narracionesMayas.seg.txt 268 KB
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449 450 451 452 453 454 455 456 457 458 459 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469 470 471 472 473 474 475 476 477 478 479 480 481 482 483 484 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559 560 561 562 563 564 565 566 567 568 569 570 571 572 573 574 575 576 577 578 579 580 581 582 583 584 585 586 587 588 589 590 591 592 593 594 595 596 597 598 599 600 601 602 603 604 605 606 607 608 609 610 611 612 613 614 615 616 617 618 619 620 621 622 623 624 625 626 627 628 629 630 631 632 633 634 635 636 637 638 639 640 641 642 643 644 645 646 647 648 649 650 651 652 653 654 655 656 657 658 659 660 661 662 663 664 665 666 667 668 669 670 671 672 673 674 675 676 677 678 679 680 681 682 683 684 685 686 687 688 689 690 691 692 693 694 695 696 697 698 699 700 701 702 703 704 705 706 707 708 709 710 711 712 713 714 715 716 717 718 719 720 721 722 723 724 725 726 727 728 729 730 731 732 733 734 735 736 737 738 739 740 741 742 743 744 745 746 747 748 749 750 751 752 753 754 755 756 757 758 759 760 761 762 763 764 765 766 767 768 769 770 771 772 773 774 775 776 777 778 779 780 781 782 783 784 785 786 787 788 789 790 791 792 793 794 795 796 797 798 799 800 801 802 803 804 805 806 807 808 809 810 811 812 813 814 815 816 817 818 819 820 821 822 823 824 825 826 827 828 829 830 831 832 833 834 835 836 837 838 839 840 841 842 843 844 845 846 847 848 849 850 851 852 853 854 855 856 857 858 859 860 861 862 863 864 865 866 867 868 869 870 871 872 873 874 875 876 877 878 879 880 881 882 883 884 885 886 887 888 889 890 891 892 893 894 895 896 897 898 899 900 901 902 903 904 905 906 907 908 909 910 911 912 913 914 915 916 917 918 919 920 921 922 923 924 925 926 927 928 929 930 931 932 933 934 935 936 937 938 939 940 941 942 943 944 945 946 947 948 949 950 951 952 953 954 955 956 957 958 959 960 961 962 963 964 965 966 967 968 969 970 971 972 973 974 975 976 977 978 979 980 981 982 983 984 985 986 987 988 989 990 991 992 993 994 995 996 997 998 999 1000 1001 1002 1003 1004 1005 1006 1007 1008 1009 1010 1011 1012 1013 1014 1015 1016 1017 1018 1019 1020 1021 1022 1023 1024 1025 1026 1027 1028 1029 1030 1031 1032 1033 1034 1035 1036 1037 1038 1039 1040 1041 1042 1043 1044 1045 1046 1047 1048 1049 1050 1051 1052 1053 1054 1055 1056 1057 1058 1059 1060 1061 1062 1063 1064 1065 1066 1067 1068 1069 1070 1071 1072 1073 1074 1075 1076 1077 1078 1079 1080 1081 1082 1083 1084 1085 1086 1087 1088 1089 1090 1091 1092 1093 1094 1095 1096 1097 1098 1099 1100 1101 1102 1103 1104 1105 1106 1107 1108 1109 1110 1111 1112 1113 1114 1115 1116 1117 1118 1119 1120 1121 1122 1123 1124 1125 1126 1127 1128 1129 1130 1131 1132 1133 1134 1135 1136 1137 1138 1139 1140 1141 1142 1143 1144 1145 1146 1147 1148 1149 1150 1151 1152 1153 1154 1155 1156 1157 1158 1159 1160 1161 1162 1163 1164 1165 1166 1167 1168 1169 1170 1171 1172 1173 1174 1175 1176 1177 1178 1179 1180 1181 1182 1183 1184 1185 1186 1187 1188 1189 1190 1191 1192 1193 1194 1195 1196 1197 1198 1199 1200 1201 1202 1203 1204 1205 1206 1207 1208 1209 1210 1211 1212 1213 1214 1215 1216 1217 1218 1219 1220 1221 1222 1223 1224 1225 1226 1227 1228 1229 1230 1231 1232 1233 1234 1235 1236 1237 1238 1239 1240 1241 1242 1243 1244 1245 1246 1247 1248 1249 1250 1251 1252 1253 1254 1255 1256 1257 1258 1259 1260 1261 1262 1263 1264 1265 1266 1267 1268 1269 1270 1271 1272 1273 1274 1275 1276 1277 1278 1279 1280 1281 1282 1283 1284 1285 1286 1287 1288 1289 1290 1291 1292 1293 1294 1295 1296 1297 1298 1299 1300 1301 1302 1303 1304 1305 1306 1307 1308 1309 1310 1311 1312 1313 1314 1315 1316 1317 1318 1319 1320 1321 1322 1323 1324 1325 1326 1327 1328 1329 1330 1331 1332 1333 1334 1335 1336 1337 1338 1339 1340 1341 1342 1343 1344 1345 1346 1347 1348 1349 1350 1351 1352 1353 1354 1355 1356 1357 1358 1359 1360 1361 1362 1363 1364 1365 1366 1367 1368 1369 1370 1371 1372 1373 1374 1375 1376 1377 1378 1379 1380 1381 1382 1383 1384 1385 1386 1387 1388 1389 1390 1391 1392 1393 1394 1395 1396 1397 1398 1399 1400 1401 1402 1403 1404 1405 1406 1407 1408 1409 1410 1411 1412 1413 1414 1415 1416 1417 1418 1419 1420 1421 1422 1423 1424 1425 1426 1427 1428 1429 1430 1431 1432 1433 1434 1435 1436 1437 1438 1439 1440 1441 1442 1443 1444 1445 1446 1447 1448 1449 1450 1451 1452 1453 1454 1455 1456 1457 1458 1459 1460 1461 1462 1463 1464 1465 1466 1467 1468 1469 1470 1471 1472 1473 1474 1475 1476 1477 1478 1479 1480 1481 1482 1483 1484 1485 1486 1487 1488 1489 1490 1491 1492 1493 1494 1495 1496 1497 1498 1499 1500 1501 1502 1503 1504 1505 1506 1507 1508 1509 1510 1511 1512 1513 1514 1515 1516 1517 1518 1519 1520 1521 1522 1523 1524 1525 1526 1527 1528 1529 1530 1531 1532 1533 1534 1535 1536 1537 1538 1539 1540 1541 1542 1543 1544 1545 1546 1547 1548 1549 1550 1551 1552 1553 1554 1555 1556 1557 1558 1559 1560 1561 1562 1563 1564 1565 1566 1567 1568 1569 1570 1571 1572 1573 1574 1575 1576 1577 1578 1579 1580 1581 1582 1583 1584 1585 1586 1587 1588 1589 1590 1591 1592 1593 1594 1595 1596 1597 1598 1599 1600 1601 1602 1603 1604 1605 1606 1607 1608 1609 1610 1611 1612 1613 1614 1615 1616 1617 1618 1619 1620 1621 1622 1623 1624 1625 1626 1627 1628 1629 1630 1631 1632 1633 1634 1635 1636 1637 1638 1639 1640 1641 1642 1643 1644 1645 1646 1647 1648 1649 1650 1651 1652 1653 1654 1655 1656 1657 1658 1659 1660 1661 1662 1663 1664 1665 1666 1667 1668 1669 1670 1671 1672 1673 1674 1675 1676 1677 1678 1679 1680 1681 1682 1683 1684 1685 1686 1687 1688 1689 1690 1691 1692 1693 1694 1695 1696 1697 1698 1699 1700 1701 1702 1703 1704 1705 1706 1707 1708 1709 1710 1711 1712 1713 1714 1715 1716 1717 1718 1719 1720 1721 1722 1723 1724 1725 1726 1727 1728 1729 1730 1731 1732 1733 1734 1735 1736 1737 1738 1739 1740 1741 1742 1743 1744 1745 1746 1747 1748 1749 1750 1751 1752 1753 1754 1755 1756 1757 1758 1759 1760 1761 1762 1763 1764 1765 1766 1767 1768 1769 1770 1771 1772 1773 1774 1775 1776 1777 1778 1779 1780 1781 1782 1783 1784 1785 1786 1787 1788 1789 1790 1791 1792 1793 1794 1795 1796 1797 1798 1799 1800 1801 1802 1803 1804 1805 1806 1807 1808 1809 1810 1811 1812 1813 1814 1815 1816 1817 1818 1819 1820 1821 1822 1823 1824 1825 1826 1827 1828 1829 1830 1831 1832 1833 1834 1835 1836 1837 1838 1839 1840 1841 1842 1843 1844 1845 1846 1847 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860 1861 1862 1863 1864 1865 1866 1867 1868 1869 1870 1871 1872 1873 1874 1875 1876 1877 1878 1879 1880 1881 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 1889 1890 1891 1892 1893 1894 1895 1896 1897 1898 1899 1900 1901 1902 1903 1904 1905 1906 1907 1908 1909 1910 1911 1912 1913 1914 1915 1916 1917 1918 1919 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039 2040 2041 2042 2043 2044 2045 2046 2047 2048 2049 2050 2051 2052 2053 2054 2055 2056 2057 2058 2059 2060 2061 2062 2063 2064 2065 2066 2067 2068 2069 2070 2071 2072 2073 2074 2075 2076 2077 2078 2079 2080 2081 2082 2083 2084 2085 2086 2087 2088 2089 2090 2091 2092 2093 2094 2095 2096 2097 2098 2099 2100 2101 2102 2103 2104 2105 2106 2107 2108 2109 2110 2111 2112 2113 2114 2115 2116 2117 2118 2119 2120 2121 2122 2123 2124 2125 2126 2127 2128 2129 2130 2131 2132 2133 2134 2135 2136 2137 2138 2139 2140 2141 2142 2143 2144 2145 2146 2147 2148 2149 2150 2151 2152 2153 2154 2155 2156 2157 2158 2159 2160 2161 2162 2163 2164 2165 2166 2167 2168 2169 2170 2171 2172 2173 2174 2175 2176 2177 2178 2179 2180 2181 2182 2183 2184 2185 2186 2187 2188 2189 2190 2191 2192 2193 2194 2195 2196 2197 2198 2199 2200 2201 2202 2203 2204 2205 2206 2207 2208 2209 2210 2211 2212 2213 2214 2215 2216 2217 2218 2219 2220 2221 2222 2223 2224 2225 2226 2227 2228 2229 2230 2231 2232 2233 2234 2235 2236 2237 2238 2239 2240 2241 2242 2243 2244 2245 2246 2247 2248 2249 2250 2251 2252 2253 2254 2255 2256 2257 2258 2259 2260 2261 2262 2263 2264 2265 2266 2267 2268 2269 2270 2271 2272 2273 2274 2275 2276 2277 2278 2279 2280 2281 2282 2283 2284 2285 2286 2287 2288 2289 2290 2291 2292 2293 2294 2295 2296 2297 2298 2299 2300 2301 2302 2303 2304 2305 2306 2307 2308 2309 2310 2311 2312 2313 2314 2315 2316 2317 2318 2319 2320 2321 2322 2323 2324 2325 2326 2327 2328 2329 2330 2331 2332 2333 2334 2335 2336 2337 2338 2339 2340 2341 2342 2343 2344 2345 2346 2347 2348 2349 2350 2351 2352 2353 2354 2355 2356 2357 2358 2359 2360 2361 2362 2363 2364 2365 2366 2367 2368 2369 2370 2371 2372 2373 2374 2375 2376 2377 2378 2379 2380 2381 2382 2383 2384 2385 2386 2387 2388 2389 2390 2391 2392 2393 2394 2395 2396 2397 2398 2399 2400 2401 2402 2403 2404 2405 2406 2407 2408 2409 2410 2411 2412 2413 2414 2415 2416 2417 2418 2419 2420 2421 2422 2423 2424 2425 2426 2427 2428 2429 2430 2431 2432 2433 2434 2435 2436 2437 2438 2439 2440 2441 2442 2443 2444 2445 2446 2447 2448 2449 2450 2451 2452 2453 2454 2455 2456 2457 2458 2459 2460 2461 2462 2463 2464 2465 2466 2467 2468 2469 2470 2471 2472 2473 2474 2475 2476 2477 2478 2479 2480 2481 2482 2483 2484 2485 2486 2487 2488 2489 2490 2491 2492 2493 2494 2495 2496 2497 2498 2499 2500 2501 2502 2503 2504 2505 2506 2507 2508 2509 2510 2511 2512 2513 2514 2515 2516 2517 2518 2519 2520 2521 2522 2523 2524 2525 2526 2527 2528 2529 2530 2531 2532 2533 2534 2535 2536 2537 2538 2539 2540 2541 2542 2543 2544 2545 2546 2547 2548 2549 2550 2551 2552 2553 2554 2555 2556 2557 2558 2559 2560 2561 2562 2563 2564 2565 2566 2567 2568 2569 2570 2571 2572 2573 2574 2575 2576 2577 2578 2579 2580 2581 2582 2583 2584 2585 2586 2587 2588 2589 2590 2591 2592 2593 2594 2595 2596 2597 2598 2599 2600 2601 2602 2603 2604 2605 2606 2607 2608 2609 2610 2611 2612 2613 2614 2615 2616 2617 2618 2619 2620 2621 2622 2623 2624 2625 2626 2627 2628 2629 2630 2631 2632 2633 2634 2635 2636 2637 2638 2639 2640 2641 2642 2643 2644 2645 2646 2647 2648 2649 2650 2651 2652 2653 2654 2655 2656 2657 2658 2659 2660 2661 2662 2663 2664 2665 2666 2667 2668 2669 2670 2671 2672 2673 2674 2675 2676 2677 2678 2679 2680 2681 2682 2683 2684 2685 2686 2687 2688 2689 2690 2691 2692 2693 2694 2695 2696 2697 2698 2699 2700 2701 2702 2703 2704 2705 2706 2707 2708 2709 2710 2711 2712 2713 2714 2715 2716 2717 2718 2719 2720 2721 2722 2723 2724 2725 2726 2727 2728 2729 2730 2731 2732 2733 2734 2735 2736 2737 2738 2739 2740 2741 2742 2743 2744 2745 2746 2747 2748 2749 2750 2751 2752 2753 2754 2755 2756 2757 2758 2759 2760 2761 2762 2763 2764 2765 2766 2767 2768 2769 2770 2771 2772 2773 2774 2775 2776 2777 2778 2779 2780 2781 2782 2783 2784 2785 2786 2787 2788 2789 2790 2791 2792 2793 2794 2795 2796 2797 2798 2799 2800 2801 2802 2803 2804 2805 2806 2807 2808 2809 2810 2811 2812 2813 2814 2815 2816 2817 2818 2819 2820 2821 2822 2823 2824 2825 2826 2827 2828 2829 2830 2831 2832 2833 2834 2835 2836 2837 2838 2839 2840 2841 2842 2843 2844 2845 2846 2847 2848 2849 2850 2851 2852 2853 2854 2855 2856 2857 2858 2859 2860 2861 2862 2863 2864 2865 2866 2867 2868 2869 2870 2871 2872 2873 2874 2875 2876 2877 2878 2879 2880 2881 2882 2883 2884 2885 2886 2887 2888 2889 2890 2891 2892 2893 2894 2895 2896 2897 2898 2899 2900 2901 2902 2903 2904 2905 2906 2907 2908 2909 2910 2911 2912 2913 2914 2915 2916 2917 2918 2919 2920 2921 2922 2923 2924 2925 2926 2927 2928 2929 2930 2931 2932 2933 2934 2935 2936 2937 2938 2939 2940 2941 2942 2943 2944 2945 2946 2947 2948 2949 2950 2951 2952 2953 2954 2955 2956 2957 2958 2959 2960 2961 2962 2963 2964 2965 2966 2967 2968 2969 2970 2971 2972 2973 2974 2975 2976 2977 2978 2979 2980 2981 2982 2983 2984 2985 2986 2987 2988 2989 2990 2991 2992 2993 2994 2995 2996 2997 2998 2999 3000 3001 3002 3003 3004 3005 3006 3007 3008 3009 3010 3011 3012 3013 3014 3015 3016 3017 3018 3019 3020 3021 3022 3023 3024 3025 3026 3027 3028 3029 3030 3031 3032 3033 3034 3035 3036 3037 3038 3039 3040 3041 3042 3043 3044 3045 3046 3047 3048 3049 3050 3051 3052 3053 3054 3055 3056 3057 3058 3059 3060 3061 3062 3063 3064 3065 3066 3067 3068 3069 3070 3071 3072 3073 3074 3075 3076 3077 3078 3079 3080 3081 3082 3083 3084 3085 3086 3087 3088 3089 3090 3091 3092 3093 3094 3095 3096 3097 3098 3099 3100 3101 3102 3103 3104 3105 3106 3107 3108 3109 3110 3111 3112 3113 3114 3115 3116 3117 3118 3119 3120 3121 3122 3123 3124 3125 3126 3127 3128 3129 3130 3131 3132 3133 3134 3135 3136 3137 3138 3139 3140 3141 3142 3143 3144 3145 3146 3147 3148 3149 3150 3151 3152 3153 3154 3155 3156 3157 3158 3159 3160 3161 3162 3163 3164 3165 3166 3167 3168 3169 3170 3171 3172 3173 3174 3175 3176 3177 3178 3179 3180 3181 3182 3183 3184 3185 3186 3187 3188 3189 3190 3191 3192 3193 3194 3195 3196 3197 3198 3199 3200 3201 3202 3203 3204 3205 3206 3207 3208 3209 3210 3211 3212 3213 3214 3215 3216 3217 3218 3219 3220 3221 3222 3223 3224 3225 3226 3227 3228 3229 3230 3231 3232 3233 3234 3235 3236 3237 3238 3239 3240 3241 3242 3243 3244 3245 3246 3247 3248 3249 3250 3251 3252 3253 3254 3255 3256 3257 3258 3259 3260 3261 3262 3263 3264 3265 3266 3267 3268 3269 3270 3271 3272 3273 3274 3275 3276 3277 3278 3279 3280 3281 3282 3283 3284 3285 3286 3287 3288 3289 3290 3291 3292 3293 3294 3295 3296 3297 3298 3299 3300 3301 3302 3303 3304 3305 3306 3307 3308 3309 3310 3311 3312 3313 3314 3315 3316 3317 3318 3319 3320 3321 3322 3323 3324 3325 3326 3327 3328 3329 3330 3331 3332 3333 3334 3335 3336 3337 3338 3339 3340 3341 3342 3343 3344 3345 3346 3347 3348 3349 3350 3351 3352 3353 3354 3355 3356 3357 3358 3359 3360 3361 3362 3363 3364 3365 3366 3367 3368 3369 3370 3371 3372 3373 3374 3375 3376 3377 3378 3379 3380 3381 3382 3383 3384 3385 3386 3387 3388 3389 3390 3391 3392 3393 3394 3395 3396 3397 3398 3399 3400 3401 3402 3403 3404 3405 3406 3407 3408 3409 3410 3411 3412 3413 3414 3415 3416 3417 3418 3419 3420 3421 3422 3423 3424 3425 3426 3427 3428 3429 3430 3431 3432 3433 3434 3435 3436 3437 3438 3439 3440 3441 3442 3443 3444 3445 3446 3447 3448 3449 3450 3451 3452 3453 3454 3455 3456 3457 3458 3459 3460 3461 3462 3463 3464 3465 3466 3467 3468 3469 3470 3471 3472 3473 3474 3475 3476 3477 3478 3479 3480 3481 3482 3483 3484 3485 3486 3487 3488 3489 3490 3491 3492 3493 3494 3495 3496 3497 3498 3499 3500 3501 3502 3503 3504 3505 3506 3507 3508 3509 3510 3511 3512 3513 3514 3515 3516 3517 3518 3519 3520 3521 3522 3523 3524 3525 3526 3527 3528 3529 3530 3531 3532 3533 3534 3535 3536 3537 3538 3539 3540 3541 3542 3543 3544 3545 3546 3547 3548 3549 3550 3551 3552 3553 3554 3555 3556 3557 3558 3559 3560 3561 3562 3563 3564 3565 3566 3567 3568 3569 3570 3571 3572 3573 3574 3575 3576 3577 3578 3579 3580 3581 3582 3583 3584 3585 3586 3587 3588 3589 3590 3591 3592 3593 3594 3595 3596 3597 3598 3599 3600 3601 3602 3603 3604 3605 3606 3607 3608 3609 3610 3611 3612 3613 3614 3615 3616 3617 3618 3619 3620 3621 3622 3623 3624 3625 3626 3627 3628 3629 3630 3631 3632 3633 3634 3635 3636 3637 3638 3639 3640 3641 3642 3643 3644 3645 3646 3647 3648 3649 3650 3651 3652 3653 3654 3655 3656 3657 3658 3659 3660 3661 3662 3663 3664 3665 3666 3667 3668 3669 3670 3671 3672 3673 3674 3675 3676 3677 3678 3679 3680 3681 3682 3683 3684 3685 3686 3687 3688 3689 3690 3691 3692 3693 3694 3695 3696 3697 3698 3699 3700 3701 3702 3703 3704 3705 3706 3707 3708 3709 3710 3711 3712 3713 3714 3715 3716 3717 3718 3719 3720 3721 3722 3723 3724 3725 3726 3727 3728 3729 3730 3731 3732 3733 3734 3735 3736 3737 3738 3739 3740 3741 3742 3743 3744 3745 3746 3747 3748 3749 3750 3751 3752 3753 3754 3755 3756 3757 3758 3759 3760 3761 3762 3763 3764 3765 3766 3767 3768 3769 3770 3771 3772 3773 3774 3775 3776 3777 3778 3779 3780 3781 3782 3783 3784 3785 3786 3787 3788 3789 3790 3791 3792 3793 3794 3795 3796 3797 3798 3799 3800 3801 3802 3803 3804 3805 3806 3807 3808 3809 3810 3811 3812 3813 3814 3815 3816 3817 3818 3819 3820 3821 3822 3823 3824 3825 3826 3827 3828 3829 3830 3831 3832 3833 3834 3835 3836 3837 3838 3839 3840 3841 3842 3843 3844 3845 3846 3847 3848 3849 3850 3851 3852 3853 3854 3855 3856 3857 3858 3859 3860 3861 3862 3863 3864 3865 3866 3867 3868 3869 3870 3871 3872 3873 3874 3875 3876 3877 3878 3879 3880 3881 3882 3883 3884 3885 3886 3887 3888 3889 3890 3891 3892 3893 3894 3895 3896 3897 3898 3899 3900 3901 3902 3903 3904 3905 3906 3907 3908 3909 3910 3911 3912 3913 3914 3915 3916 3917 3918 3919 3920 3921 3922 3923 3924 3925 3926 3927 3928 3929 3930 3931 3932 3933 3934 3935 3936 3937 3938 3939 3940 3941 3942 3943 3944 3945 3946 3947 3948 3949 3950 3951 3952 3953 3954 3955 3956 3957 3958 3959 3960 3961 3962 3963 3964 3965 3966 3967 3968 3969 3970 3971 3972 3973 3974 3975 3976 3977 3978 3979 3980 3981 3982 3983 3984 3985 3986 3987 3988 3989 3990 3991 3992 3993 3994 3995 3996 3997 3998 3999 4000 4001 4002 4003 4004 4005 4006 4007 4008 4009 4010 4011 4012 4013 4014 4015 4016 4017 4018 4019 4020 4021 4022 4023 4024 4025 4026 4027 4028
le semillero ' ti' le iik a' j ach k meen t ik a' , tumen to'on chéen pak' aj iik o'on , 
pak' aj nal o'on , pak' jump'íit sandia . tia'al le marzo ' meen t ik chan semillero . 
to'on e ' k ch' a' ik u lu'um il le ch' ak be'en kool o' . diez bolsa s lu'um , u lu'um il kool e ' , 
y ée t e l jump'éel bolsa abono , u ta ' le wakax o' . xa'ak' tik preparar t ik bey a' , xa'ak' tik 
y ée t e l pala e ' . ts'o'okol e ' pues u taal le k mejen paal al , k atan , y áan to'on i' . u 
embolsar t a'al ti' mejen bolsitas o'ob . de mejen beytako'ob o' u bolsa , quizá de cinco 
centimetros yaan le mejen bolsitas o'ob o' . tu lá aj chú up la'aj l e ' . ku tsol aj al bey te' 
lu'um bey a' . ku ts'o'okol e ' ku ts'a'ab al u mejen semilla s e ' . le kan ts'a'ab ak e ' le 
mejen semilla s o' ku jóok'ol . le kan jóok' e ' , ku jóoyab t a'al , jóoyab t a'al . le kan 
ná ak ak tak mes y medio e ' tak de treinta centimetros k a'an ile' pues ku x a'ab la'aj al 
túun te' kool o'ob o' . le kan x a'ab la'aj ak ti' le kool o' túun o' pues legal e ' , le kan káaj , 
cada tre s dia s , cada cuatro dia s e ' ku bin jóoyab il bin . mientras u nuuk le pak' al o' 
túun o' u chan káaj u lool o'ob o' , ba'al tako'ob , mientras u páak ' t a'al u lúub ul le 
k a'an al ja' o' . le kan lúubuk le k a'an al ja' túun o' pues tia'al u adelantar le cosecha . 
le u mas il u je'e l o' túun , ma' táan u séeb pak' o'ob ti o'ob o' . lekan ku y a'al ik u 
yóot ik u pak' o'ob e ' , to'on e ' ts'u káaj al cosecha r tik le iik o' . k kon ik , táan k kon ik . 
pues ku y a'al ik u jaaj il e ' ku y a'al ik e ' k man ik ba'ax ti' to'on k'ab ée t , tumen to'on e ' 
j ach u jaaj il e ' min a'an to'on mix jump'éel quincena , mix jump'éel su e l do . to'on e ' 
 
