ob . pero yaan máa k e ' mun creer tik wa yaan aj
kanan káakab o'ob o' . wa yaan u káa k bil o'ob jump'éel lugar , por ejemplo , j e'ex le
way a' , ka a wa'al e ' :
en s ej u k'aaba dios y ée t e l dios mejembiil y ée t e l dios espíritu santo
je'e bakáan juntúul aj kanan káakab , bakáan sabacche' , bakáan le kin
k'ub ik , bakáan jump'éel sujuy primicia , bakáan tu no'oj k'ab bakáan
dios padr e , dios hijo , dios espíritu santo ti' bakáan kan in péek s
bakáan , le aj kanan káakab o'ob bakáan way bakáan tu aj kanan
káakab il sabacche' , ti' bakáan aj kanan káa k bil xiib je'e bakáan a' , ti' le
bakáan aj kanan káa k bil chan x - áaktun bakáan , ti' bakáan xya'ax
áaktun bakáan , kin k'ub ik bakáan tu no'oj a k'ab e'ex bakáan ti' bakáan
tu … bakáan te'elo' wa káakab naj káakab o' bakáan a' . kin k'ub ik
bakáan jump'éel sujuy primicia bakáan tu no'oj a k'ab bakáan dios
padr e , dios hijo , dios espíritu santo .
leti' le meyaj k'a'ab ée t a beet ik o' . ta wu'uy ik ? ma'alob ? teech e ' , leti' le t'aan o'
k'a'ab ée t a beet ik . le k éen in wa'al e ' :
tu káa kbiii il chan sabacche' te ba'al bin a wu'uy ik tu káakab il bakáan
chan sabacche' [ … ] bey u k iik o'ob o' bakáan jump'éel sujuy primicia
bakáan tu no'oj a k'ab bakáan dios yuum bil .
máax le dios yuum bil o' ? es mi cristo ; dios padr e , dios hijo , dios espíritu santo .
leti' lelo' . ku y a'al ik uláak' jump'éel palabra e ' , ku y a'al ik :
chéen bin , chéen bin , wa bin o'ob k ú ul i' , chéen bin , chéen bin wa bin ku
ki' persona bin u chichan [ … ] bakáan xan xail iik' al ku bakáan tu no'oj
k'ab bakáan dios yuum bil [ … ] wa bin nikin ( bin in ka'aj ) in péek s ik
bakáan e ' chichan u tia'al o'ob bakáan u no'oj k'ab bakáan dios padr e ,
aaam , aaam , aaam .
leti' le primicia s o'ob ku k'u'ub ul bey o' . máax ti' ku t'a'anal ? es mi dios , dios
padr e . leti' le ku k'áat óo l t a'al o' :
trece waaj tas wa bin [ … ] wa bin u ki' o k'óo l ta'aj bakáan u chichan
ch' a' bakáan xail k'áak' o'ob bakáan tumen trece hermano s o'ob . trece
hermano s a bin a [ … ] wa bin ku ki ok'ol óo tik o'ob bakáan u chichan
ch' a' wa bakáan xan xail iik' al ku bakáan tu no'oj u k'ab bakáan dios
yuum biil , aaa e , aaa , aaa .
to'on e ' táan k ok'ol óo l al . táan k meen t ik le ok'ol óo l al o' utia'al dios ka
yaan ak u sí ik to'on u bendicion . u ku x kíin s k o'on . u ts'a ik to'on ba'al k jaan t e ' .
jats'uts ka yaan a k o'on e'ex tuukul e'ex ti' ki'ich k elem yuum . jats'uts ka k ts'a e'ex
gracia s ti' dios tumen leti' ts'a ik to'on e'ex le tséemb al o' . leti' ts'a ik to'on e'ex le
kux tal o' . leti' le ts'a ik to'on le jan al o' . k éen sáa s ak e ' , teech e ' mix a wojel ba'ax
preparado k'áat a'an . tumen wa yaan juntúul a xnoojoch , u y ojel xan ba'ax mas
k'a'ab ée t u kan k éen l íik' ik e ' ku jan mee tik jump'éel oración - señor , ts'in ki' l íik' il .