 
min a'an mas ti' k áan tik baj ti' le chan cosecha o' . pues jats'uts ba'al , pues u jaaj il e ' ti' 
k meen t ik chan k otoch i' , ti' tuláakal , k jan al i' , ti' ba'al tak ki' . 
 
pues hay veces e ' cuando ma' j ach u y okol plaga s i' , ma' j ach u y okol plaga s i' 
bey o' ma' j ach u búul ul , ma' tu y úuch ul mixba'al ti' e ' , pues ma'alob . pues ku 
yaan tal to'on algo xan i' . ku chan ts'a ik to'on jump'íit bey o' . pero cuando ku búul ul , 
ku taal le je'ebix le ciclon o' , ba'al tako'ob , j ach u destruir tik . lelo' j ach de plano 
min a'an . uláak' ba'ax , wa ku taal teech u y iik' e l , ku ts'a ik teech mala suerte ku 
ts'a ik teech a caros , ku ts'a ik teech mosquita blanca . le ba'al o' je'e l o'ob wa , ko'ox 
a'al ik , kex a wojel ba'ax ku kiins ik e ' le bicho s o'ob bey o' , le mejen tak bacterias o' te' 
bey o' , bey u y iik' e l o' bey o' , wa min a'an teech u tojol tia'al a maan ik tia'al a 
kiins k o'ob e ' pues yaan u j ach ts'o'oksik e ' . yaan u j ach kiins ik o'ob le mata s o' . 
leti'ob e ' , u vida leti'ob e ' , j ach kiins a'al . j ach de plano kiins bil u meen t ik o'ob e ' . y 
ka p'a'at ak le chan mata o' … ma' u ts'a ik u y ich . mun seguer u kux tal . 
 
le ba'ax o' je'e l o' , wa ka man ik u ts'a ak túun xan e ' , pues wa ma' y ée t e l hay 
veces ku taal uláak' mala suerte ti' k a'an al ja' o' ku ts'a ik ja' ti' , chokoj ja' . ku ts'a ik 
ti' nuxi ' k'an k'ub ul , ba'al o'ob ti' le pak' al o' . u lá aj nik le u le' kex ts'u nuuktak , kex 
ts'u ná ak al cincuenta centimetros k a'an ile' , pues ku ní ik il u le' i' pues le pak' al o' ku 
ts'o'okol xan ti' . pero je'ebix ku y a'al a'al o' pues míin yaan oora e ' , u jaaj il e ' , u meyaj 
jump'éel chan óotsil máa k e ' , jump'éel chan j kool ná al e ' , jump'éel chan 
j pak' ba'al o'ob bey o' pues j ach suerte il . suerte ku taal ti' tumen yaan oora e ' yaan 
parte s tu'ux ku pak' chaj e ' xan e ' , según to'on ilik bey o' , yaan parte s tu'ux ku 
pak' chaj l e ' le páak ' al le iik bey o' min a'an sen iik' e l yaan ti' . tak y ée t e l u chan p'íit 
liqui do ka control art ik xan . ka control art ik e ' , pues je'e l u ts'a ik teech jump'íit . 
 
le sandia túun xan o' , bix k pak' ik le sandia o' ? ka surc art ik por surc o s i' . 
tak por ejemplo ka sin ik por jiilo de cáñamo , ka sin ik le jiilo bey a' . wa ma' a k'áat 
 
 
 
 
a sin jiilo e ' , pues ka x áak'ab tik . yaan máa k pues yaan u na'at ti' u meyaj i' . pues u 
y ojel bix u chan estrategia , u y ojel bix u forma le u meyaj e ' . pues jan x áak'ab tik 
cinco pasos cuadrados e ' . ku pak' ik le u mejen jump'éel poceta wa ku x ú ul pak' tik le 
sandia , puro bey o' . le kan ná ak ak u yaak' il o' tak de metro e ' , ku fert il is art ik . le kan 
ts'o'ok e ' pues ku ná ak al tak casi metro y medio wa dos metro s e ' , pues ku pa'ak' al 
ich il , ku páak ' al nal ich il , surc art ik le nal . le kan tu y a'al a'al u ná ak al le nal metro 
y medio de k a'an al il o' pues le sandia ts'u ná ak al tak a siete , ocho kilo s . le kan tu 
y a'al a'al ná ak al a dos metro s wa metro y medio k a'an al il o' pues u jaaj il e ' ti' y áan al 
le nal o' ti' ku máan u m o' olol le sandia o' . pues hasta mas ma'alob y ée t e l le u nal 
bey o' . ku proteger tik tumen k'iin . ma' u séeb te' ej l a'al o'ob , ma' u xíik l a'al o'ob , ma' 
u y úuch ul mixba'al ti' ob . je' tak u béey tal ment cuenta táan u conservar t a'al , bey ka 
xaan ak ma' u séeb k'aas tal o'ob o' . 
 
pues leti e ' je'e l a' le meyaj o' k meen t ik e ' bey a' . gracia s bey a' t kan aj , 
tumen úuch ka'ach o' , puro nal , puro kool . ka meen t ik a kool , yaan k lúubsik le 
nukuch k'áax o'ob o' . pues yaan oora e ' ku taal teech k'an k'ub ul ti' a nal tun jóok'ol u 
yi'ij o'ob o' . ku taal teech k'an k'ub ul , hasta chika'an bey mejen bolitas ti a'an u 
yi'ij o'ob a' . mu ts'a ik mixba'al de plano wa puro yóok'ol tuunich o'ob a pak' maj . wa 
ma' alcanzar u fert il izante , y a'ab a gasto y ée t e l a mejen paal al e ' , pues jaaj il e ' , mu 
ts'a ik mixba'al le mulu'ucho' . ma' u ts'a ik mixba'al yóok'ol tuunich o'ob o' . wa yáam 
yáam le tuunich tu'ux ku pak' a'al le gracia o' , ma' u yaan tal . le oora e ' , to'on e ' , 
gracia s pues t kan aj xan le chan meyaj bey o' . puro ti' le k'áan kab o' , ti' k meyaj o'on . 
mas táan k ilik e ' u mas chan rendir jump'íit , ku mas ts'a ik to'on . 
 
pero je'ebix ku y a'al ik o' , yaan máax o' tsikbal tik to'on o' , pues u jaaj il e ' 
nukuch máa k o'ob o' ku taal o'ob u náach il o'ob o' , pues ma'alob consejo ku taas ik 
to'on . - ma' bin kiins ik le nukuch k'áax o' , nuk tako'ob i' ! - y jaaj xan . teen e ' ts'in 
 
 
 
 
 
ts'a ik cuenta jaaj , campesino en xan . pero jaaj ma'alob ba'ax ku y a'al ik o' . tumen 
wa k lá aj lap' ik , lá aj kiins ej nukuch che' ob a' , tu'un ku na'a k al le ch'íich'o' ob 
jan al o' ? tu'un ku jan al le ba'al che' ob xan o' ? je'ebix le jaaleb , je'ebix le tsuub , 
je'ebix le kéej , que tuláakal , je'ebix le baach o' , que lá aj kuuts , tuláakal le ba'al o' ku 
kux tal o'ob k'áax o' ? pues wa ka p'áat ak lá aj min a'an che' tumen leti'ob tu'ux yaan u 
k'áax o'ob nuuktak e ' pues leti'ob e ' ti' mas uts u t'aan o' tia'al ku bin kux tal i' , ku 
refrescark uba o'ob xan i' . ti' mas jats'uts u yil ik o'ob . y mas jats'uts xan , j ach jaaj . 
 
pues le ba'al o'ob je'e l a' pues ma'alob ba'ax ku y a'al a'al to'on . tumen u 
jaaj il e ' ka'ach e ' yaan máax e ' , wa j ach óotsil il máa k e ' , tun kiins ik yaan oora cien 
mecate s kool , yaan máa k e ' tun kol ik ciento cincuenta kool . yaan máa k u jaat s o'ob 
te' in naats' , in k'aj óo l o'ob a' , tak ocho ciento s mecate s kool al año . pues imagínate 
tak diez año s , quince año s , buk a' aj túun k'áax , buk a' aj túun hectáreas ba'al ken u 
k'aas kun tik o'ob ! pues j ach chéen leti'ob : que sería uláak' campesino ka k 
much'ikba' e ' ? pues legal e ' , le k'áax o' u p'áat al min a'an , le ba'al che' o' yaan u p'áat al 
min a'an . supuesta ment e pues ku y a'al a'al legal e ' le k'áax o'ob a' leti' e ' le u jump'éel 
u pulmón ti' le u yóok'ol kaab a' . leti' ts'a ik u mas kux tal il te' si j ná al il yaan ik o'on a' , 
tumen u jaaj il e ' pues leti' ademas y a'ab ba'ax ku defender k o'on jaaj . tumen tak le 
chak ik ' al o' ku taal o'ob ku l íik' l al o'ob o' , leti' e ' , k'áax a' , leti' e ' , leti' e ' proteger k o'on 
xan . ma' u k'uch ul t iknal j ach ta'aj u fuerte iik' a' . ma' creer tik , le k'áax o' ta wil ik o' 
le nuuktak o'ob k a'an al tako'ob y a'ab u y áan to'on o' . tak to'on , j ach wey tu'ux 
yaan o'on a' , ku defender tik o'on ti' óo l al le sen iik' o' . ma' táan u ke e tik je'ebix te' jáal 
ja' o' . buk a' aj ba'al o'ob ku y úuch ul ! buk a' aj ba'al o'ob ku destruir tik le ciclon o' ken 
jóok'ok o' tumen min a'an mix jump'éel k'áax min a'an mix jump'éel ba'al 
proteger tik ! pero to'on e ' , gracia s e ' pues le óo l al túun debe r k kalant ik xan le 
k'áax o'ob a' . wa pak l a'an t teen , bey tuláakal o'on j ach k k'uchuk kalant a'al , je' u 
 
 
 
 
ma'alob chaj le si j ná al il a anik o'on a' . beora ' pues u jaaj il e ' , y a'ab ba'ax ku taal u 
tsikbal to'on le nukuch máa k o' xan te'elo' . pues leti'ob e ' , jaaj ma' wa tun 
meyaj k o'ob i' , ma' wa tun ku x kin k o'ob i' . pero quizá s de por medio ti' u experiencia , 
u estudio s o' , leti'ob e ' tun yil ik o'ob e ' j ach u jaaj il e ' k'ab ée t le k'áax o' . k'ab ée t le 
tuláakal le ba'al natural o' a anik to'on wey yucatan o' . 
 
 
 
 
 
 
jorge : bix a k'aj óo l don honorato beyo ? 
 
aurelia : jaaj , in k'aj óo l don honorato ka úuchuk . . . 
 
jorge : bix ts'o'okok a beel y ée t e l leti' ? 
 
aurelia : lelo' , ti' ku máan baile s cha'an . jaaj , úuch ka'ach o' k máan te' baile s ku 
y úuch ul al o'ob o' . pues bey úuch ik in ka j óo l tik leti' o' . je'e l tu'ux ak k máan cha'an 
úuch o' . como , je'ebix tak bejla' ku y úuch ul fiesta te' j ts'iu , te' x ti xmehuac , 
chak s ink'in . como bey ku , este , leti' , k máan te' cha'an o' , pues ti' tin k'aj óo l ti' . tin 
k'aj óo l te' , ka u t'an … bueno , ka jo'op' u k'áat ik wa je'e l u ts'o'okol in beel y ée t e l e ' . 
ka tin wa'al aj ti' e ' pues je'e l , je'e l in sí ik inbaj ti' e ' . pero , uláak' tiempo . te' dos año s 
tin wa'al aj . ka ti' sí ij inbaj ti' . pues tu páak ' taj le dos año s o' , ka ts'o'ok in beel 
y ée t e l . ts'o'okol beel tin meen t aj y ée t e l , ts'o'okol beel in meen t maj y ée t e l , ka 
taal en way e ' . tumen teen e ' banda xmehuac yaan en ka'ach i' . ti' yaan o'on banda 
xmehuac e ' . ti' yaan en ti' jump'éel kaj tal i' , ti' yaan en . 
 
ma' wa tin sí ij inbaj , ka luk' en i' i' , ka j taal en . taas a'ab en way timul e ' , tumen 
leti' e j ach way timul e ' . leti' e ' , j ach way timul u taal leti' e ' , u kaaj al o'ob . de por sí 
way e ' . tumen le don honorato a' , u ti y o'ob e ' , leti' le u yuum il le kajtalil way a' . 
 
 
 
 
don … animáas don a lejandro chable ' , j ach u tia'al o'ob le kaaj a' , le lugar way 
ka'ach o' . leti'ob ka j kúuns ma il le kajtalil way ka'ach a' . le u lá aj tia'al le way a' . le 
kajtalil a' y a'ab u ejido il . tumen leti'ob , u abuel o'ob in wíicham o' , ti' u taal o'ob 
ka'ach nenela' . nenela' le yaan te'ela' ti' kaj a'an o'ob i' . pero le oora ' ka bin úuch 
yaan chaj , bix u y a'al a'al teech … ka úuch le politica . úuch guerra , ku y a'al ik o'ob 
úuch o' ka j tóo k a'ab le n en e l a o' . como ayik'al o'ob e ' , ayik'al le u abuel o s o'ob , k 
abuel o'ob bey o' , ayik'al o'ob ka'ach ti' le tiempo ak o' , ka j tóo k a'ab le leti' , le nenela' 
tu'ux yaan o'ob o' , ka áalkab naj o'ob i' . ya'abach ixi'im tóo jka'ab ti' o'ob i' . naj o'ob de 
ripio , tóo jka'ab te' n en e l a o' . nuckuch naj o'ob , puro ixi'im . ya'abach wakax yaan 
ti o'ob , ya'abach k'éek'en yaan ti' ob , y a'ab ba'al yaan ti' ob . le ka tóokab o'ob e ' , ka 
áalkab naj o'ob e ' . 
 
le oorá ak o' pues chéen k'áax le way bin a' , ka taal o'ob fomentart o'ob le 
way a' . le túun le ts'ono'ot o' ti' bin ku y okol u ch' a' ob ja' u yuk' o'ob i' . te' ts'ono'ot o' 
ti' ku ch' a' ik o'ob ja' e ' u yuk' o'ob . je'e l o' , buk a' aj k'iin way chéen k'áax le u oora ' o' . 
como min a'an uláak' kaaj o'ob bey o' pues náach yaan uláak' e ' . chéen ts'iu , chéen 
te'elo' , náach tako'ob bey o' , chéen xcáacal , chéen bey o' , min a'an uláak' kaaj o'ob 
naats' tak bey o' . pues ti' ku ch' a' ik o'ob ja' u yuk' o'ob i' . je'e l o' ka tu lá aj , ka jo'op' u 
meyaj leti' . chéen bey túun le ku y a'al a'al úuch o' , máan libre wakax . 
 
jorge : ma' k'al a'an i' . 
 
aurelia : jaaj , ma' k'al a'an i' . ku bin e ' , ku ch' a' ik . bey bin , okol bil tu ka'a beet aj 
ka'a tú ul u waakax e ' , ka tu ka'a káaj s aj u wakax , u ka'a meyaj tik way e ' , jaaj . je'e l o' 
ka jo'op' u meyaj tik bey o' . tumen te'elo' ts'o'ok u lá aj kíin s a'al u waakax o'ob e ' . ku 
ch'a'ab al bin , ku ts' o'on la'aj al utia'al jaan t bil . ku ch'a'ab al e ' ku bis a'al te k'ax . wa 
 
 
 
 
ma' in wojel tu'ux ku jaan t a'al le wakax o'ob o' , ku bis a'al o'ob bin . tuláakal ba'al 
yaan ti' ob e ' , y a'ab ba'ax ch'a'ab ti' ob . despues e ' , leti'ob e ' , taal o'ob káaj al way 
leti'ob e ' . taal o'ob káaj al way e ' . despues e ' ka tu man o'ob uláak' k'áax o'ob , tak u 
k'áax il san gregorio , u k'áax il santa maría , u k'áax il le kajtalil yaan te'ela' . y a'ab 
k'áax o'ob tu man aj le nojoch máa k o' , le u abuel o' bey o' , abuel o to'on , abuel o to'on 
bey o' . je'e l o' le o'ol al , le túun e ' úuchuk u kaj tal o'ob bey ka p'áat o'ob way a' . 
 
to'on e ' ka taal o'on e ' le lugar tu'ux yaan en a' , meen t cuenta bey ba'al k 
tia'al e ' . tumen utia'al le animáao' ob p'áat o' , le nojoch máa k le don a lejandro 
chable , ku y a'al a'al o' ayik'al máa k , j ach ayik'al . le tiempo tumen ma' kíim ik ka 
oken teen way e ' . ka oken teen il ib tsil il way ich il o'ob e ' ma' kíim ik i' . ma' kíim ik i' , 
kux a'an . pero le nojoch máa k le je'e l a' , j ach ayik'al . le k'í iwik ka wil ik e'ex yaan 
te'elo' , ku chu'upul y ée t e l wakax . le tu'ux ku y úuch ul le xook o' , chú up y ée t e l … 
tak le corral o' , chuup y ée t e l wakax . le ku ts'o'okol e ' le san diego te'ela' chuup 
ka'a p'éel corral . nukuch corral , chuup y ée t e l wakax , u tia'al xan . tak bin san 
gregorio ya'abach wakax yaan ti' . ayik'al máa k , juntúul máa k ayik'al . 
 
pero como ojéel ta'ab juntúul máa k ayik'al e ' … jump'éel día ti' le día veinte , 
in hijo yáax , in hijo . . . , ma' , in hija yáax katalina , in hija y despues e ' uláak' juntúul 
in chan hijo a lejandro , u ka'a tú ul il in mejen paal al e ' chichan le día ka kíin s a'ab le 
animáas o' . utia'al día veinte de fiesta ts'iu o' , de tadziu o' día veinte o' , leti' ka 
kíin s a'ab le animáas o' . tumen u tuukul maj u bin o'ob bin te' fiesta o' , ma' j bin o'ob i' . 
ma' j bin o'ob te' fiesta o' , ka j p'áat o'ob ij . bey utia'al día quince ti' mayo e ' tu 
ment aj o'ob jump'éel , bueno , novenas u y a'al a'al , tu beet o'ob novenas utia'al u santo 
leti'ob bey o' . tu festej art o'ob leti'ob . tu kíin s o'ob jump'éel nojoch k'éek'en . de 
cuatro latas tu beet u manteca il . le j ach cinco día s bey casi ti' día veinte ka 
kíin s a'ab o'ob ' leti'ob o' . 
 
 
 
 
 
je'e l o' , táan le fiesta ts'iu o' , to'on e ' bin o'on úuch ik u festej art ik , úuch ik u 
bautisar t a'al in chan hijo , ka j bin o'on te' ts'iu , le día veinte . le día veinte o' , to'on e ' 
j luk' o'on way temprano e ' . pero le máa k o' , juntúul le señora p'aatal te'ela' , como ti' 
yaan in tanaj te' banda je'e l o' , ila'ab bin u k'áat al le máa k o'ob o' , ka j bin bey a' . pero 
to'on e ' ma' k ojel máax i' . to'on e ' ka jóok' o'on to'on e ' bin o'on . le máa k o' tu máan u 
yil o'ob jaytúul máa k p'áat al way e ' . ka tu yil aj o'ob mixmáak e ' , ka j - ok u kíin s o'ob 
le nukuch máa k o'ob o' . le ka sáa s il ka u'ul o'on to'on e ' , ma' k oojel i' . le máa k o'ob 
j bin o'ob jóok' s aj ja' o' ti' le wakax o'ob o' , ka ila'ab e ' kíim en le animáas , ka'a tú ul . tu 
ka'a tú ul a' kíin s a'ab i' . tu ka'a tú ul a' ti' kíin s a'ab tumen ayik'al o'ob . ya'abach ts'oon 
yaan ti' ob , ya'abach taak'in yaan ti' ob . 
 
le ich il le naj bey a' , ripio bey a' tu bak' l ik e ' ripio bey a' , beeytak il u pomos il 
leche nidoa' , puro taak'in . yaan jump'éel caja ti' ob e ' yaan kex buk a' aj je'ebix le 
mesa a' . buk a' aj je'ebix le mesa in wa'al ik a' nojoch . yóok'ol óox p'éel si l la kul ik le 
ba'al bey a' . ma' táan a ch' úuy ik , puro taak'in . pero leti' le taak'in ku y a'al a'al teech 
oro , plata leti' le yaan ti' o' . úuchben taak'ín . kin wa'al ik ti' le animáas ka'ach o' , 
doña jacinta , u k'aaba ' : - je'e k'ab t ej ka k il a' aj ba'ax i' . - óox p'éel canda do yaan i' . 
kin wa'al ik ti' e ' : - je'e k'ab t ej ka k il a' aj ba'ax yaan i' . - - ma' táan . - ma' táan u ye'es ik 
to'on , ma' táan . chéen ku y a'al ik teen ka'ach e ' : - p'áat e en way e ' , ki' sí ij abaj ti' teen . - 
ma' xan táan u yóot ik in suegra ka in sí ij inbaj tu y iknal o'ob . tumen teen e ' , ka 
k'uchuk en e ' , u jaaj il kin wa'al teech e ' , tin paal il l íik' ik en e ' juntúul ko'olel ma' 
ma'ak' óo l en meyaj i' . sáa k'óo l en meyaj . ma'a t ech in wu'uy ik in k a'an al kin meyaj . 
temprano k l íik' il , ken u y a'al a'al las cinco de la maña na sáan l íik' ik o'on . táan k 
chupik ja' . táan k p'o' . táan k meyaj tik ba'ax o'ob . táan k limpi art ik k otoch . ma' 
je'ebix bejla'a ku chú unk'in tal k l íik' il tak míis , tak walkil ma' míis tak o'on a' , ile' . le 
tiempo kin wa'al ik teech o' , temprano k lik' il meyaj . 
 
 
 
 
 
je'e l o' , kan xi'i k en ti' u y iknal le animáas , le nukuch máa k o'ob , como 
ch' ij a'an tak 'ob o' , kan k'uch k en e ' , táan in míis tik u tanaj o'ob . tin p' o'ol a'an tik u 
nu'uk ul o'ob . tin júuntar tik u p'o' i' , kin bin in p'o' e ' . kin juch' ik u juuch' . kin 
pak'ach tik , kin chupik ja' ti' . kin limpi art ik u tanaj . ku ts'o'okol e ' kin luk' ul i' . le 
kan luk' u ken te' tanaj bey a' , le ora k o' , óotsil o'on . to'on e ' min a'an to'on . teen e ' 
min a'an teen y ée t e l in wíicham . min a'an teen tumen táan t in joók'ol u páay ile' . 
todavia min a'an to'on . kan luk' u ken e ' tu sí ik teen manteca . tu sí ik teen fab . tu 
sí ik teen jabón . tu sí ik teen centavo . tuláakal tu sí ij ik teen le nojoch máa k o' , 
tumen tin meyaj , tumen tin meyaj , tin meyaj bey o' . in wíicham teen e ' ku bin e ' , ku 
bin ch' a' aj si' ti' le nukuch máa k o'ob o' . ku meen t ik kex óox p'éel viaje si' utia'al u 
tóo k o'ob tumen ts'o'ok u ch'íij il o'ob . le nojoch máa k o' leti' e ' ku sáa s tal ku máan 
día ti' yaan te' jool le corral o' . u ch'a'a maj jun xóot' che' , je'ebix u y okol le 
wakax o'ob o' , tu yil ik túun . leti' kala'antik . ku máan día ti' yaan i' , le nojoch 
señora o' . ahora le u yíicham o' , ku bin ich kool , pero leti' e ' ku p'áat al te' jool o' . 
buk a' aj nukuch wakax ku máan tu tséel , ma'a t ech u m éen t a'al mixba'al ti' ! leti' 
atendertik le wakax o'ob o' . ya'abach wakax yaan ti' . pues min a'an tiempo u 
meen t ik ba'al u jaan t ej , le yaan ik ikil u atendertik le bajun wakax ku y okol bey o' . 
leti' e ' , min a'an tiempo casi u meyaj . tarde tak u beet ik ba'al u jaan t ej . le meen t ik 
túun e ' uts tu t'aan in bin in meen t ba'al u jaan t ej , tumen le kan taak e ' , ts'o'ok in 
meen t ik ba'al u jaan t ej . 
 
ku y a'al ik e ' : - je'e l in máa tik ech e ' . - ku y a'al ik : - tuláakal ba'ax yaan teen e ' , 
kin p'at ik te'ex kan kíim ik en . - pero to'on e ' ma' t aceptar taj . a wojel wáaj ba'ax tu 
sí ij aj to'on ? chéen jump'éel ts'oon . jump'éel recu er do j p'áat ti' to'on , tak walkil 
ts'a k a'an a' . jump'éel ts'oon tu sí ij aj ti' in wíicham . ku y a'al ik e ' : - kin sí ik teech . - 
hasta ku y a'al a'al ti' : - y éey u mejor il le ts'oon o' . - ma' tu y éey i' . ka tu ch' a' aj chéen 
 
 
 
 
juum p'éel laab e ' , u p'áat al tak walkil a' . tumen kan xí' ik te' ts'oon o' , kan u ts'on 
juntúul kéej e ' , ku bis ik jump'éel pierna ti' le nojoch máa k o' , jump'éel pierna túun , 
puro bey , puro bey . 
 
je'e l o' , le ka'aj kíim o'ob e ' , le ka'aj kíin s a'ab o'ob kin wa'al ik teech o' , le ka ok 
il bil le naj o' , mixba'al . lá aj bisa'ab tuláakal le ba'al o' . bisa'ab le ts'oon o'ob e ' . 
bisa'ab le taak'in tuláakal o' , je'e l buk a' aj e ' lá aj múul ku'uch bis bil . mixba'al p'áat . 
lá aj ch' a' aj le taak'in o' , buk a' aj taak'in yaan . j ach lá aj bisa'ab ij mixba'al p'áat i' , j ach 
chéen le wakax o'ob p'áat o' , chéen úulum o'ob , chéen k'éek'en o'ob , chéen ba'al o'ob . 
ka k o'on o'ob , ka uy a' ak u tuukul t a'al u kaxt a'al le máa k o'ob kíin s o' , míin ma' 
chu'u k i' . despues míin dos año s ka j chu'u k le máa k o' . le máa k kíin s o'ob o' ti' u 
taal , ti' u taal te' baanda , xka'akal il 5 bin . j ach le máa k o'ob kíin s o' ku y a'al ik 
ka'a k al il o'ob , y ée t e l juntúul e ' e wa túun sotuta bix u taal le juntúul le máa k a' , te' 
baanda bey a' . jaaj , ti' u taal le máa k o' kíin s o' . 
 
es que ku taal le máa k o'ob náajal tu y iknal o'ob a' , ojel a'an bix ich il u 
y otoch o'ob . ok ku taal o'ob kool i'i . ku taal o'ob ku meen t ik . tumen le nojoch 
máa k a' ku beet ik do ciento s kool , trecientos kool . ya'abach kool ku beet ik . le 
o'ol al e ' le máa k o'ob a' ku taal o'ob náajal i' , ku taal o'ob u náajal . ku meen t ik o'ob 
jump'éel mee s i' , je'e l buk a' aj k'íin e ' ti' ku meyaj o'ob i' . pero mientras e ' , ts'o'ok u 
yil ik o'ob bix anik tuláakal , ka j taal o'ob . j ach chéen úuch u taal u yil o'ob e ' ka tu 
kíin s o'ob e ' . tu kíin s o'ob leti'ob . le máa k kíin s o' ma' durar naj u vida e ' . míin j ach 
dos año s ka j kíin s a'ab i' , ka j kíin s a'ab i' . ts'on bil xan meen ta'ab ij . ti' u k'ab bin , ti' u 
x no'oj k'ab il bey a' , ti' j ts' o'on i' . leti' ka tu lá aj a'al aj . antes ti' u k'uch ul oora , ka tu 
ki' lá aj a'al aj . tu lá aj a'al aj bix úuch ik u beet ik . bix úuch ik u kíin s ik le animáao' . 
 
 
 
 
 
leti' kíin s ej . u y óok'lal u ayik'al il máa k e ' , ku luk' s a'al u vida máa k . yóok'ol u 
ayik'al il máa k , ku kíin s a'al máa k . 
 
je'e l o' , le anima o' bey úuch ik u lá aj ts'o'okol ti' . tak u y a alak' o'ob o' , ka 
p'áat chéen ti' le u sobrinos , chéen ti' áa bil o'ob o' , listo . ka lá aj k o'on ij , ka ts'o'ok 
bey o' . beora ' p'aatal j ach chéen nomas jump'éel k'áax ku ba'ate'el t a'al , te'ela' , 
te'elo' . le way a' suu naj ejido e ' . p'áat utia'al ejido il túun , ejido beora ' . beora ' p'áat al 
chéen jump'éel k'áax p'áat al te'elo' , pero láayli ' jen ak walkil , ma' táan u t'o'oxol a' . 
ma' táan u béey tal , láayli ' táan u ba'ate'et a'al e ' , nojoch k'áax le p'áat al o' . 
 
to'on e ' , bey u forma il ok ik en way ich il o'ob a' . to'on e ' ka ok o'on e ' , 
óotsil o'on . juntúul máa k min a'an to'on mixba'al . es que in wíicham e ' tu kan aj 
jump'éel vicio . desde ka oken tu y iknal e ' , j ach ku jats' ik en . j ach ku lox ik en . kan 
taal ak e ' táan u jats' ik en . le in wich bey a' , ku la'al a' aj ik tak in ch i' ku la'al a' aj ik , kex 
tumen mixba'al kin meen t ik ti' . kan taak e ' táan u jats' ik en . tumen leti' e ' tu kan aj 
jump'éel vicio , bix u yala' al teech , chéen leti' u vida . je'e l o' , u ts'o'ok ka in wa'al 
teech e ' , le tiempo táan u meen t ik o' , kan taak e ' , táan u jats' ik en . kan taak e ' leti' e ' 
jaats' , go l pes . tak in mejen paal al le l íik' il aj o'ob o' , j ach ku ja' a ja'ats' ik . 
 
pero y después ti' le je'e l o' , jump'éel tiempo e ' jaaj al dios e ' tu yil aj k vida ti' 
yaan o'on , ti' jump'éel sufrimiento , min a'an to'on . yaan oora óotsil en y ée t e l in 
mejen paal al , min a'an tak utia'al k jaan t i' . teen e ' ma' chéen ka in wa'al i' , kin bin 
meyaj . kin bin náajal kex tumen ko'olel en . le kan in wil a' aj min a'an , teen e ' kin 
mach ik in beel e ' , kin bin . yaan juntúul in tío te'ela' , ayik'al xan , kin wa'al ik ti' e ' : 
 - tío , yaan wáaj teech meyaj in meen t ej , yaan wáaj teech jooch in meen t ej ? - ku 
y a'al ik teen e ' : - yaan . wa a k'áat meyaj e ' , meyaj n en . yaan teen ja'ats' xtóop' , yaan 
teen ja'ats' k'úum , yaan teen jooch - . kin júupul jooch . le kan ts'o'okok in 
júuntar tik e ' , kin nik kúuns ik in jooch bey a' . yaan oora le bey u taal , u lá aj u yil o' . 
 
 
 
 
 
kin wa'al ik ti' e ' : - ko'ox a wil ej , ts'o'ok u y a'ab tal in jooch ! - ts'o'ok in náajal jooch , 
ku bo'o tik en . k náajal tik nal ti' . k náajal tik bu'ul ti' . k náajal tik iib ti' . 
 
teen kin bin ilik y ée t e l in mejen paal al . le oora k o' , como kin meen t ik 
jump'éel olla atolillo , kin meen t ik , in pak'ach tik u yo'och e ' kin bin . kin ch' a' ik u 
k'áan o'ob e ' , kin bin . kin k'ax ik te' tu'ux yaan u paasel le nojoch máa k o' . kin 
k'uch ul e ' , teen e ' kin júupul te' meyaj o' . je'e l ba'ax oora bíin suu nak en e ' . in 
máan j a'an en meyaj , ma' chéen táan in wa'al ik i' . u y ojel tak le nojoch máa k o' bix in 
máan meyaj o' . ma'a t ech in je'e l e l . in meyaj teen e ' , ma'a t ech in je'e l e l ti' tuláakal 
meyaj bey o' . je'e l o' , le ka x u'ul in máan ti' kool o'ob e ' , ka tin ch' a' aj o'ol taj , puro 
wak' k'áan , wak' k'áan . puro wak' k'áan , wa k k'áan , ku ná ak al in wool . kan in 
chú u k paj al in wak' k'áan , jump'éel quincena , diez k'áan kin wak' ik , kin k'ub ik . le 
kin bin in maan in mercancía . kin bin maan tuláakal ba'ax k'a'ab ée t teen , que 
ixí'im , que bu'ul , que tuláakal ba'ax k'a'ab ée t teen e ' kin taas ik . kin ka'a júupul wak' 
k'áan 
 
jorge : pero , te' peto o' ka bis ik ? 
 
aurelia : jum , ma' . way ku taal ch'a'ab il teen , jaaj . way ku taal cha'ab il teen . kin 
k'ub ik . ná ak in wóol ti' le je'e l o' , ka jo'op' in wak' ik túun teen i' . ka jo'op' in 
meyaj tik e ' , kin bin in kon ej . kin wil ik e ' má s ku p'at ik teen . le ken in maan … ken 
in meen t cuatro wa cinco k'áan e ' , kin bin in kon ej . tuláakal le peto in lá aj 
máan j a'an en tu kaaj il . kin lá aj máan i' . le kan taak en e ' , kin taas ik dos mil , kin 
taas ik tre s mil . 
 
jorge : ka beet ik algo . 
 