teech kan a ki' ts' aj teen jump'íit ba'al tia'al kin alimentar k inbaj ; padr e , kin ts'a ik
teech u gracia s il , y ée t e l u y a'ab al , y a'ab al dios bo'o tik il , ti' teech ku x kíin s k o'on ,
juum - . tumen to'on e ' bey in w anil ka'ach y ée t e l in anima s in familia . anima s in
familia tu kan aj , tu kan aj . k éen y a'al in l íik' il teen e ' , kin meen t ik jump'éel oración :
- señor , ts'in ki' l íik' il . beorita s a' nik a' aj en ki' meyaj . teech kan a ki' ts'a teen
jump'éel bendicion ta no'oj k'ab il . ka yaan ak in ki' meyaj y ée t e l tranquilo jump'éel
vida , jump'éel ki'imak óo l al . ka ka'a suu nak en way tin naj ile' , in yuum . mixmáak
uláak' ju páaj tal in k'áat ik teech nomas que persona . jump'éel cristiano , le kan y a'al
u l íik' il , ka xi'i k te' k'óo ben o' , leti' e ' , ku j áan meen t ik oración : - yuum , in ka'aj in
preparar t jump'íit ba'al u jaan t ej . u k'ab a paal e ' ku ki' bin te' k'áax a' . bendecir t ej
xan , ts'a jump'éel bendicion tu yóok'ol ka ki' suu nak y ée t e l y a'ab ba'al uts . mu
y úuch ul mix jump'éel des gracia ti' . mu y úuch ul loob ti' . - tu kan aj le anima s , juum ,
u'uy a wu y e'ex bix tuláakal le meyaj o'ob o' . puro bey le meyaj o' . bey le
ok'ol óo l al o' .
jorge : pero le k'aay o' ka beet ik , chéen utia'al le primicia o' ? wa a wojel uláak'
k'aay utia'al uláak' ba'al e ' , utia'al uláak' primicia , uláak' primicia . wa yaan a k'ub ik
le uláak' le ba'al , le ba'al o'ob ta logra te'ex te' kool o' ?
isidro : aah , tuláakal , tuláakal le je'e l o' yaan a k'ub ik ti' dios e ' , u yuum il . dios e ' u
y ojel ba'ax kan a k'ub ti' . u y ojel ba'ax kan a k'áat ti' xan . kan a representa r ti'
tuláakal le tuukul o'ob o' , yaan a representa r ik ti' . tumen dios e ' , ka pres en tar tik ti' e '
es que máax ka ok'ol óo l tik . ba'ax ka tukul tik , ba'ax … - ki'imak óo l e ' ka
bendecir t ik o'on e ' señor . tuláakal le ba'al o' bey ku ts'a'ab al te' yóok'ol le meesa o'
yaan a representa r tik ti' dios . - ta ts' aj to'on hijo , dios bo'o tik teech . ta síi aj to'on
ba'al ka k jaan t bejla' e ' , dios bo'o tik teech . beora ' in ka'aj in k'ub teech , in ka'aj in
representa r t teech e , ba'ax ta síi aj ti' teen . bin in ka'aj in ts'a a wojéel te ba'ax t
k'am aj ta no'oj k'ab il . leti' le k'a'ab ée t ts'a ik teech o' , juum . tak le tuláakal lela' ,
lela' tu ts' aj teech a paal il o'ob . tu l íik' muk't o'ob ti' le primica beora ' k
representa r tik teech a' . - ka lá aj k'ub ik u persona o' ti' dios , wa pedro , wa juan , wa
josé , wa tuláakal . yaan a k'ub ik u k'aaba ' ti' y ée t e l u apellido . dios e ' u y ojel
máax o'ob k'a'aj s ej . u y ojel máax o'ob k'áat ik le bendicion o' , tuláakal . ma' chéen
ko'ox ka j áan beet jump'éel meyaj wa ma' ta k'ub ik le persona . wa ma' ta k'ub ik le
persona , ma' a wojel i' . mixba'al k'u'ub ti' dios . k'a'ab ée t j ach a wojel . j ach
inteligente y ée t e l meyaj tuláakal . k'a'ab ée t a k'ub ik le persona s o' y ée t e l u apellido
ti' dios . dios e ' ku k'am ik e ' . es que u y ojel máax e ' . le k éen u bendecir t le lu'um
tu'ux ku meyaj e ' cristiano , es que yaan u bendecir t ik dios tumen u y ojel máax o'ob .