 
 
 
aurelia : jaaj . kin máan bey o' . ku juntar in chan centavo . ná ak in wóol te' ich 
kool o'ob o' , ka jo'op' in kaxt ik uláak' ba'al in meen t ej , jaan . je'e l o' , kin wa'al ik ti' e ' 
bey o' , bey o' . ka bin man ik in chan mercancía , in man ik jumpíit ' ba'al e ' . kin man ik 
tuláakal . puro bey o' , bey o' . je'e l o' chéen kan tin wil ej , ts'o'ok in chan juntar tik 
jump'íit ba'al o'ob . le kin kon ik ka wil ik bey a' . chéen ti' wak' k'áan u taal , jaaj . le 
in táan taa naj yaan je'e l ka wil ik je'e l o' , ma' crer tik chéen ti' chan wak' k'áan il 
taal j a'an . 
 
kan xi'i k en ti' tejido s , como yaan in hija y ée t e l juntúul óotsil in wil ibe' , 
roci o' , le bix ta wil aj taal te'ela' . je'e l o' , ku júupul o'ob wak' k'áan óotsil o'ob i' , 
teen e ' kin tejer . le kan in meen t ik jump'éel tejido , buk a' aj ts'aa paba , kin bin in 
kon ej . tin kon ik in tejido e ' , táan in kon ik k'áan . le kan taak en e ' kin juun tar tik u 
tojol . tin jun bey o' tin meyaj , tin meyaj . . . jaaj in wojel tejer , clase s il tejido s tejido s 
kin meen t ik . kin meyaj tik tejido s . je'e l o' , le kan ts'o'ok in meen t ik le tejido s , bey 
túun ku y a'al a'al o' , chéen bix úuch in kan ik . tin man aj jump'éel tejido s bey a' , ka 
tin wil aj , ka j óo p' in p a' ak , y despues e ' ka jo'op' in meen t ik e ' . kin meyaj tik . tin 
kan aj tejer , tin kan aj . in wojel le xóokbilchuuy bey a' , chéen ba'al e ' min a'an tiempo 
teen . 
 
je'e l o' , le ka tin juntar taj jump'íit chan centavo , je'e l o' , oora tu chan koon , 
pak' aj jump'íit iik e ' listo , ti' meyaj paj le naj je'e l o' . yáax in wotoch je'e l le naj o' , 
yáax jump'éel in tanaj je'e l o' , jaaj . leti' le tin meen t aj je'e l o' . y a'ab meyaj kin 
ts'a ik inbaj in meen t ej . pues gracia s ti' jaaj al dios , kin jóok'ol y ée t e l . kin wa'al ik e ' , 
hasta yaan oora , kin wa'al ik ti' e ' : - j ach óotsil en . mix tu'ux in ch' a' ik centavo kan 
sáa s ak . - pero kin wa'al ik ti' : - min a'an teen , mix tak utia'al in jaan t y ée t e l in mejen 
paal . - kin wa'al ik ti' le paal o'ob o' : - il a wil ej paal e'ex , - ken ti' , - jaaj al dios e ' 
 
 
 
 
mixba'al dificil ti' , pero mix jump'éel día p'áat ma' k jan al , yaan u sí ik to'on ba'al . 
yaan oora kex yaan oora min a'an , j ach min a'an . chéen kan k ile' , dios e ' ku sí ik 
to'on ti' le día o' . jaaj al dios ku ts'a ik to'on . - 
 
to'on e ' tak úuchuk u cambiar in vida y ée t e l in wíicham . úuch ik u creer tik 
jaaj al dios , úuch ik k creer tik u palabra jaaj al dios , ka j k'uch jump'éel santo 
evangelio ich il o'on e ' . bey úuch ik u yaan tal jump'éel cambio ti' in wíicham o' . 
tumen in wíicham leti' e ' , ma' táan u béey tal in cambiar tik o'on . ma' táan u páaj tal k 
a'al ik u nu'uk ti' . tak u tío s ku taal a'al ik u nu'uk ti' , ma' tu béey tal . ma' tu yaan tal 
j ach jumpuli' , ka yaan ak u tuukul tik u tuukul ma' al o'ob . u taak'in kaxt ik e ' , chéen 
bey u bis ik o' , chéen bey u bin o' . u jaaj il kin wa'al ik teech e ' , yaan kex óox tú ul 
ko'olel ku ts'a ik ti' e ' . teen e ' in wil a' aj bix in … ma' atan . teen e ' in wil a' aj bix in 
mantener tik ich il in wotoch . leti e ' tu kaxt e ' , bey u x upik o' . tu kaxt ik e ' , ba'ax túun 
kan taak e ' ? jaats' . 
 
kin wa'al ik ti' e ' : - ma' je'ebix le ko'olel o'ob bejla' a' - ken ti' . kan ja'ats' ak e ' , 
bin ken u meen t ej , - ken ti' . - pero to'on e ' , ma' , - ken ti' . - tin soportar taj , tumen beora 
tin lá aj nojoch kíin s ik in hijo s , - ken ti' . siete in paal al ts'o'ok in nuuk kíin s ik , kin 
nuuk kíin s ik e ' . - ts'a e'ex gracia s ti' jaaj al dios e ' , hijo s , tumen tin nuuk kíin te'ex , - 
ken ti' . - tumen wa yaan ko'olel ma' jets' a'an u tuukul e ' , - ken ti' , - kan u yil a' aj táan 
u ja'ats' al e ' , ku mach ik u beel e ' , ku bin , - ken ti' . - mientras que teen e ' , - ken ti' , - bix 
túun ken u meen t in mejen paal al ? yaan u p'áat al chéen bey kun máan o'ob , - ken ti' . 
le o'ol al e ' , - ken ti' , - beora ' gracia s utia'al ts'o'ok in lá aj nuuk kíin s ik e'ex beora ' . - ti' 
siete paal al tin tséent aj , cuatro xíib , óox tú ul ko'olel , óox tú ul ko'olel , tin tséent aj . 
a parte kíim o'ob teen xan i' , yaan kíim l aj i' , jaaj . kíim l a' aj teen i' . wa kux a'an in 
paal al e ' , míin dieci seís , wa dieci siete in paal al . chéen ba'al e ' y a'ab kíim i' . je'e l o' , 
y o'ol al le santo evangelio ka tu creer taj jaaj al dios y o'ol al in hijo maxi miliano 
 
 
 
 
 
j ach k'oja'an chaj teen o' . yaan chaj jump'éel sufrimiento ti' jump'éel k'oja'an il . ma' 
ts' a' ak . mix juntúul doctor ok i' . 
 
 
 
 
 
marcelino : ucha'an teen jump'éel volada xan bey o' , pero edad de diez año s . 
lelo' úuchben … úuch , ma' sáam . de diez año s yaan teen e ' . ka j bin in tío , don p il 
puc , te' banco te' banda te' unidada' , ti' ku kanan i' . ka bin leti' e ' ka jo'op' u bis a'al 
u … bueno , ku bin leti' e ' , ku pejkúun tik u p'óok yaan al u k'áan , ku luk'sik u 
pantalon e ' , ku pejkúun tik u camisa , ku p'áat al chéen y ée t e l u trusa bey o' . pero 
chéen de repente , le ka a aj e ' , min a'an u camisa o' , bisa'ab ij . ku y a'al ik e ' : – máax 
túun ? si ti' tin pejkúun taj te'ela' , no puede ser de que ka okok máa k yaan al ookol e ' . 
utia'al ka ookol nak e ' , yaan u lá aj bis ik tuláakal . - pero ma' le ca s o' je'e l o' . 
todavía e ' káaj ak u bin te' banco ' bey o' , kanan o' . despues túun e ' , ka tu ts' aj 
cuenta e ' , tak u p'óok e ' ku náach kúuns a'al ti' . ma' utia'al ka bis a' ak , j ach bis a' ak i' , 
pero ku luk' s a'al tu y iknal . ku y a'al ik e ' : - báan túun le je'e l o' ? - 
 
chéen de repente ka jo'op' u tsikbal tik túun . wey taal , wey kaaj e ' , ka jo'op' 
u tsikbal tik . ka a'al a'ab ti' e ' mejen aru x o'ob . ku y a'al ik e ' : - no puede ser . - ku 
y a'al ik : - si teen e ' ti' yaan en i' , pero ma' in wil ik u bis a'al . si kin wenel , ku 
weens ik en . pero chéen de repente . - ku y a'al ik bey a' : –de por sí , ma' . teen , yaan in 
p'áat al ma' in wenel , ka in wil ba'ax oora ken taak e ' , u ch' a' ik u bis ej . - ma' utia'al 
ka u náach kúuns i' , pero ku luk'sik te' tu y áan al u k'áan o' . ka jo'op' u y a'al ik e ' : 
 
 
 
 
 
 - yaan u p'áat al e ' ma' in wenel . - ti' yaan i' , ti' yaan i' e ' . mun ts'a ik cuenta i' , ku 
wenel . le kan ka'a a aj ak e ' , min a'an le je'e l o' o' . ts'u ka'a luk' s a'al ti' e ' . ts'u ka'a 
bis a'al ti' táan x e l tu'ux . ku y a'al a'al túun ti' e ' , tumen u compañeros despues o' , ka 
jo'op' u y a'al ik ti' ba'ax u y úuch ul ti' ob . ku y a'al ik e ' : - pues es que mejen itos . mejen 
mejen ba'al o'ob ku taal o'ob ti' a wáan al e ' , bey a' , bey a' , bey a' . - ucha'an teen i' , pero 
úuch i' . te' mismo lugar o'ob o' . 
 
pero sin embargo , te'ela' , leti' ku y úuch ul teen a' , leti' ken in tsikbal te'ex . 
je'e l o' , ka tu y a'al aj teen in tío p il : - pues si teen e ' ma' in creer tik . tak beora ' ma' in 
creer tik , de que ba'ax le ku … - yaan , - ku y a'al a'al ti' . - chéen ba'ax e ' , teech e ' , mun 
ts'a'ab al teech e ' ka a wil ej , tumen iik' . mejen máa k o'ob beeytak o'ob a' . - wa 
posible ment e leti' t ilaj te'elo' , beytako'ob a' . 
 
wilfrido : tu'ux ta wil aj lelo' ? 
 
marcelino : te' playa o' . 
 
wilfrido : playa ta wil aj ? 
 
marcelino : playa , jaaj . 
 
wilfrido : veinte centímetro s … ? 
 
marcelino : j ach cuando má s beytak a' , j ach veinte wa quince centímetro s . pero 
leti' , te'ela' , ti' ucha'an te' tin tío p il , te' banda … jaaj wey a' , te' ucha'an te' je'e l o' . ka 
jo'op' u ná ak u y óo l e ' . ka jo'op' u k'uuxil túun . tumen e ' total ment e , ma' utia'al ka 
 
 
bis a' ak ti' náach i' , pero ku luk' s a'al ti' . - ba'anten túun ma' in wil ik teen ? - - tumen 
ma' ts' a'an teech e ' , utia'al ka a wil teech . chéen ta báax t a'al . mientras mas ka 
k'uuxil e ' , mas ku beet a'al teech a wóol al , utia'al ka páat ak e ' u yil a'al tu'ux kan 
ná ak al teech mismo . - 
 
pero en verdad de que , mayor ment e , ma' béey u yil ik leti' . mixba'al . ti' 
je'e l o' , ti' epoca s je'e l o' , ma' tu yil aj mixba'al i' . ná ak u y óo l u ch'úukt ej . mejor ku 
weens a'al e ' , y no ku yil ej . ma' túun juntéen e ' ku y a'al ik teen e ' , ku y a'al ik teen , ku 
tsikbal tik e ' : - ko'ox i' , - ki teen . - ko'ox a wil ej , - ki . - tal vez , como paal ech e ' , - ku 
y a'al ik , – tal vez e ' , teech e ' man wenel . tal vez a p'áat al . - pero bey a' , bey a' , bey ku 
beet a'al teen . - ko'ox túun . - ka bin o'on te' banco te' tu'ux ku jóok' s a'al le materia l o' , 
ka bin o'on i' . pero paalaltak o'on e ' , ba'al . si le ba'al a' , si ma' chil ak o'on e ' , ts'o'ok k 
wenel hasta to'on . jaaj , le kan káaj ak o' , tun tsikbal tik en in tio . túun tsikbal . je'e l o' 
le kin wenel . le kan sáa s ak e ' , en verdad e ' kin wil ik e ' min a'an i' . min a'an u chan 
p'óok ku p'at ik tu y áan al u k'áan o' . u ts'ook e ' , tak u xaanab ku bis a'al . mun 
náach kun t a'al , cuando mas e ' , wil , j ach diez metro s wal e ' . pero chéen tu meen t a'al 
u y óo l al bey o' , ka páat ak u yil ik e ' ba'ax i' . tumen leti' e ' ku k'uuxil . ka páat ak e ' , ku 
y a'al ik e ' : - pues bix u forma il túun ? si teen e ' kin xach k inbaj in wil ej , pero ku 
weens ik en , - ku y a'al ik . - ma' utia'al ka in wil i' , wal e ' , - ki . - ba'anten ma' in wil ik ? - 
ku y a'al ik . - u ts'ook e ' , ka jo'op' u jats' ik en o' , - ku y a'al ik . tumen tu pooch'il , tun 
pooch'il leti' bey o' , ku bis a'al bey o' . - pues bix túun u forma il ? ba'axten o'ol al 
túun ? - pero le úuch u pooch'il o' , ka jo'op' yu'ub ik bey tun ja'ats' al túun e ' . bey 
way ak ' bil u beet ik e ' . pero táan bin u y úuch ul ti' en verdad il o' . mun ts'a'ab al u 
na'at ik ka j ach p'i'il ik u y ich ka u yil ba'ax ij . 
 
wilfrido : bix u y a'al aj ti' e ' ? bey je'ebix , bix u y a'al aj . . . bey táan u wenel e ' , pero 
ma' , ma' . ta tukl ik bey ma' ta wenel e ' , pero táan a wenel bey o' . 
 
marcelino : exactamente . ma' ts' a'an ti' ob utia'al ka u yil leti' bey o' . tumen e l e ' , 
puede ser de que wa ka u yil e ' , ku y a'al a'al e ' , je' bin u chu'u k ul tumen u y iik' al e ' . 
tumen le mejen iik' o' mejen ba'al o'ob o' . pero falta tu'ux i' , tu'ux ku jóok'ol o'ob , 
tu'ux yaan u y otoch . sino que y áan al múul e ' , ti' ku y okol o'ob , leti'ob i' . wa y áan al 
jump'éel tuunich , ti' ku y okol u ta'ak uba'ob i' leti'ob i' . u y otoch o'ob leti'ob o' , y áan al 
le tuunich o' , j óo joch il le tuunich o' , ti' ku y okol o'ob y áan al i' . 
 
wilfrido : le kan u y a'al u sáa s tal wa tu áak'ab il ? 
 
marcelino : ma' . le j ach cuando má s , in wa'al ik e ' , yaan kex las doce áak'ab e ' ku 
beet ik o'ob le je'e l o' , ma' de k'iin i' . ma' de k'iin ku beet ik o'ob le je'e l o' . p'is u 
y áak'ab tal e ' , ku jóok'ol o'ob leti'ob e ' . mun beet ik o'ob teech k'aas , j ach demasia do 
utia'al a cuerpo wa bix u forma il . chéen bey jump'éel báax al ku beet ik e ' , báax al 
bey juntúul chan xi'ipal y ée t e l u y ée t paal il e ' . bey anik o'ob leti'ob . pero wa ka a 
wa'al ti' ka … mas ta pooch'il e ' , mas tu freg ra tik ech o' . 
 
wilfrido : u k'áat u y a'al e ' de k'iin e ' , ma' tu yil a'al . 
 
marcelino : ma' ta wil ik . ju ná ak al a wóol a wil e ' . pueda ser de que j e'ex t il il le 
te'elo' . 
 
wilfrido : tu'ux ta wil e'ex ? 
 
 
marcelino : te' playa o' . 
 
wilfrido : quintana roo . 
 
marcelino : quintana roo , lelo' sí . pero bey túun le ku y a'al a'al o' , te' ich le 
sajkab , tu'ux yaan banco ku kanan t a'al le ya'abach maquina o' , ku bin juntúul i' . . . 
 
wilfrido : juntúul xi'ipal … ? 
 
marcelino : juntúul nojoch máa k e ' , ku bin u kanan t ej . pero le kan áak'ab chaj ak 
bin u yora ile' tu ch'i'in il . tu ch'i'in il . chéen tu ch'i'in il . ku yu'ub ik u tsa'ay al . ku 
jóok'ol te' ich le bolquete o' , mixba'al ku yil ik . ku y a'al ik e ' : - báan túun i' ? - ka 
jo'op' u tsikbal tik ti' u y ée t meyaj o'ob , ba'ax i' . ku y a'al a'al ti' e ' : - xi'ipal , - ku 
y a'al a'al ti' , - le je'e l o' , - ku y a'al a'al ti' , - tumen a terco il , a sen pooch'il o' , le beet ik u 
beet a'al teech . - - teen e ' yaan in bin ti' . le ken ts'o'ok a turno ti' le semana ' , kin 
wokol teen i'i . - 
 
wilfrido : máax túun a'al ik lelo' ? 
 
marcelino : leti' e ' ich il le bolquetero s o'ob o' , uláak' bolquetero a'al ti' bey o' . ku 
y a'al ik ti' e ' : - pues sí teen e ' , sí chéen tin máan te'elo' , tu báa k' paach kin wu'uy ik . 
kin ka'a chital e ' , ku ka'a y úuch ul le ch'iin ti' le bolquete o' . ku ch'i'in il . ku tsirin le 
bolquete ch'i'in o' , pero ma' in wil ik mixba'al . - - chéen sajak ech , xi'ipal . mismo a 
sajak il , leti' kíin s ik ech o' . - - ma'a t ech . kin wu'uy ik e ' , kin jóok'ol , pero min wil ik 
 
 
mixba'al . - entonces , ku y a'al a'al ti' : - t meen t jump'éel ba'al . ti' le semana je'e l a' , a 
turno ; tu uláak' o' ku tocar teen i' , ka in wil wa j ach en verdad , ma' chéen ta 
tu s ik o'on wáa i' . - - pues ma'a t ech . - 
 
le ka j - ok uláak' semana il , ka a'al a'ab ti' e ' , ka okok uláak' juntúul . u peor il 
ku beet a'al túun ti' leti' , tumen mun creer tik e ' wa leti' le ba'ax ku y a'al ik juntúul o' . 
ka jo'op' u ch'i'in il túun má s fuerte . u ch'i'in il , u ja'ats' al tak le bolquete ku 
yu'ub ik o' . ku y a'al ik e ' : - pues si le je'e l o' , je'ebix ku y a'al ik le máa k a' , jaaj . pero 
báan túun ? - ka túun taal juntúul u má s nojoch máa k e ' , ka a'al a'ab ti' e ' : - xi'ipal , le 
ba'ax ka beet ik a' , le ba'ax ka tuukul k e'ex o' , existido . yaan . mejen ba'al o'ob , 
mejen itos . pero yaan u poder o'ob leti'ob mismo . iik' , iik' il anik o'ob . pero ku 
convertirk uba'ob xan e ' tu'ux ku bin u p'áat al o'ob o' - . 
 