juntúul u hijo k'áat le bendicion , k'áat ik o'ob le bendicion o' . ku y ok'ol tik o'ob le
bendicion o' .
jorge : pero , yaan u k'aay il , yaan u k'aay il ?
isidro : lelo' ma' , chéen xokchi'i t a'al . chéen u xokchi'i t a'al . le k'aay o' leti' le tin
beet aj xan .
jorge : pero le k'aay o'ob ta beet aj , utia'al a k'áat ik le bendicion o' ?
isidro : tia'al in k'áat ik le bendicion o' . ma' táan a wu'uy ik buk a' aj jats'uts il ?
way e ' tu káakab e ' sabacche' yaan o'on :
tu ka k biil i' chan sabacche' wa bin a [ … ] tu kakb i' chan sabacche' wa
bin ku ki' ok'om óo l taj bakáan u chichan ch' a' wa bakáan chan x - a il ta
k'uj , trece hermano s o'ob wa bin [ … ] táan bin u ki' ok'om óo l tik o'ob
bakáan xan u ts'a bakáan chan x - aay k'al tu bakáan tu no'oj u k'ab
bakáan dios yuum bil , aaa , aaa , aaa .
ma' no'oj a'an i' ? u'uy a wu'uy , tun y ok'ol lela' , tun y ok'ol lela' . pues le k éen
u ts'o'okol e ' , kin lá aj representa r tik u apellido tia'al le k'uj tia'al le trece jump'éel
waaj le kin wa'al ik teech o' . te' kun k'u k bil le apellido s o' , túun o' , u ts'ook túun o' .
u'uy a wu'uy ej , wa juan , wa pedro , wa josé , u apellido e ' tu lá aj , lá aj , lá aj
representa r t o'ob ti' dios . lá aj x olok bal o'ob xan tu paach le chan meesa tu'ux ku
y úuch ul le meyaj o' . ma' chéen wa'alakbal o'ob i' , lá aj x ol tal , tuláakal . bey le
meyaj o' , bey o' . leti' le meyaj o'ob bey o' . leti' kin k'ub ik te'ex bey o' . lete' kin
tsikbal tik te'ex o' , a wu'uy e'ex tuláakal .
judith : teen e ' in k'aaba ' , teen e ' judith elizabeth . teen kin tsikbal bix úuch ik in
wokol ti' escuela cobay . ka káaj e ' difíc il in wil ik tumen todavía ma' in wojel bix
anik i' . pero bejla' e ' tin wil ik jump'íit . . . junjump'íitil e ' túun jóok'ol teen ma'alob il .
yaan in amigo s , in amigas ts'in kaxt ik . ma'alob in bis ik inbaj y ée t e l o'ob . uts u
modo s o'ob tin wéet e l .
jorge : kux túun a wil ik jel a'an le vida wey a' y ée t e l le timul o' ?
judith : le vida way peto j ach diferente j e'ex timul o' . y a'ab , y a'ab ba'al o'ob , bix
u forma u t'aan o'ob , u vestir k uba'ob , u comportar k uba'ob . diferente , ma' igual i' .
y a'ab u diferencia il yaan .
jorge : kux teech , ba'ax le diferencia ka wil ik ?
judith : ah ! tumen way e ' le xch'úupal al o'ob o' , leti'ob e ' ku vestir k uba o'ob , bey ku
tak ik o'ob u short kóomtak , pantalón . en cambio timul e ' ma' bey o' . lelo' , falda ,
blusa juntúul k'ab il o'ob . oora way e ' , ma' .
jorge : kux túun ma' ta bin ich kool bey o' , wa ka bin ?
judith : ah , way e ' ma' , way e ' …
jorge : pero , te' timul o' , ken suu t nak ech te' escuela .
judith : ah ! le k éen suu t nak en , k éen k'u u chuk en tin wotoch e ' , kin jan al . ku
ts'o'okol e ' , kin descansar jump'éel oora . ts'o'okol e ' wa yaan in tarea , ken in meen t
in tarea . pero wa yaan teen examen e ' , ken estudiar utia'al in examen .
jorge : kux túun a amigo s te' timul o' , láayli ' ka máan y ée t e l o'ob ?
judith : ah ! lelo' igual j e'ex anik úuch e ' bey tak bejla' e ' . ma'alob in bis k inbaj
y ée t e l o'ob , pero ts'in kaxt ik uláak' xan way e ' .
jorge : bix túun a amigo s te' cobay o' yaan teech i' ?
judith : yaan pero ma' y a'ab i' . yaan , pero ma' y a'ab i' . chéen ka'a tú ul … ma'alob ,
ma'alob u bis ik uba o'ob tin wéet e l . t'an … kex yaan e ' ku y a'al ik o'ob e ' mas . . . bix jin
wa'al ik teech e ' ? kin explicartika' , mas ku yu'ubikuba . mas ku yu'ubikuba mas
yaan taak'in . ku yu'ub ik bix ku mas … tumen e ' , tumen e ' desprecia r tik le óotsil o'ob ,
j e'ex u taal o'ob bey j e'ex tu'ux in taal teen chéen ti' kajtalil a' . y a'ab j ach ku
desprecia tik o'ob máa k i' , pero y a'ab e ' ma' bey o' . y a'ab e ' mun interes ar ti' e ' wa yaan
teech taak'in , wa min a'an .
jorge : kux túun le uláak' xi'ipal al o'ob le ku xook te' cobay o' , ku t'aan maaya
xan , wa yaan …
judith : yaan e ' , k éen u yu'ub ik in t'aan , tin t'aan y ée t e l in amigas te' maaya il a' , ku
y a'al ik o'ob e ' ma' k t'aan bin maya bin . tumen u y a'al a'al bin e ' j ach k'áax il
k'éek'en o'on bin . ba'ax kin wa'al ik ti' ob e ' , mix juntéen debe de ser ek su'ublak tal ti'
k maaya , utia'al k t'aan maaya . ma' wáaj táan a wil ik to'on e ' ti' sí ij o'on . desde ka
sí ij en , maaya k a'al ik . y a'ab e ' , y a'ab burlark o'on i' . ku y a'al ik to'on ba'al , tumen k
t'aan maaya . pero teen tin parte báan in k'áat ti' e ' . ti' tak escuela kin t'aan maaya ,
kin t'aan xan español i' .
jorge : bix túun , yaan xi'ipal , wa yaan xch'úupal ka bisis k abaj y ée t e l ku t'aan
maaya ?
judith : yaan , juntúul ku taal tahdziu i' bey o' , maaya xan u t'aan . kin t'aan y ée t e l
leti' bey o' . maaya k tsikbal y ée t e l . chéen ken in wil e ' tu lá aj paj k en o'ob . tumen tu
yil ik o'on o'ob táan k maaya to'on . j ach ti' in salon e ' mixba'al ku y a'al ik o'ob teen .
yaan oora utia'al k jóok'ol descanso e ' , ku y a'al ik o'ob wa ba'ax bey u t'a'anal
maaya o' .
jorge : kux túun le maestro o' ba'ax ku y a'al ik ?
judith : le maestro o' ma'a t ech u y a'al ik to'on mixba'al . leti'ob , wa yaan k'iin u
burl ak o'on o'ob ek compañeros o'ob bey o' , leti' e ' ma'a t ech u yu'ub ik , min a'an i' …
jorge : ma' tu yu'ub ik o'ob , eeeh . . .
judith : tu burlark en o'ob , ma'a t ech u yu'ub ik le profesor tun burlark o'on o'ob o' .
jorge : bix a wil ik le secundaria ta jóok' o' ? bix a wil ik a compañeros te'
secundaria ?
judith : jaa , in compañeros o'ob e ' lelo' , j ach tuláakal o'ob e ' tin bis aj inbaj
y ée t e l o'ob . ma'alob uts modo s o'ob . ma'a t ech u y a'al ik o'ob ba'al ti' teen , mixba'al .
bix jin wa'al ik teech e ' , j ach in amigo s o'ob bey o' .
wendy : máax mas ka bis ik abaj ?
judith : y ée t e l wendy , alba , marb ella , norma . y a'ab in amigas o'ob bey o' . túun
mas k amigas que amigo s , casi lelo' ma' anchaj teen i' .
jorge : ba'ax ka tsikbal y ée t e l o'ob , y ée t e l a amigas te' timul o ?
judith : yaan oora k éen jo'ok'ok o'on e ' k tsikbal tik bix … ba'ax kin tsikbal tik
y ée t e l o'ob ? k éen jóok'ok en , luk' u ken wey k éen xi'i k en o' ? kin tsikbal tik ti' ob e ' es
que j ach diferente le escuela te'ela' . ma' igual j e'ex le te'elo' , kin wa'al ik ti' ob e ' . kin
anima r k o'ob . yaan oora kin wa'al ik ti' ob e ' : - oken e'ex i' ka a wil e'ex , - ken ti' .