wilfrido : bix ij bey o' ? 
 
marcelino : tu'ux ku . . . tu'ux ku . . . kan luk' u k o'ob , ts'u beet ik o'ob le je'e l o' , ku 
bin o'ob tu y otoch o' , je'ebix bin … tak tsikbal e ' , to'on e ' cada uno i' . 
 
wilfrido : le kan ts'o'okok u beet ik o'ob , leti' e ' o'ol al ti' máa k , ku kaxt ik o'ob … 
 
marcelino : ku kaxt ik o'ob tu'ux … u ka'a bin o'ob le tu y otoch o' . 
 
wilfrido : je'e l e l ? 
 
 
marcelino : a j á , je'e l e l . pero juntúul e ' , le túun e ' le k'aas loco bin , le j ach mas 
j ach u ts'o'ok o' , leti' túun tu yil aj túun . ts' a'an ti' wal xan e ' . ka tu y a'al e ' : - pues … - 
ka'a tú ul ts'u máan i' , u y óox tú ul leti' e ' . mas j ach loco u yu'ub ik ubaj bey o' . 
 
wilfrido : mas k o' y óo l . 
 
marcelino : entonces ka jo'op' u yu'ub ik e ' u ch'i'in il , u ch'i'in il , u ch'i'in il . pero 
ts' a'an ti' wal e ' utia'al ka u seguer t ej . tun yil ik bey wa u bin jump'éel ju'un e ' . 
despues ts'u seten mak' a'an t a'al le ba'ax ku beet ik o'ob o' , ka jo'op' u yil ik tu'ux ku 
bin . u juul t ej . 
 
wilfrido : pero , ba'ax ku yil ik ? 
 
marcelino : u juul t ej le chan bulto . pero je'ebix u yil ik e ' , chéen bey jump'éel u 
yoo chil . jump'éel , jump'éel ba'al ku k'áat al k a'an al e ' , bey u bin u bin o' . ma' tumen 
wa j ach directo tun yil ik i' . ka jo'op' u bin u seguer t ej , u seguer t ej . le túun jump'éel 
parte tu'ux ma' buldocea do , yaan jump'éel x jo mol sajkab i' . pero quién sabe desde 
ba'ax k'iin , úuchben ba'al . ma' , ma' leti' e ' actual anik o'on , to'on meen mil o' . u 
y otoch túun e ' . ka tu ch'eenet e ' , ku y a'al ik e ' , ku y a'al e ' : - ti' j - ok i' . pues ma' xan táan 
in p'at ik bey a' , chéen bey o' . yaan in bin in wil sáam al . yaan in bin in wil ej 
sáam al e ' wa en verdad ti' yaan o'ob i' , k éen sáa s ak bey o' . - 
 
le ka sáa s chaj ij tu uláak' k'iin , ka tu ts' aj míin las diez e ' , ts'o'ok ba'ax ku 
beet ik , ka k'a'aj bin ti' . - pa'atik in bin in wil ej te' tu'ux ná ak le leti e ' , le ba'ax tin 
wil aj ook'naje ak e ' . - ka'a bin e ' . ku yil ik e ' éek'joch'e'en , ka ka'a suu t naj e ' u ch' a' u 
foco bin . ku ch' a' ik u foco , ka jo'op' u ju l ik bey a' . si ma' sen taamtak tu'ux 
 
 
yaan o'ob i' . mejen ba'al mejen itos béey tak a' . chéen bey mejen muñecos 
wa'alakbal o'ob e ' , mix péek ku beet ik o'ob . bey mejen k'ate' . wa'atal anik o'ob , ma' 
chil ik bal i' , nak ak bal bin . bey , bey ka kul ak ech , ka nak l ak ech e ' , bey anik o'ob 
leti'ob o' . mix péek ku beet ik o'ob . ku y a'al ik e ' : - pero si , wa ook ' in tu ka'a beet a' aj 
teen e ' , lo que sí in ts'o'oksik e ' , yaan in ts'o'oksik - . ka tu tukl aj bin u y a'al ik . tu 
tsikbal tik to'on , xan ti' le u láak' o'ob bey o' . ka tu y a'al aj to'on . 
 
ku y áak'ab tal e ' , ka ka'a tocar naj ti' leti' , má s u fuerte il le u ba'ax o' ku 
beet a'al ti' . tun ch'i'in il te'elo' , tun ch i' in il te'elo' , tun ch i' in il te'elo' , tun ch'i'in il . 
mun kaxt ik tu'ux , máa k al máa k e ' . k éen u yil j ach en verdad ba'ax ij , tu'ux yaan . tu 
sáa s tal tu uláak' k'iin e ' , bey ts'o'ok u máa k'an t a'al ti' o' , ka bin e ' , ka tu man aj bin . . . 
ka tu ch' a' le cartucho s o'ob o' . - in destruir k o'ob e ' , ka páat ak u x u'ul ul leti' e ' u 
beet ik o'ob ruido ti' le noche máax kun p'áat al o' - . taak u wak' ik le bomba ka u yil e ' 
ku xiixkun t ej , tumen a'al a'ab ti' e ' ma' u mach ik . 
 
wilfrido : máax túun a'al ti' ma' u mach ik ? 
 
marcelino : mismo leti' ich il ti' uláak' o'ob , mas u ch' ij a'an il , u viejos il o'ob o' , a'al 
ti' ma' u mach ik o'ob . - tumen puede ser wa ka a mach , ka a lúub s e ' , wa ku bin a 
sáa s il . - ka tu y a'al aj : - pues ma' táan . pues , pero yaan in beet ik le ba'ax in tukul ma' , 
yaan . 
 
 
wilfrido : como ma' j ach tu y óo l yaan i' … 
 
marcelino : si tin wa'al ik teech i , leti' j ach taj . . . leti' taak u yil ik bix u forma u 
destruir tik , pero ma' . ka tu mach aj leti' el cartucho . ka tu bis aj ka'a p'éel . ka tu 
 
lapaj bin ti' . le ka tu yu'ub aj u wáak' al le ba'al o' , calculartik ts'o'ok tak u máan bin 
u buuts' il y o'ol al u páat aj u yil ik o' . le kan bin u yil e ' , ka bin u yil e ' , u xéexet'aj , 
xéexet'aj . ka luk' e ' . - j á aj , tin freg art ech . ma' táan a ka'a suu t a beet lo'ob to'on . - 
despues e ' , ka ka'a bin , ts'u tarde tal e ' , ley l i' intáctico leti'ob e ' . le tu yil aj de que 
xíix chaj i' , xe'et'paj o'ob . pero tarde ile' , ka ka'a bin u yil ej de que ba'ax ij túun , wa 
láayli ' existido wa bix u forma e ' . leti' caprichoso nomás . chéen u y óo l u j ach u 
yil ik ba'ax ucha'an , ba'ax le tu beet aj mismo ' . le ka k'uch e ' , ku yil ik e ' ti' , 
ná ak un ná ak láayli ' e ' . ti' kul ik o'ob o' , intáctico . mixba'al ucha'an ti' , mixba'al 
ucha'an ti' . 
 
wilfrido : le o'ol al ku y a'al a'al e ' míin jaaj iik' . 
 
marcelino : iik' . ka tun bin túun e ' ka tu y a'al aj ti' le nojoch máa k o' ba'ax ts'u 
beet ik ti' . - loco ech o' , - ku y a'al a'al bin ti' . - tumen e ' , - ku y a'al ik ti' , - wa leti'ob u 
y óo l u y óo l al o'ob u beet teech jump'éel loob e ' , yaan u beet ik o'ob teech . wa ku 
p'at k ech o' para lítico , wa ku luk'sik o'ob a wu'uy ik t'aan , wa ku luk'sik o'ob a vista . 
pero es que yaan poder ti' , leti'ob e ' . je' en tu'ux e ' , ju bin o'ob e ' , ju jóok'ol o'ob e ' , 
leti'ob e ' bey a' . - 
 
wilfrido : oye don mas , kin wu'uy ik u y a'al a'al e ' le alux o'ob o' beet bil , 
beet a'an ik o'ob . a wojel wáaj , a wu'uy maj wáaj u y a'al a'al ? 
 
marcelino : pues en verdad e ' , wil , ma' in wu'uy maj u y a'al a'al i' . bueno , puede 
ser de que teen in wu'uy maj jump'éel tsikbal tu y o'ol al le je'e l o' , de que tu época s 
le máax meentmil le múul o'ob o' . 
 
 
wilfrido : tumen le múul o'ob ka wa'al ik o' , ma' chéen múul i' . 
 
marcelino : ma' chéen múul o'ob i' , tu'ux l íik' s a'an o'ob o' . tumen teen e ' in wil maj 
leti' le j ach en verdad tu'ux kin meyaj , wil , tu'ux kin meyaj . in wil maj j ach bix u 
forma il yaan te'elo' , óox p'éel anik o'ob le múul o' . óox p'éel t'o'ol , jump'éel bey a' , 
jump'éel bey a' , jump'éel bey a' . pero des gracia da ment e le ora k je'e l o' , tun beet a'al le 
carre tera tak te' escondi do , tak te' bey o' . ti' k meyaj i' . lelo' j ach in wil maj leti' u 
desbara tar t a'al tuláakal le tuunich il le múul o' . pero utia'al u beet a'al le carre tera . 
despues túun e ' , ka jo'op' u k'óoy a'al tumen juntúul tarzán , ku y a'al a'al ti' . juntúul 
nojoch máa k . 
 
wilfrido : le nojoch máa k o' , ku y a'al a'al ti' e ' tarzán ? 
 
marcelino : tarzán u y a'al a'al ti' , pero chéen apodo . pero nojoch máa k . si tu 
juun ku meyaj leti' i' . min a'an uláak' u núup leti' . to'on e ' , óox tú ul o'on , cuatro 'on k 
much' ik kbaj . pero leti e ' tu juun ku meyaj tik lelo' . ka jo'op' u k'óoy ik y ée t e l pico , 
ku k'óoy ik y ée t e l pico . chéen jump'éel época leti' e ' , le tarde t ilaj de que tun 
meyaj o' , luk' i'i , ka ka'a taal chital . 
 
wilfrido : tu'ux bin chital ? 
 
marcelino : te' tu'ux le galerón ti' yaan o'on , tu'ux yaan o'on , tu'ux k je'e l o'ob o' . 
pero de repente le ka sáa s chaj e ' , leti' e ' min a'an . min a'an . tu ch' a' aj u mochila , bin 
tu beet aj . pues yaan ba'ax tu kaxt aj bey te' lugar o' wal e ' . 
 
wilfrido : pero je'ebix a wa'al ik como chéen tu juun al o' . 
 
marcelino : chéen tu juun al ku meyaj leti' . pero tu'ux tu k'óoy aj bey a' , bey a' , si 
tu j óo nk'es aj , wil . úuch a'an , in wil maj je'e l o' . yaan u escaleras il bey a' . 
 
wilfrido : y áan al … 
 
marcelino : le tuunich , le lu'um , bey y áan al … yaan pila s trones ts' a' am te' 
beytako'ob a' . 
 
wilfrido : pero ma' alux o'ob ila'ab te'elo' . 
 
marcelino : ma' , mixba'al y o'ol al le je'e l o' . mixba'al ila'ab i' . chéen ku y a'al a'al e ' 
que yaan . yaan , pero ma' ocasionar k ilik i' , mix k u'uy ik u y a'al a'al bey o' . u nico 
ba'ax úuch a'an ti' te' je'e l o' , pues le je'e l o'ob o' yaan máax meentmil , pero mas j ach 
úuchben tako'ob o' . úuchben úuchben maaya o'ob o' , en verdad o' . tumen le k 
tsikbal tik to'on maaya , ma' maaya i' , ames t izado . xa'ak' paj a'an , junbúuj maaya , 
junbúuj castellano . oka'an ik le je'e l bey o' . ma' j ach maaya e ' . le maaya ' ma'alob , 
mas j ach talam u expres art ik ubaj . le máax u y ojel e ' , pues ma' . pero le máax ma' u 
y ojel j ach en verdad e ' , y a'ab u forma s y mun páaj tal u y a'al ik máa k tu beel . 
 
wilfrido : u'uy ej don mas , tsikbal xan , tsikbal t tak xan ti' le nojoch máa k o'ob a' 
juntéen ak e ' ta tsikbal t aj teen . yaan jump'éel ba'ax úuch a'an teech , le ka wa'al ik bey 
 
táan a bis a'al , tumen … bueno ma' a wojel ba'ax ij . entonces teech e ' a tuukul tik e ' es 
que u yuum il k'áax . bix úuch ik le ba'al je'e l o' ? 
 
marcelino : le epoca je'e l o' , pues mas chan . . . bueno , ma' , bix jin wa'al ik teech e ' . 
ma' j ach yaan teen que j ach en verdad , yaan kex quince año s teen ka úuch teen le 
je'e l o' . 
 
wilfrido : ba'ax le úuch teech , teech i' ? má s o menos , ba'ax úuch teech o' ? 
 
marcelino : pues teen e ' , pues bin o'on … teen e ' kin bis ik in tsíimin , como y áan 
jump'éel potrero bey meen a'an y a'ab ich su'uk o' . y a'ab o'on yaan , míin kex diez 
máax ku bin u jáal s unt u tsíimin i' . ku bis a'al tsíimin o'ob utia'al k'ax bil i' . ti' ku 
jáal s um i' . ti' ku jan al o'ob bey o' . pero le orajeak o' , juntúul nojoch máa k e ' , don si l 
ak'e le a k'aj óo l , kux a'an tak bejla' e ' , ti' yaan te' banda ' . como y a'ab u loco e ' tin 
wéet e l e ' yaan k'iin e ' le kan k'uchuk en e ' , ku ch'i'in ch'i'in ik en y ée t e l tuunich . chéen 
túun u ja'as ik in wóol . pero en verdad e ' le tin tuukul taj xan . le ka k'uch en te' tu'ux 
yaan in k'ax ik , le kin k'ax ik e ' , jíi rin ! ! - éey ! táan wáaj a ja'as ik in wóol ? - teen 
a'al ik ti' . - ma' táan a ja'as ik in wóol , hemano , - ken ti' , - si teen e ' , chingon en . - 
puuum ! ku ka'a ch'iin e ' . kin ka'a pak tik bey a' , mixba'al . tin wil ik e ' . ka tin suu t in 
wich , ma' … míin j ach seis metro s … como nuuktak le su'uk o' , ka wa'atal e ' , ma' 
táan a wil ik casi mixmáak i' , tumen … 
 
wilfrido : teech e ' ta tuukul taj e ' … 
 
marcelino : leti' le nojoch máa k ch'iniken o' . pero en verdad e ' , ma'a t ech . ma' 
leti' . kin wa'al ik ti' e ' : - j áan , loco ech . pendejo ! - como paal máa k e ' , pues teen e ' ka 
tin po'opo'och' aj . wa ka tuukul tik e ' , bueno , teen e ' pooch'il tin beet aj ti' bey o' . ka 
tin wil aj u chéen beet ik bey a' , u bin , u bin , u bin . chéen bey jump'éel bulto nook' , 
ka jo'op' u bin u jíi t a'al e ' . tu bin jíi t a'al e ' . ku ka'a suu t e ' , ku ka'a ch'iniken túun 
leti' . kin wa'al ik e ' : - le ba'al je'e l a' , - ken ti' , - ma' leti' . ma' leti' le nojoch máa k a' . - 
pero báan ! ts'o'ok in poch'ik teen bey o' . utia'al leti' suu naj , u ts'a ik vuelta bey a' , 
ka tin wil aj u lan chaj al , kin wa'al ik e ' . ka jo'op' in bin , ka jo'op' in bin , jo'op' in bin . 
jóok' en te' yóok'ol noj bej o' , kin bin . ti' e ' tu sa taj tak in vista . ba'al way toj ti' 
jaaj al dios e ' . min tusik e'ex , tumen ti' teen úuch a'an . tu si'iskunt in wíi nkil il . 
tuláakal in wíi nkil il tu si'iskunt aj . le ka k'uch en te' u y iknal in tío animáas don 
albino , tun yoxo'on . 
 
wilfrido : pero lelo' , teech e ' ta wa'al aj e ' ta seguer taj le k'iin je'e l o' . 
 
marcelino : le día je'e l xa'ano' , pero báan ? mixba'al servir naj ik teen . 
 
wilfrido : bix ta seguir tik ? 
 
marcelino : tin seguir taj bey tu'ux bin o' , pero mixba'al kin wil ik teen . 
 
wilfrido : jay téen ta wil aj ? 
 
marcelino : míin óox téen , nomás . te' momento tin wil aj u ch'iniken o' , óox téen 
xan . óox téen u sa'atal teen . tin j áan beet ik bey a' , chéen bey a' , u j áan máan u … 
 
bey u péek s a'al teech jump'éel ba'al , bey a wil ik . pero le u ts'ook úuch ik u bin o' , 
leti' túun ka jo'op' in seguer tik o' . pero teen e ' jóok'ol tin beet aj yóok'ol bej . 
 
wilfrido : tolaje ak e ' tin wu'uy aj a wa'al ik e ' de que lúub ech . 
 
marcelino : ma' , lelo' después . lúub en , pero tak tin wotoch . ts'in k' úuch … ts'in 
luk' ul te' , ka j lúub en o' . 
 
wilfrido : ka jóok' ech yóok'ol bej o' . 
 
marcelino : chéen , chéen , bey ma' tin wóol yaan en e ' . 
 
wilfrido : le ka jóok' ech i' . 
 
marcelino : le ka jóok' en te' bej o' , pues kin máan in lúub ul . pero le ka k'uch en 
tin wotoch o' , kin wil ik e ' tun yoxo'on in tío albino . kin wa'al ik ti' e ' . . . como juntúul 
in tío ma'a t ech u jaan t ik k'an ixi'im e ' , tun yoxo'on , kin wa'al ik ti' e ' : - tío , - ken ti' , ma' 
wáaj teech a'al teen e ' ma'a t ech a jaan t ik k'an ixi'im ? - pues si kin wil ik e ' le túun 
beet ik bey a' , k'an k'an . k'an k'an le ixi'im o' . si ma' k'an k'an i' , blanco . sak . - ts'a 
loco tal wáaj ? - 
 
wilfrido : máax a'al lelo' ? 
 
marcelino : in tío albino a'al ej . ku y a'al ik teen e ' : – ts'a loco tal wáaj ? - ki teen . ba'anten ? - 
ken ti' . - si le kin woxo'ontika' , sak ixi'im . ba'ax yaan teech ? - 
 