- te'elo' y a'ab ba'al jel a'an i' , - ken ti' . - pero mas y a'ab xan ba'al je' a kan ik e ' - ken
ti' ob .
jorge : kux teech yaan a seguer estudiar k éen ts'o'ok ech te' cobay o' ?
judith : wa kin ts'o'ok s le cobay o' , míin yaan wal e ' .
jorge : ba'ax ka tukl ik a xok ik ?
judith : lelo' , mas u jaaj il e ' , lelo' ma' in tuukul ti' .
jorge : todavía ma' a wojel ba'ax .
judith : ma' in wojel i' .
jorge : pero , ba'ax a uts ta wich bey o' ? maestra wa ba'ax i' , contador ?
judith : teen e ' uts tin wich i' le maestra il o' , contador . leti' le ka'a p'éel je'e l jats'uts
in wil ik bey o' . u maas il o' jats'uts tak xan pero , ma' bey j e'ex le je'e bey o'
ka'a p'éel o' .
jorge : ba'ax uláak' a k'áat a tsikbal t teen ?
wendy : bix u meyaj t a'al le iik e ' ?
jorge : ka bin te' ich kool , ba'ax meyaj ka beet ik te' ich kool ?
judith : k éen xi'i k en ich kool e ' ka tu dia il jóoy a' bey o' . k éen k'uchuk o'on e ' k
júupul jóoy a' ek suu t . je'e l o' ti' u káaj al túun ts'u káaj al le t'ok iik il o' . pues utia'al
túun ts'o'ok u káaj al le t'ok iik il o' , pues ka k bin t'ok iik . k t'ok ik le iik o' , ku bo'o tal
xan . k náajal tik jump'íit taak'in xan . teen e ' , teen e ' le in bin ich kool o' . teen e '
jats'uts in wil ik . jats'uts ' in wil ik in bin ich kool . tumen , tumen ma' . . . , bix jin
wa'al ik te'ex . . .
jorge : mas ku chan divertir k ech .
judith : jaaj ku divertir . ts'o'okol e ' , táan k bin y ée t e l in amigo s o'ob bey o' . in
amigas o'ob bey o' , táan k tsikbal y ée t e l o'ob bey o' . in tia'al teen e ' , kin divetirk inbaj
pero tin ganar tik xan jump'íit taak'in i' .
wendy : ba'ax ka beet ik y ée t e l le taak'in o' ?
judith : y ée t e l le taak'in o' kin náajal tik bey o' , kin man ik in nook i' . in wo'och , wa
ba'ax kin jaan t ik , mases chéen le je'e l bey o' . mixba'al uláak' ba'ax kin man ik i' .
jorge : kux túun y ée t e l x wendy , ba'ax ka tsikbal y ée t e l e ' ?
judith : ah ! lelo' , y ée t e l x wendy y a'ab ba'ax kin k'áat ik ti' . bix u bis ik ubaj
y ée t e l u amigo s , wa yaan u novio o' .
wendy : bix úuch aj , ka'a a'al teen bix úuch aj a wil ik u beet a'al le señor ita e ' ? bix u
káaj al , bix u ts'o'okol ?
judith : tuláakal ken in wa'al e ' ? lelo' ka meen ta'ab e ' señor ita prima vera tin xook
te' secundaria o' . teen e ' jats'uts tin wil ik teen bey o' . tumen yáax u meen t a'al
jump'éel festej o bey o' . mix juntéen meen t a' ak . jats'uts tin wil aj bix úuch ak u
organ izar t a'al tumen le maestra o' . bix úuch ak k en s a y art ik , bix úuch ak … pues ma'
chan jóok' to'on wal tu beel e ' , pero , tak divertir tik ba i' . j e'ex u y a'al ik le maestra o' ,
u importante ile' leti' e ' k divertir tik baj . teen tin wil aj e ' jats'uts .