 - mixba'al , tío . - pero teen e ' ma' táan in wa'al ik j ach en verdad ba'ax le ts'in wil ik o' , 
ba'ax le ts'u y úuch ul teen o' . - táan a kikiláankil , - ki teen . - jaaj , - ken ti' . - tin 
kikiláankil , - ken ti' . - xi'ipal , - ku y a'al ik , - in ka'aj in wa'al teech u jaaj il , - ki . - wa 
yaan ba'ax ka tuukul tik , wa yaan ba'ax ka ts'u'uts' ik , a'al teen u jaaj il - . kin wa'al ik 
ti' e ' : - tío , teen e ' mix chá amal i' . mixba'al en . ti' chamal e ' , mix jump'éel clase kin 
consumir tik . mix úuch i' mix tak bejla' e ' . tak chéen u boo k o' , ku freg art ik le in 
cerebro o' . báan biil teen jump'éel ba'al ? - 
 
jaaj , ka bin en te' tin wotoch o' , k'uch ul tin meen t aj , ts'in luk' ul te' bey o' . ka 
bin en e ' , ka moch k'aj en . ka tu yil aj o'ob in papa de que ts'o'ok in lúub ul o' , ka tu 
mach aj en o'ob . entonces le ka tu mach aj en o'ob , kin wu'uy ik bey tu l íik' esken o'ob o' . 
ts'u p'áat al bey , bueno bey si'i s a'an in wíi nkil il . ts'u p'áat al chéen tin 
janjanpaytik inbaj , bin u y a'al ik o'ob . teen e ' , le orajeak o' ba'axten bin in wa'al ej . le 
kin beet ik o' , despues e ' ka tu tsikbal t o'ob . ma' tumen wa k'aj a'an teen j ach 
total ment e le momento s le je'e l o'ob o' , jaaj . ka tu bis en o'ob te' k'áan o' , ka u 
yil ik o'ob bin , jóok'ol in wáalkab . kin chocar te'elo' , kin chocar te'elo' , kin chocar 
te'elo' . - mare , le máa k je'e l a' , kensa ba'ax ku y úuch ul ti' . - ka tu 
momochk'axt en o'ob tak tin k'áan . pues ku calculartik o'ob e ' de que leti' e ' wa … míin 
yaan al ba'al o' . pero túun , pero teen e ' , j ach en tera ment e way te' tu táan jaaj al 
dios e ' , mixba'al y o'ol al le je'e l o' . chéen y o'ol al le je'e l tin wil aj o' , le je'e l o' nomas . 
 
wilfrido : le oochel ta wil aj . 
 
marcelino : le u y oochel leti' , le jaaj le ti' úuch ik in poch'ik o' , le ka tu 
castigar t en túun . wa ma' u k'ax ken o'ob e ' , si le k'áan ku k'ax ik , kin máa k'an tik e ' , 
wil , kin lá aj ja' aj a' a tik . mixba'al , ku mach ik en o'ob bin . tak in papaj o' tin p'uch aj 
 
bin , in tio albino , le don l i' canul o' . - xi'ipal , si k mach ik ech e ' , p'uch bil a 
beet ik o'on , pul bil a beet ik o'on , - ki . - ka t a'al ej : “ pues de qué maneras , yaan ba'ax a 
ucha'an a meen t maj beyo” , - ki . pero en verdad e , mixba'al . ka jo'op' in wa'al ik túun 
ti' ob , leti' in papa túun bin e ' , tu ku'upul in wiik' , tu ku'upul in wiik' , jaaj . chéen le 
kin wa'al ik ti' ob e ' de que teen e ' tu ku'upul in wiik' . bey kuup il u meen t ik in wiik' e ' , 
ku ts'a ik in muuk' ba'al o'ob bey o' . pero ma' , ma' j ach en verdad wa jump'éel 
k'oja'an il j ach en verdad i' , sino que leti' le je'e l o' … ma' yóok'ol le je'e l o' , pero sin 
embargo , tin beet aj ti' je'e l o' . 
 
despues túun ka túun ts'o'ok u máan teen e ' , si ku p'at ken norma l . mientras 
tanto si tak le che' beeytak a' , wil , kolóoj che' e t a'an j e'ex le bey o' , tselik kin máan i'i . 
tin jats ik bey a' kin cruz ar i' . pero si ma' in muuk' lelo' , leti' le iik' o' , leti' 
corpurar naj teen o' . despues e ' ka jo'op' u y úuch ul teen túun . despues , ka jo'op' u 
ka'a úuch ul teen tu ka'a téen e ' , ka túun bisa'ab en ti' le don galo ak'e . míin ta 
k'aj óo l taj , míin ma' ta k'aj óo l ti' . ka jo'op' in santiguar t a'al , in santiguar t a'al tumen 
le nojoch máa k o' . tumen ku yil ik ba'ax ku y úuch ul teen bey o' . léekel kin 
beet ik ba , bey jump'éel ataque u tsa'ay al teen e ' . 
 
wilfrido : le don galo ka wa'al ik o' , ba'ax leti' ? 
 
marcelino : j meen , jaaj . juntúul j meen ku meen t ik waaj il kool . ku 
santiguar tik ech . ku ts'a k ik ech ti' ba'al , ti' iik' o'ob bey u tsa'ay , u tsa'ay túun ti' 
máa k . pues ka jo'op' u y a'al a'al ti' , ka jo'op' u santiguar tik en . ka tu y a'al aj , kun 
túun leti' e ' , ku y a'al ik , según ku y a'al ik leti' , leti' u k'aj óo l ba'ax , bix u forma u 
tsa'ay s ik le je'e l o' . ka tu y a'al aj leti' e ' : - si le xi'ipal a' , - ku y a'al ik túun ti' in papaj 
bey o' , - ma' , mix jump'éel clase chamal yaan ti' i' . ba'ax e ' , iik' . u yuum il le k'áax o' , 
 
leti' tu yóot aj u ts'a jump'éel virtud ti' leti' o' . pero yaan ba'ax fallo p'áat ti' leti' , 
úuch ik u poch'ik o' . - ku ts'o'okol e ' , mix in wa'al ti' ba'ax tin beet aj i' , ti' nojoch 
máa k o' . - le úuch ik u poch'ik o' , ka nulificar naj le ba'ax kun siijb il ti' o' , ka túun 
jo'op' u torturar t a'al leti' . ka jo'op' u beet a'al u y óo l al ba'ax bin u beet i' . tumen wa 
ma' u poch'ik ka'ach e ' , yaan jump'éel virtud kun p'at bil ti' leti' . pero ma' ti' tuláakal 
ku ts'a'ab al i' . siempre , siempre y cuando j ach raro persona máax ti' ku si'i bil . 
tumen u yuum il k'áax le tu yil aj o' . puede ser ti' u meyaj séeb kun s , meen t u 
séeb e kun s t a'al . pero de por sí , leti' le je' ku ts'aa bil ti' ka'ach o' . - 
 
ka jo'op' u ts'a k ik en le nojoch máa k o' , u santiguar tik en , ba'al o'ob ku beet ik , 
porque p'áat ak u … yaan oora ku k'e'ek' ech ik in ka al . - u y iik' al e ' , leti' e tu ch' a' aj o' , ku 
y a'al ik . - de todas forma s , - ku y a'al ik , - teen kin ts'a k ik - . xaan j i' ku 
santiguar tik en . ku santiguar tik en bey o' , pero ma' cada j ach bejla' e ' . wa sáam al e ' , 
cada cuatro día s , seis día s , diez día s bey o' , hasta ka tu chan norma l izar t en . leti' 
bey o' tu beet aj , pero ka norma l chaj en . pero sí en verdad si tin wil aj , wil . tak in 
k'ab o'ob , despues ti' le momento s o' ts'o'ok tak in wutstal o' wil , yaan tu p'at aj teen 
jump'íit i' . báanten tak kan in laj le tsíimin ka'ach o' , leti' u yok s maj teen molestar o' , 
wil , kin lam ik ti' te' bey a' , si ku lúub ul . 
 
wilfrido : le kan a wojel te' ku k'uuxben s ik ech . 
 
marcelino : ku k'uuxben , jaaj . kin laj ik , kin lúubsik . pues buk a' aj túun muuk' 
yaan ti' juntúul cristiano ? tak ti' le tito canul u yil maj . si wa tsil bal ta'ak teen e ' , 
ma' in creer tik ; chéen tsikbal il . chéen tumen kin wil ik e ' , kin creer tik teen . 
 
wilfrido : tumen tu yil aj … 
 
marcelino : tu yil aj in beet ik ti' e ' . pero en verdad e , kin wa'al ik ti' e ' : - xi'ipal , - 
ken ti' , - si ma' j ach en verdad , j ach a wa'al ti' teen , in muuk' , in vida teen le je'e l o' , 
sino que le ba'ax tin wil aj , leti . ' - desde le je'e l o' ka p'áat e ' yaan le je'e l o' . mixba'al 
dificil in tia'al . lá aj ba'al séeb a'an il in beet ik , kin aumentar tik leti' kin calculartik o' . 
tumen tak in meyaj úuch ka'ach o' , pues norma l . pero despues ti' le je'e l o' , ka jo'op' 
u aumentar t in meyaj , má s u y a'ab tal , mas u y a'ab tal . in wíi ts'in ma do e ' , junk'aan 
ku beet ik , teen e ' óox p'éel , cuatro kin kol ik sáan samal . y a'ab u diferencia in wil ik 
teen bey o' . pero báan ! mixba'al , wa j ach en verdad ti' teen sí ij nal bey o' , siijb il 
beet a'ab ik teen . tu yóot aj u sí ij teen e ' , pero ma' tin aprovechar ti' , úuch ik in 
poch'ik . 
 
wilfrido : pues y ée t e l le je'e l o' don mas , nib óo l al teech . dios bo'o tik bey o' , 
ts'o'ok a chan tsikbal tik to'on a' le ba'ax o'ob le a wojel o' . k ojel t ej j ach taj y a'ab 
ba'ax a wojel . 
 
marcelino : y a'ab , y a'ab , y a'ab al ba'al o'ob en verdad . yasque to'on e ' , desde tin 
chichan ile' y a'ab andarin . j ach , tin paal il e ' , j ach j up a'an en ti' meyaj je'ebix ku 
páaj tal tumen in papaj e ' . ti' tsíimin o'ob , nukuch tsíimn o'ob , k'o'ox tako'ob e ' . kin 
kikiláankil e ' , ku táaj t'an ik en in papaj : - ma' , ma' ku debe r a beet ik bey o' , hijo . ma' 
ku debe r a luk' ul tu y iknal i' . ku debe r a mach ik , kex chichan ech , - ku y a'al ik . - ts'a 
a valor ti' e ' , tumen le tsíimin o'ob o' , - ku y a'al ik , - chingon tako'ob u vida leti'ob . - ku 
y a'al ik : - mientras má s luk' ech ti' leti' e ' , ti' leti' le tsíimin o' , ts'u calculartik e ' de que 
teech e ' , j ach u pendejo ech . u pendejo , mixba'al ech tu tséel , - ku y a'al ik , - antes a 
chok'ikabae' . si báan ! le kan k'uchuk ech tu y iknal leti' o' , teech e ' ma' táan a 
 
captartik , pero leti' e ' ts'u captartik a puksi'ik' al e ' tun yu'ub ik u juum . ku y a'al ik 
buk , buk , buk , buk . - - mare , le máa k je'e l a' sajak il , - ku y a'al ik . le o'ol al e ' ku kaj ak u 
luk' ul teech e ' sajak il o' . en cambio wa yaan jump'íit le valor teech o' , ma' wáaj túun 
yaan a ka'a chok'ikabae' hasta kan a wil e ' mixba'al kan u beet leti' xan ? - pero báan , 
si in paal il bey u beet maj teen leti' o' , in papaj . ma' j ach en verdad wa bix j ach 
min a'an j ach sajak il teen bey o' . ma' táan in ch' a' ik sajak il ti' mixba'al , ti' mixba'al , 
wilo . je'ebix tak u y awat a'al , le ku y a'al a'al ku ts'o'onol . le ku ts'o'onol máa k , ku 
y úuch ul y awat il o' . yaan , wilo . 
 
wilfrido : bix le je'e l o' ? 
 
marcelino : le , por ejemplo , wa ich il jump'éel p'uuj ku ts'o'onol máa k o' , ku 
ts'o'onol u way a' as il , ku y a'al ik o'ob o' , ku y awat . 
 
wilfrido : ba'ax le ku y awat o' ? 
 
marcelino : chéen kin wu'uy ik u y a'al ik o' xan leti'ob e ' . leti' e ' jump'éel x tsiintsin 
bin e ' ku yuk' ik le k'i'ik' o' . a la larga , leti' le tsiintsin o' , leti' kun awat o' , ma' leti' le 
cristiano láayli o' . 
 
wilfrido : o sea , ku yu'ub a'al u y awat o' … 
 
marcelino : ku yu'ub a'al o' , pero mixmáak ku yil ik xan . mixmáak ilik , chéen ku 
yu'ub a'al u y awat . pero yaan existido . jump'éel x chan , jump'éel x chan xya'ax kach , 
 
uk' ik le k'i'ik' o' . pero como bey ts' o'on lu s bil meen ta'ab ik u vida le je'e l o' , leti' le 
mal , u malo il o' leti' u ch'a'a maj le je'e l o' , leti' ku y awat . 
 
wilfrido : pero le k'i'ik' tu ts'u'uts' aj wa chu'u chaj le tsiintsin o' , u k'i'ik' e l leti' le 
máa k ts' o'on o' . 
 
marcelino : le máa k , exactamente , sí , jaaj . lelo' yaan , lelo' in wu'uy maj xan , 
wil , en verdad . pero ma' in wil maj i' , j ach ka in wil wa j ach bix u forma il i' . 
 
wilfrido : ba'ax ma' a wilm i' ? 
 
marcelino : ma' in wil maj u tsiintsin il i' , mixba'al . 
 
wilfrido : pero , ku y a'al a'al . 
 
marcelino : ku y a'al a'al , en verdad . ba'axten kin creer tik e ' , wilo ? tumen tin bin 
te' ts'oon o' , tin wu'uy ik u y awat , u y awat . je'ebix le jich' bil , aaaaayyy ! ! ! bey u 
ts'o'okol o' . kin seguir in bin , kin seguir in bin , kin seguir in bin . chéen kan in ts' aj 
cuenta e ' , paach il teen , ku ka'a awat tu ka'a téen . ma' wáaj ti' bej te'elo' , ma' tin 
wili'i ? pues , báan kan in wil ti' ? 
 
wilfrido : y a'ab máax e ' ku ch' a' ik sajak il . 
 
marcelino : ku ch' a' ik sajak il lelo' , mun bin tu'ux ku debe r e ' . pero como u 
y a'al maj teen in papaj ba'ax o'ob , bix u forma il e ' . - si mun jaan t ik ech , mun 
 
k'ey ik ech , mun jats' ik ech , man topar y ée t e l , - ku y a'al ik . - chéen le kan a wu'uy u 
y awat o' , - ki , - wa ta we'es aj ti' de que ta wu'uy aj tu x ilik ubaj a wíinik il il o' , - ku 
y a'al ik , - ts'a sajak tal , hijo . - ku y a'al ik : - ts'a a valor , le ken ka wa'al ik ti' e ' . . . si 
leti' e ' mixba'al ken u beet teech . yaan a máan tu toj ile' , ku ka'a p'it' ik ech e ' , ku ka'a 
bin tu táan x ile' awat . pero wa je'ebix kin wa'al ik teech ; mixba'al ech tu yóok'ol 
kaab a' , hijo , mix a chéen jóok'ol k'áax , - ku y a'al ik . 
 
wilfrido : te'ex e ' ti' k'áax nuuk chaj e'ex . 
 
marcelino : ti' k'áax nuuk chaj o'on . uláak' ba'al , wilo , bey en verdad e ' , le in 
wil maj te' xan a' , le x - llorona kin wa'al ik teech e ' . jaaj , in ka'aj in tsikbal t te'ex le 
ba'ax ucha'an teen tin paal il o' , en verdad . lelo' míin yaan kex j ach once año s teen , 
wa menos . ti' hasta … táan il i' u ts'a ik cine don tufi , nuxi , te'ela' , nuxi abimerhri . 
pero tu chuk aj u yoorail le ts'o'ok le cine o' . cada uno , antes ti' e ' , u kaxt bej u bis tu 
y otoch . tumen chéen ku tu'u pul bey o' , chéen jump'éel foco yaan te'ela' , jump'éel 
te'elo' , jump'éel te'elo' . chéen u planta leti' yaan , min a'an corriente , min a'an 
mixba'al . 
 
pues to'on e ' , paalaltak o'on e ' , ba'ax k beet ik e ' le kan ts'o'okok le cine , le kan 
ts'o'okok o' , k bin te' iknal le es t acion te' tu'ux yaan le tren ka'ach o' , k júupul báax al 
bara ja . puro de ga l l itos o'ob , de ba'al o'ob , de loter ía ba'ax ku y a'al ik o'ob o' , k 
p'áat al i' . yaan k'iin e ' pues k distraerti k k baj , ku chuk ik tak la una , ti' yaan o'on 
láayli ' i' . pero como juntúul in amigo , le xchel rosado canto , k luk' ul e ' k bin 
te'ela' , kin p'at ik te' tu'ux yaan le u y otoch le lic encia do beora ' , lic . le te'ela' , pero 
ma' le te'ela' , le junláam p'éel u man maj e ' . 
 
wilfrido : u ka'a p'éel es quina te'ela' … 
 
marcelino : jaaj , exactamente . si to'on e ' k bin bey a' , puro k bin bey a' . cada yaan 
cin e ' , puro bey in máansik o' . kin pat' ik e ' , kin bin tin wotoch e ' , pero te' tu'ux yaan 
don m en do , u y otoch don m en do . ti' yaan in wotoch i' , trece año s tin beet i' i' . pues 
ti' le je'e l o' , ka máan o'on bey o' , táan u wits' i' tóo s ja' . yaan juntúul doña yaan u 
y otoch bey a' , por ejemplo je'ebix anik a' le carre tera . pero k oojel jump'eel chan 
x - mexicana , u y a'al a'al ti' . . . bix y a'al a'al leti' ? 
 
wilfrido : chil anga . 
 
marcelino : jaaj , tu banda u taal o'ob toj náach o' , jaaj . doña severa u k'aaba ' , 
vásquez u k'aaba ' . k ilik e ' y áan al le ti' le bo'oy o' , ti' yaan i' . tun beet ik bey a' , pero 
wa tun beet ik bey a' . 
 
wilfrido : bey ku wa'atal , bey ku mot' tal e ' . 
 
marcelino : jaaj . kin wa'al ik ti' e ' : - ch'eel , - ken ti' , - ¿ qué tendrá doña severa ? - 
kin wa'al ik ti' bey o' , tumen español u t'aan leti' bey o' . - doña severa ! doña 
severa ! - mu núuk ik mixba'al . ka jo'op' k nats' ik kbaj te' jáal le koot o' mas j ach k il 
tu'ux yaan o' . míin buk a' aj iknal le cama casi o' , pero tu bo'oy e l le mata , ti' yaan i' . 
le ka t nats' aj k baj bey te'elo' , xi'ipal , u beet ik bey a' , wilo . le kan u beet ik , táan u 
bin u xáa che' e tik u j o'ol , tun xáa che' e tik u j o'ol leti' . kin wa'al ik ti' e ' : - ch'eel , si no 
es ella , - ken ti' , - fíjate de eso , si estás pasan do . - jum , ay hermano ! ka tin wa'al aj 
 
ti' : - esto es la xtabay que se dice . leti' xtáabay a' ! con razón táan k t'an ik e ' , mu 
núuk ik . 
 
 
le ka t ilaj , junjump'íitil , junjump'íitil , junjump'íitil , bey in wóol tu recu lar , 
utia'al ka u mas nats' aj ubaj to'on e ' . ay hermano ! xi'ipal , wil , ma' tuu s il i' . u 
mach maj en le ch'eel o' te' paach il bey a' . teen e ' tin wáalkab , pero in ts'aa maj ti' kin 
wil ik , pero mix tu'ux kin bin . chéen tin ponponchak' , bey ma' tin wáalkab e ' . pero 
en verdad e ' , ma' tin wáalkab i' . si u mach maj en , leti' le ch'eel o' , utia'al min p'at ik 
bey o' . ts'u kóoj s ik sajak il to'on bey o' , chéen tin ponponsíit' . le ka ora chaj e ' , kin 
wa'al ik ti' e ' , chéen ich il in tuukul , como k bin ti' le iglesia o' , te' doctrina o' , ka jo'op' 
junbúuj , junbúuj le rezar o' . ¡ ay hermano mío ! bin t beet aj te' tu'ux yaan le u 
y otoch o' le doña kin wa'al ik o' . u mama le máa k o' , si ma' t a'al aj ti' wa je'e k'ab 
to'on joo naj . le ka t éem o'on te' tu chan ba'al il a' , raaaan ! ! ! píit máan o'on te' 
ich naj o' . si chéen chan nup' a'an . ma' wáaj ka máan u kiins ik o'on u mama e ' ? ka tu 
tuukul tik e ' de que ookol o'on , pero to'on e ' ja'as a'an k óo l . le ka l íik' o'ob bey o' , ku 
y a'al ik : - si teen mama , teen . ma' , ma' ookol o'on i' . - - es que báan túun yaan te'ex ? 
ts'a wáaj loco tal e'ex ? - - ma'a t ech , bey a' , bey , bey t ila' . - le ka l íik' u láak' u 
k iik o'ob o' , má s nuuktak o'ob o' : - k o'on e'ex ilej ! - ka ka'a j bin o'on . si mixba'al t ilaj . 
min a'an , sa'atal tu beet aj bey o' . es que iik' , en verdad , lelo' . jaaj , xtáabay o' . lelo' si 
j ach in wil maj , u kóos maj teen sajak il leti' le je'e l bey o' . xtáabay o' . pero ma' , 
chéen iik' o'ob . 
 
 
 
 
teen e ' le ka j k'uch en way e ' jel a'an tin wu'uy aj , ma' j e'ex yaan múul e ' . 
tumen múul e ' chéen kin bin ich kool , kin bin t'ok iik , tuláakal . kin máan y ée t e l in 
amigo s o'ob , y ée t e l in amigas . te'elo' yaan al , diferente u y úuch ul jan al . le ka 
j k'uch en way e ' , jel a'an tin wu'uy ik inbaj , tumen way e ' yaan al ba'ax xan ku jaan t a'al , 
yaan al bix u vestir tik uba o'ob , tuláakal . ka j k'uch en way e ' , ma' séeb suu k chaj en 
way e ' , tumen mixmáak in k'aj óo l way e ' . chéen máax y ée t e l kin t'aan e ' y ée t e l 
maestra , tumen leti' e ' chéen leti' in k'aj óo l bey o' . y ée t e l u mas il máa k o'ob e ' , k éen 
in wil o'ob te' bej tin taal way o' , ma'a t ech in t'an ik . chéen kin máan tu tséel o'ob . 
ahora le te'elo' , tin máan e ' , kin t'an ik o'ob tumen in k'aj óo l o'ob . je' túun wey e ' , ma' , 
tumen mix juntúul in k'aj óo l o'ob i' . le beet ik , le k éen xi'i k en te' escuela o' , ka yáax 
j bin en e ' , le dia yaan u pres en tar t a'al le examen o' , ka j - oken te' escuela ' , como te' 
múul o' , min a'an , te' escuela tu'ux kin xook o' min a'an ventilador i' , pero lelo' ka 
j - oken e ' , como le escuela tu'ux kin xook o' yaan ventilador e ' , ka tu t'ab o'ob le 
ventilador o' , lelo' . le ka tu t'ab o'ob le ventilador o' , teen e ' , tun t'aan le maestro ' , 
min wu'uy ik ba'ax ku y a'al ik , tumen ma' suu k teen u juum ba'al tin xikin i' . tun 
t'aan le maestro ' , min wu'uy ik ba'ax ku y a'al ik . jel a'an , je'e l o' . ts'o'ok túun bey o' . 
ka úuch chaj e ' . bejla' e ' kin lá aj na'at ik ba'ax ku y a'al ik . kin wu'uy ik bix u tsikbal , 
hasta bey min a'an ventilador e ' . bey yaan e ' , ma' in ts'a ik cuenta . 
 
lelo' , bejla' e ' ts'in kaxt ik in amigas i' . kin máan y ée t e l o'ob . ken jóok'ok en 
recreo e ' , ke k bin jan al te' cafeter ía o' yaan e ' leti'ob , como ts'u suu k tal u yil ik en o'ob 
bey o' , u k'áat ik o'ob teen tu'ux in taal . kin wa'al ik ti' ob e ' timul . ku k'áat ik o'ob teen 
wa ma'a t ech in tukl ik in maama . kin wa'al ik ti' ob e ' de por sí juntúul máa k , wa 
je'ebix ak e ' , de por sí k éen jóok'ok tu y otoch e ' , de por sí yaan u tukl ik u maama . 
lelo' . ka jo'op' u y a'al ik o'ob teen , ma' je'e l máax u béey tal u beet ik ba'al bey o' . 
tumen wa ka jo'op' u k'áat ik o'ob teen wa kin ba'ate'el y ée t e l in maama , tumen 
ba'axten taal en xook náach . ka jo'op' in wa'al ik ti' ob e ' : - de por sí tin decidirt inbaj . - 
lelo' , ka jo'op' u y a'al ik o'ob teen kin ts'a in wóol xook , tumen ma'alob , y ée t e l le u 
bien ile' in tia'al . je'e l o' , tuláakal o'ob , ku … yaan oora k éen taak o'ob tin wiknal e ' ku 
k'áat ik o'ob teen tu'ux in taal . kin wa'al ik ti' ob tu'ux in taal e ' . ku y a'ab k'áat ik o'ob 
teen ba'axten j ach táaj ná aj chaj en in taal xook . ku k'áat ik o'ob teen , ku y a'al ik o'ob 
teen e ' : - si mas naats' yaan peto , ba'axten ma' bin ech xook i' ? maas séeb a'an . ku 
ts'o'okol e ' , maas naats' yaan o'ob a papaj o'ob i' . - lelo' , kin wa'al ik ti' ob e ' : - es que 
mun béey tal . lo'ob in , lo'ob in papaj e ' , min a'an mix u modo e ' u bo'o tik o'ob in 
xook , tumen leti'ob e ' min a'an casi taak'in ti' ob . - le beet ik túun je'e l o' , ku 
y a'al ik o'ob teen e ' : - wa yaan máax áan tik ech beora ' , pues aprovechar t ej . tumen 
ma' je'e l máax u beet ik ba'al bey ta w o'ol al o' - , ki teen . bejla' ts'in suu k tal i' . kin 
máan y ée t e l o'ob . tuláakal tu'ux casi kin bin y ée t e l o'ob . yaan oora ka k jóok'ol 
maan , wa ma' orapajak u káaj al xook e ' , ka k bin maan y ée t e l o'ob , k éen ts'o'okok e ' 
k ka'a suu t . k éen suu nak o'on e ' ts'u káaj al le xook o' . ka okok xook y ée t e l o'ob . 
y a'ab tu'ux ke k máan y ée t e l o'ob . 
 
le k éen k'uchuk túun viernes e ' , ke k bin , kin bin báax al bola , tumen yaan 
báax al bola viernes . le ka yáax bin en e ' y ée t e l in falda , ka jo'op' u k'áat ik o'ob teen , 
ba'axten , ba'axten kin bin y ée t e l in falda . tumen te' múul o' y ée t e l falda ke k 
 
báax al bola , ma'a t ech k tak ik short . je'e l o' ka jo'op' u k'áat ik o'ob teen ba'axten . ka 
jo'op' in wa'al ik ti' ob e ' : - tumen de por sí ma' suu k teen i' . ademas e ' su'laken in 
tak ej . - je'e l o' , tak way e ' ka jo'op' u k'áat ik o'ob teen , tak maestra ka jo'op' u k'áat ik 
teen , ka tin wa'al aj ti' e ' : - tumen su'laken in tak ej . - además e ' te'elo' ma'a t ech u 
tak a'al pantalon , tumen yaan al bix i' . además e ' yaan al religión , ma'a t ech u 
permitir t a'al u tak a'al pantalon . le beet ik ma'a t ech in tak ik . pero bejla' kin tak ik , 
tumen wayan en e ' . 
 
 
 
 
 
 
edesio : bueno s día s . te'ex e ' a k'áat a wojel te'ex u meeyjul le kij o' ? pues teen e ' jin 
ts ik ab al tik te'ex e ' le kuxu k bal en úuch le tin meyaj taj o' . pues te'ex e ' a k'áat a 
wóojel te'ex , jin tsikbal tik te'ex e ' . anchaj jump'éel época sen ma'alob . tumen 
tuláakal yaan meyaj ti' le época je'e l o' . mixmáak ku jóok'ol . yaan meyaj te' lugar 
tu'ux yaan o'on a' . mixmáak ku jóok'ol tumen yaan le meyaj suficiente o' . y le yáax 
ts'in tsikbal tik te'ex o' , anchaj to'on patrono' ob sen tratable o'ob . u y ojel u tratar t o'ob 
u meeyjul o'ob . cada fin de año ku ts'a ik o'ob u re galo s . pero wa a k'áat e'ex e ' kin 
tsikbal tik te'ex bix u meeyjul il le kij o' . desde u káaj bal , ku beet a'al le limpieza le 
lugar o' , le terreno ' . ku kool a'al , ku tóo k a'al , ku medir t a'al por metro s cuadrados , le 
ku y a'al a'al mecate o'ob o' . y cada mecate ku ts'a'ab al u zurcos il . siete filas ku bis ik , 
veinte metro s cuadrados . cuatro ciento s metro s e ' jump'éel mecate . entonces ku 
ts'áa y a'al siete hilera s kij o' . 
 
le kan u chuuk u beet a'al limpieza ich il le terreno bey o' , y óo l u nuuk tal le 
kij o' . le kan kóojok cinco año s e ' , ku jo'op' ol u aprovechar t a'al , u cosecha r t a'al le 
kij o' . ku jo'op' ol u xo'o t al tuláakal le je'e l o' . tuláakal le je'e l le meyaj bey o' . pues 
te' ku náajal tik máa k o' , ku bo'o t a'al . y le kij o' ku meyaj t a'al bey o' . je'ebix ka 
wu'uy ik o' , cada después de cinco año s . cada rollo e ' ku ts'a ik de cuarenta . y a'ab 
hacenda do s ku ts'a ik de cincuenta hojas por rollo . wa de cuarenta hojas por rollo e ' , 
veinti cinco rollo s e ' , mil . bey u meyaj t a'al le kij o' . wa ku ts'a'ab y a'ab e ' de 
 
cincuenta hojas por rollo e ' , veinte rollo s e ' mil . entonces tia'al ka bo'o ta'ak teech , 
jump'éel jornada ti' le meyaj o' , por millar u bo'o t a'al . ka'ach lelo' , seis pesos , wa 
siete pesos . pero le época je'e l o' , siete pesos e ' óo l i' je'ebix bejla' aj , eva l u art ik kex 
tak setenta pesos casi o' . tumen bejla'a le chan taak'in o' j ach devalua do . ¡ ah ! 
entonces , bey túun u meyaj t a'al le kij o' . ku bo'o t a'al to'on ka'ach seis pesos o' . 
to'on e ' yaan k ilik k jóok'sik tak dos mil , dos mil hojas . y le mas rápid o'ob o' , ku 
jóok'sik o'ob tak tre s mil . y le ku mas x áan tal o'ob o' , ku jóok'sik o'ob tak cuatro mil . 
bajux ku náajal tik le máa k o' ? veinti cuatro pesos . pero veinti cuatro pesos e ' 
suficiente utia'al u chan man ik máa k ba'al u jaan t bey o' . jump'éel día bey o' , uláak' 
día lo mismo . 
 
entonces , le kij o' ku p'áat al te' tu tséel le bej , tu'ux ku máan le plata forma o' . 
tumen bey o' , bin púut bil , bey ch'a'ab il bey te' plantel o' . ku nats' a'al túun te' tu'ux 
ku úuch le jo'och tal o' , jaaj , te' tren de raspa ku y a'al a'al o' . jaaj , ku bin te' máa k o'ob 
u púut o'ob le rollo s o' . ku en tron car t a'al bey o' . ku taas a'al . lelo' , uláak' xan grupo 
meyaj tik . jaaj , lelo' por cien mil u bo'o t a'al ti' ob jump'éel jornada , le j meyaj o'ob o' . 
ti' je'e l o' ku ts'a ik meyaj ti' suficiente máa k . cuarenta y cinco máa k ku meyaj , u 
persona l le maquina o' . tumen ku jo'och kij o'ob , yaan ku púut ik o'ob le fibra o' , ku 
y a'al a'al sóoskil o' . yaan ku extender tik o'ob bey te' alambresa' . jumpáay xan máax 
mol ik , la recoja , de la fibra . bueno , ku taas a'al ti' le bodega o' . yaan xan máax 
empac art ik , forma r tik u paca s e ' . entonces bey o' , k éen ts'o'okok u empac art ik 
bey o' , ku bis a'al enlace . ti' enlace túun o' , ts'o'ok u meyaj t a'al bey o' . ku bis a'al 
enlace . enlace ku bis a'al tak progreso , y te' progreso , pues ku kon chaj al te' tu láak' 
n acion o'ob bey o' . ya se elaboró . ts'o'ok u meyaj t a'al bey o' . 
 
pues lelo' bey o' , ku distraerti k uba máa k e ' , ku meyaj máa k . y xan le 
maquina o' , yaan xan persona l especial izado , maquinista o'ob o' utia'al u 
 
 
mantener tik , u alimentar tik le maquina o' . utia'al u páaj tal u meyaj norma l . y bey o' 
sen jats'uts u meyaj t a'al le kij ka'ach bey úuch o' . pues j e'ex in wa'al ik o' , pues 
ka'ach úuch o' , mixmáak ku jóok'ol , tumen yaan le meyaj suficiente o' . ka jo'op' u 
taal u xu'up ul le meyaj o' ti' cada hacienda e ' , yaan oora e ' ka jóok'ol túun meyaj . ka 
bin ti' uláak' hacienda . tu'ux mas ? nukuch hacienda bey o' . ko'ox a'al ik e ' , meen 
cuenta ka contra tar t a'al tumen le hacenda do ti' ka bin meyaj i' . ts'o'okol a beet ik a 
tarea bey bey o' , ts' o'ol e ' ka bin xan meyaj . pero como k k'aj óo l le sistema meyaj 
je'e l o' , leti' mismo , le meyaj ku beet a'al te' hacienda je'e l o' , leti' ku beet bil ti' uláak' 
hacienda o' . chéen ba'al e ' , como a wojel t le hacienda wey a' , wa min a'an le meyaj o' , 
yaan a jóok'ol a kaxt uláak' . y bey o' , sen jats'uts u meyaj t a'al le kij o' , leti' mismo 
meyaj ku be t a'al bey o' , jaaj . jump'éel ba'al jats'uts . 
 
jorge : jayp'éel u le' ku ts'a ik jumpée l mata bey o' k éen káaj ak u xo'otol le kij o' ? 
 
edesio : le mata o' yaan u chuk ik jump'éel al tura de , qué será … uno cincuenta . 
pero le hojas o' y a'ab . entonces cada mata ku ch'a'ab al ti' jump'éel vuelta a la 
redonda bey a' , ocho hojas . wa j ach yaan u le' le kij o' , je' a ts'a ik tak ka'a p'éel 
vuelta ti' . wa j ach suficiente , ku ts'a ik tak óox p'éel , veinti cuatro hojas cada mata . 
entonces le cosecha o' todavía ma'alob . ahora le kan p'áat ak j ach min a'an o' , pues le 
mata ku bin u chichan tal . le hojas o' ku bin u chichan tal . le produccion o' ku 
yéemel . entonces le cuando j ach ma'alob le produccion o' , ku ts'a ik tak , j ach u 
min a'an ile' tak tu'ux j ach ma'alob le lu'um o' … le j ach ma'alob bin kool , j ach 
fert il o' , ku ts'a ik tak treinta kilo s por millar . yaan tu'ux ku ts'a ik tak cuarenta kilo s 
por millar . ahora tu'ux j ach mejen o' , lelo' kóomtak u ts'a ik tak ocho kilo s , no má s . 
entonces le bey o' ma' costeablei' , ma' costeablei' . 
 
jorge : jayp'éel millar ku xo'otol sáan samal bey o' ? 
 
edesio : depende ti' u numero le j xot kij o'ob o' , ts'a a tre s mil por cincuenta 
máa k e ' , ciento cincuenta diarios , ciento cincuenta mil , ciento cincuenta mil . ku 
jo'och t a'al tak cien mil diarios e ' . jump'éel semana e ' ku beet a'al nove ciento s , ku 
xo'otol tak nove ciento s hojas . le máquina ku jo'och ik tak seis ciento s e ' . ku p'áat al 
exist encia plantel e ' tre s ciento s tia'al uláak' semana lunes . tumen utia'al lunes o' , 
j e'ex k ojel ile' , bajo . ma' tu y okol tuláakal le meyaj o'ob o' . entonces yaan le kij 
suficiente utia'al u taas a'al utia'al u káaj al semana o' . siempre yaan exist encia te' 
plantel o' , jaaj , utia'al ka páaj chaj ak u meyaj t a'al . sen jats'uts . mientras má s 
atendi do le jo'och kij o' , má s limpi o u jóok'ol le fibra o' . má s yaan precio ti' . le 
fibra o' , tak cuatro clase s ku clasificarta'al : a , b , c , manchado largo , y ée t e l 
manchado corto , cinco clase s . le je'e l o' yaan u seleccionar t a'al tu beel e ' . utia'al 
ka p'áat chaj ak u yaan tal ma'alob venta ti' . bey u clasificarta'al o' . k'a'ab ée t xan u 
yaan tal teech ideas , conocimiento utia'al ka a meyaj t ej . le túun e ' ku 
seleccionar t a'al xan yuum il . sen jats'uts . jump'éel ba'al ki'ich k elem , tumen ku 
kóojol a k'aj óo l tik le meyaj o' . ku kóojol a k'aj óo l tik . 
 
jorge : kux túun le máa k ku yil ik le meyaj o' , bix u y a'al a'al ti' ? 
 
edesio : checador , leti e ' plantel o' , checador . y le checador o' leti' bis ik le 
administra ción ti' le plantel o' . leti' bis ik un record jaytúul meyaj o'ob yaan diarios , 
jayp'éel ku jóok'sik cada día le máa k o' . cada día … wa yaan uláak' ku y okol uláak' 
dia e ' , leti' bis ik … ku ano tar tik . le kan kóojok le semana o' , ku yil ik buk a' aj tu 
 
jóok' s aj le je'e l o' . ku yil ik tia'al dia viernes ku yoksik cuenta e ' , tia'al ka páat chaj ak 
u jóok'sik le taak'in dia utia'al sabado . temprano sabado e ' las once táan u bo'o t a'al 
le máa k o'ob o' . jaaj , le checador o' jump'éel responsabilidad . 
 
jorge : kux túun le maayokool , ba'ax meyaj ku beet ik ? 
 
edesio : le maayokool o' leti' k a'al ik to'on checador il o' . jaaj maayokool , leti' 
mismo , jaaj . leti' dividir tik le meyaj o' . wa jump'éel parte tu beet ik , le ku y a'al a'al 
kool ich kij , limpieza ich le kij o' , a parte u bis ik u lista il xan . le máa k je'e l a' 
limpieza tu beet aj , jo'och kij tu beet aj . le máa k je'e l a' xot kij tu beet aj . ts'o'okol e ' , 
antes bey u kóojol u ta m año le kij o' , wa ts'u kóojol u ta m año , ku marcart a'al y ée t e l 
chak lu'um wa y ée t e l ta'an . entonces le kan taak le máa k xot kij o' , ku yil ik wa 
marcado le mata o' , es que ts'o'ok u kóojol u tiempo il u xo'otol . ma' xan bin u ka'aj 
u xoot chéen j e'ex u k'áat e ' e . k'a'ab ée t marcado e ' . entonces le fibra o' táan u 
k'an tal , jaaj . leti' u responsabilidad checador o' . y le checador , k a'al ik 
maayokool o' leti' tu tas ik le lista o' . le escribiente o' leti' beet ik … ku control art ik 
xan tia'al u bis ik túun le nomina o' te' ag encia o' , tu'ux ku per t en e cer cada sociedad o' 
utia'al u páaj tal u jóok'ol le taak'in o' utia'al ka bo'o ta'ak le gente o' , de acuerdo j e'ex 
u meyaj e ' . tumen sen jats'uts tumen control ado . 
 
jorge : jayp'éel plantel yaan wey ka'ach e ' ? 
 
edesio : le meyaj wey ka'ach e ' ? como que junto k meyaj ka'ach e ' , jump'éel 
sociedad , sociedad nojoch , de acuerdo y ée t e l acanceh , seyé , óox p'éel grupo , 
nuuktak . y cada grupo e ' wa sociedad e ' yaan u plantel il . acanceh yaan u plantel . 
 
 
 
pero como que junto le meyaj o' , tuláakal ku bin te' tu terreno acanceh o' . le kan 
lá aj xo'o t ok u plantel acanceh o' , ku yéemel o'ob utia'al le sociedad le wey a' . le kan 
ts'o'okok utia'al le wey a' , ku bin o'ob utia'al u sociedad seyé . mientras táan u ts'a ik 
le semana s o'ob bey a' , le tu'ux ts'u yáax máan le meyaj o' , ts'u ka'a k'uch ul u 
tiempo e ' u xot a'al tu ka'a téen . tumen u xo'otol le kij o' , óox téen jump'éel año te' 
plantel cada cuatro meses . cada cuatro meses e ' ku ch' ak le hojas o' , le kij o' . 
entonces , le kan il a' ak ts'u p'áat al bey a' , es que ts'o'ok u yaan tal . yaan forma u 
xo'otol , ts'o'ok u ka'a k'an tal le hojas o' . ma' je'e ba'ax k'iin u k'áat máa k e ' . y bey o' , 
leti' ku meyaj tik máa k ka'ach o' . 
 
y te' prensa xan te' tu'ux ku beet a'al le paca s o' , yaan xan jump'éel 
responsable xan ilik bix u beet a'al le paca s o' . u empac art a'al le fibra o' . u páay u 
empac art a'al le sóoskil wa le fibra kóom o' , u páay u empac art a'al le bej o' ( b ) , u 
páay u empac art a'al le aj o' ( a ) , le aj o' ( a ) , leti' le de calidad o' . le manchado 
largo ( ml ) pues yaan xan máax marcart ik . le paca je'e l a' , " a " . le paca je'e l a' , 
 " b " . le paca je'e l a' , " c " . le paca je'e l a , " ml " , manchado largo . le paca je'e l a' , 
 " xl " , manchado extra largo , pero manchado . a , pero manchado . entonces le 
bey o' le kan taak le máax bis ik le paca ti' enlace o' , leti' le máa k o' u y ojel bix anil , u 
y ojel jayp'éel paca cada calidad . u y ojel xan e ' bajux kun cobrar bil te' enlace o' , 
ba'ax cantidad il ku bis a'al . tuláakal le je'e l o' j ach cordinar t a'al u meyaj t a'al . sen 
jats'uts . sen jats'uts . 
 
rodrigo : don edesio , a wojel túun e ' bix u kux tal hacenda do s , bix u kux tal 
trabajadores te' hacienda o' ? 
 
edesio : ¡ ah ! pues sí . u vida juntúul campesino e ' de acuerdo y ée t e l le j e'ex u 
meyaj e ' , de acuerdo j e'ex u meyaj e ' . tumen , claro , le campesino o' , u 
aministrador e ' , leti' le hacenda do s o' . le hacenda do s o' ku depende r ti' u estudio , ku 
depende r ti' le meyaj ku beet ik le campesino o' . tanto campesino s e ' k'a'ab ' éet le 
hacenda do s o' , le hacenda do s o' , k'a'ab ée t le campesino s o' . tu ka'a p'éel parte e ' yaan 
u meyaj o'ob de acuerdo , jaaj . entonces pues sí , u vida le campesino s bey a' , desde 
úuch ka'ach e ' j e'ex tak bejla' a' . pero le costumbre ku cambiar . tuláakal , tuláakal ku 
cambiar . 
 
tumen ka'ach bey , le ka'ach úuch o' , bueno le kan ts'o'okok u bo'o t a'al 
máa k e ' , pues ka beet ik le chan inversion o' , ka bin te' tiendao' ob o' , ka maan , jaaj . 
depende bix u tuukul cada chan campesino , ka man ik le mercancia o' , ka bis ik ta 
taa naj e ' , ka ts'a ik ti' a familia . leti' beet ik e ' , le atendertik le jump'éel familia bey o' , 
jum . y le xan le hacenda do s o' u responsabilidad o xan e ' u ts'a ik o'ob materia l utia'al 
le meyaj o' . ba'ax k'a'ab ée t , gu antes , ba'ax k'a'ab ée t como servir tik le maquina o' , 
ba'ax k'a'ab ée t u taas ik máa k cada tiempo . tun máan u chekart le maquina ria o' wa 
min a'an falla ti' o' , tumen ti' le je'e l o' ku depende r xan e ' ma' u kiimpajal le 
meyaj o'ob o' , jaaj . leti' le u responsabilidad yaan ti' juntúul hacenda do . 
 
wa yaan ba'ax k'a'ab ée t , u solici tar tik , u k'áat ik le meyaj o'ob o' , ku 
káa tik o'ob ti' . wa tu posibilida des ku autoriz art ik e ' , enseguidas ku ts'a ik . pero wa 
ma' e ' ku y a'al ik e ' : - bejla' e ' ma' tu páaj tal , pero tal dia je'e l u páaj tal e ' . bin in ka'aj 
in man ej - . ku bin , sale , ku bin jo' . le xan e ' , le campesino s o' yaan xan u kan ik u 
páak ' t o'ob xan le ba'ax ku k'áat ik o'ob o' . y hay veces e ' ku k'áat ik o'ob aumento , 
ko'ox a'al ik e ' , ti' u salario . tumen ku yil ik o'ob e ' de por sí , k'a'ab ée t . ku y a'al ik le 
hacenda o' : - ma'alob , je'e l in ts'a ik te'ex e ' , pero ma' leti' le cantidad ka k'áat ik e'ex o' . 
 
pero je'e l in ts'a ik te'ex e ' , jump'éel parte . - - bueno , ma'alob . - pues ku ki'imak tal u 
y óo l o'ob xan . pues bey u meyaj t a'al le bey le costumbre o' . 
 
wa a k'áat e'ex e ' , kin tsikbal tik te'ex bix le u diversion le campesino s o' , jaaj . 
entonces lelo' de acuerdo xan le patrono' wa le hacenda do o' . ku y a'al ik bey a' : 
 - bueno , le meyaj o'ob a' , le meyaj o'ob yaan tin ser vicio a' , k'a'ab ée t chan jump'éel 
diversion ti' ob , ma'alob . - ku bin u contra t art le orquesta o' ka'ach e ' , puro orquesta 
ku taas ik utia'al túun u beet ik le chan festej o o' . ku y a'al ik e ' : - bin in ka'aj kíin s 
ka'a tú ul wakax utia'al in ts' aj ti' le visita o' - . jaaj , entonces ojéel a'an bey o' : - maare , 
le patrono' bin u ka'aj u beet le fiesta , ma'alob . - ki'imak óo l al bey o' . entonces , ku 
bin le patrono' , ku jóok'sik , ku seleccionar tik le máa k o'ob o' . ku y a'al ik : - xen a 
ch' a' ex le bailador a o'ob o' . - - jaaj , ma'alob . - kun bin ch'a'ab il tolo' . ku taal bey a' , ku 
taal . wa ma' tu yaan tal kex tak quinientos wa ma' mil máa k e ' , pues le hacienda ku 
yil ik . desde sabado ku káaj al le baile o' . domingo , domingo en la noche yaan 
vaquería' , utia'al domingo . le xan le patrono' ku ts'a ik u jan al le bailador o'ob o' . 
tuláakal le gente ku taal o' , ku ts'a ik u jan al . ku bin o'ob , ku bis k o'ob te' palacio o' , 
jaaj . pues le gente , ki'imak u y óo l . bey u divertir k uba o'ob o' , bey u 
divertir k uba o'ob o' . y le patrono' yaan jump'éel huerto ti' ka'ach bey o' . tuláakal 
clase frutas yaan i' . yaan china , yaan mango , yaan papa ya , yaan mamey , yaan 
cayumito , yaan . pero ku y a'al ik e ' : - ko'ox cosecha r tik e'ex le china o' , yaan in ts'a ik 
ti' le meyaj o'ob o' , jaa l ej . - ku taas a'al u bolsa s il china bey a' . ku yé en s al le frutas o' . 
ku y a'al ik e ' : - tal dia , yaan u t'ox chaj al ti' le meyaj o'ob o' . - j ach ki'imak u y óo l o'ob 
kan ts'o'okok . 
 
cada antes dia veinti cuatro e ' te' diciembre o' , ku ts'a ik le utilidad o'ob o' de 
acuerdo jayp'éel , jayp'éel cantidad kij . miles , miles ku xot ik cada máa k e ' , ku 
jóok'sik jump'éel chan parte e ' . ku ts'a ik le taak'in o' . pero ka'ach lelo' , puro plata . 
 
le ba'ax kin tsikbal tik te'ex a' , yaan teen edad míin de ocho año s . tin wil aj . pero 
tumen y ée t e l in suku'un ka'ach kin meyaj . tin wil aj le kan ts'a'ab ak túun u 
utilidad o'ob o' , ti' ku ts'a ik o'ob te' tu p'óok o'ob bey a' . ku chu'upul . le kan a pul le 
taak'in bey a' , leti' e ' ku juum . cero siete veinte , jaaj . plata , j ach plata ka'ach i' . ku 
ts'a ik tuláakal , ki'imak u y óo l . tuláakal ki'imak u y óo l . ku man ik u nook' ob . ku 
man ik u xaanab u paal al o'ob . y sen jats'uts . utia'al le noche buena bey o' , antes o' , 
le ts'u ul o' ku ts'a ik u bóoch' . ku ts'a ik nook' utia'al le señora o'ob o' . ti' le 
meyaj o'ob o' ku ts'a ik u chan xaanab . ku ts'a ik u nook' , u corte s o'ob bey o' , telas . 
ku ts'a ik bey o' utia'al u ki'imak tal u y óo l o'ob le meyaj o'ob o' . le jats'uts … bey u 
vida le hacienda ka'ach a' . 
 
pero ka abandonarpaj bey o' , pues le ka abandonarpaj bey o' pues le plantel o' 
ka jo'op' u mejen tal le hojas o' . leti' túun kin wa'al ik o' ma' productivo i' . j ach bajo 
le produccion o' . pero ma' tu costear . ka p'áat ma' tu meyaj t a'al . le chan máquina , 
ma' in wojel wa mix juntéen kóoj k ech a wil ej . mix juntéen kóoj k e'ex a wil e'ex ? 
te' ma' náach o' . abandona do , abandonarpaj ij . le ka'ach úuch tu meyaj o' . no 
hombre , sen jats'uts . tren de raspa o' , le maquina ria tu'ux ku máan le hojas o' . kan 
máan ak le hojas bey a' , ti' uláak' banda e ' ts'o'ok u jo'och tik . fibra anil . le k a'al ik 
to'on maaya , sóoskil . chéen u máan te' maquina bey a' , le kan jóok'ok e ' sóoskil 
anil . yaan máax k'am ik bey a' , yaan máax k'ax ik . óo l i' yaan máax xan bis ik ti' chan 
plata forma ku y a'al a'al o' . ku bis ik te' secadero' , y ée t e l juntúul chan , tsíimin 
man ej art ik . yaan xan máax páak ' tik utia'al u le' ik . jaaj leti' tuláakal je'e l u 
meyaj t a'al le kij o' . bey u meyaj t a'al o' . bey ka'ach kux l ik o'on o' . bejla' e ' , tuláakal 
cambiar naj ij ' , tuláakal cambiar naj ij . 
 
rodrigo : ba'axten ? 
 
 
 
 
 
edesio : leti' lelo' , anchaj compet encia , jaaj . le kan anchaj le u meyaj t a'al le 
petroleo o' . bejla' e ' , le petroleo , ti' tuláakal , ti' tuláakal ku intervenir . una materia 
prima muy , muy positiva . tak ti' le xanab o'ob o' , ku intervenir le petroleo . ti' le 
chan xáa che' o' , ti' le nook' o' , utia'al le nook' o bejla' e ' , ma' de algo don i' , te' 
boton o'ob o' . jaaj , j ach táaj y a'ab ba'ax il ku taal meyaj a' . entonces le ka'ach e ' , le 
suum ka'ach e ' puro de sóoskil o' , le fibra o' . bejla' e ' ku beet a'al puro de petroleo . 
casi ma' tu man chaj kex léeyli ku taas a'al e ' . tumen le mas úuch ka'ach o' le ka 
j ach , j ach , j ach yaan le produccion o' , tuláakal le mejen , le mejen vastagos o' , mejen 
viveros ku bis a'al . ku ko'onol ka'ach , tak nueva york , nueva orleans , que 
tazania , jaaj . ti' ku bis a'al . jump'éel epoca le kin tsikbal tik te'ex a' , tumen teen e ' , 
parti ciparnajen ti' jump'éel concurso utia'al u seleccionar t a'al ka'ach máax ka xi'i k 
te' lugar o' . utia'al nairobi , utia'al tanzania , ka k a'an s a' ak ka'ach bix u meyaj t a'al le 
kij o' . tuláakal le ts'o'ok in tsikbal tik te'ex a' . le túun te' ka'ach ku bin , 
seleccionar ta'ab i' , leti' le ku bin k a'an s bil o' , tumen yaan a beet ik limpieza táan il . 
ku lúub ul le che' ob o' , ku tóo k al bey o' . leti' túun , leti' ka'ach kan k bin k a'an s 
te'elo' . 
 
ka'ach , j ach yaan le produccion wey a' , ka bisa'ab ij . le ka jo'op' yaan tal le 
produccion te'elo' , ka jo'op' u abandona r t a'al le wey a' . bejla' e ' tak ti' ku taal le 
fibra o' . ti' b arco ku taas a'al . léeyli ' ku meyaj t a'al e ' . le gobierno o' léeyli ' ku 
meyaj tik , ku man ik le fibra o' , pero mas ma' tu meyaj t a'al le tia'al le wey a' . le 
wey a' chéen jump'íit , chéen le utia'al banda motul o' . ti' yaan banda motul , ti' 
yaan e ' le hacenda do 'ob o' , parti cular o'ob o' . leti' yaan chan jump'íit meyaj o' . leti' 
xuul ku chan meyaj tik . le algunos , léeyli ku dedicark uba'ob te' kij o' . te' ma' 
náach e ' , yaan jump'éel , yaan jump'éel hacienda e ' , jump'éel kaaj utia'al taj mek , 
 
 
 
 
 
jolaktun . yaan jump'éel tren de raspa i' . wa antak te'ex tiempo jump'éel te' je'e l o' 
ka xi'i k e'ex a wil e'ex bix u meyaj t a'al . sen jats'uts . a wil maj ? a wil maj wáaj u 
meyaj t a'al le sóoskil o' , le k táan tsikbal ti' le henequen o' ? a wil maj ? wa ka anak 
teech tiempo ka xi'i k e'ex ka wil e'ex . te' ma' náach o' , tia'al j o'ol ak tuun o' . jump'éel 
ba'al sen jats'uts , jaaj , sen jats'uts . tuláakal le ts'o'ok in tsikbal tik te'ex a' , ti' kan a 
wil e'ex te'elo' . 
 
bey u meyaj t a'al o' , jaaj . ku ts'a'ab al te' elevador o' . ku na'a k sik le rollo s o' . 
le kan éemek bey a' ku wa ch' a' al . ku ts'o'okol e ' ku máan te' cadenao' . le kan 
máan ak te' cadenao' , automatico ku yach' ik bey a' . le kan jóok'ok o' , sóoskil . ku 
ts'o'okol e ' ku bis a'al te' secadero' . extender bil o' , wa le' e bil o' , jaaj . ka anak te'ex 
tiempo , le ba'ax kin tsikbal tik te'ex a' , ti' kan a apreciar tuláakal le ts'o'ok in 
tsikbal tik teech a' . leti' le meyaj ku beet a'al te' j o'ol aktun o' . ka k'áat ik permiso 
bey o' , ka wokol e'ex tak te' prensa o' . te' bodega tu'ux ku almacen art a'al le fibra o' . 
ti' kan a wil e'ex bix u ya'ach' al xan le paca o' . ti' kan a wil e'ex bix yaan il le paca ' , 
estiba do bey o' , te' ciento cincuenta . yaan … cuando mas j ach u a al il o' ciento 
ochenta kilo s . chu y a'an , elabora do tuláakal , sen jats'uts . le hacienda te'elo' , 
hacienda kin wa'al ik teech o' , todavia ku meyaj t a'al le fibra o' . sen jats'uts . ojala ka 
kóojok . . . ka anchaj ak teech oportunidad ka xi'i k ech a wil e'ex , sen jats'uts . 
 
rodrigo : pero beora ' min a'an ? 
 
edesio : yaan , léeyli ' yaan e ' . léeyli ' yaan e ' , jaaj . ku jo'och kij o' sáan samal . desde 
lunes e ' tak sabado , jaaj . pero ma' y a'ab i' , pero yaan . ba'ax tumen ma' y a'ab i' ? 
tumen min a'an casi le kij o' . leti' te'elo' chan wa tu'ux yaan jump'íit , leti' le ku 
bis a'al ti' ob o' , jaaj . leti' le ku man ik o'ob o' . te' je'e l o' leti' u meyaj il le kij o' . wa 
 
 
 
 
 
yaan ba'ax uláak' a k'áat e'ex ka wojéel te'ex e ' , wa tin alcance yaan e ' , kin tsikbal tik 
te'ex . 
 
rodrigo : kux túun , don edesio , ku y a'al a'al úuch yaan hacenda do s e ' j ach 
k'a a k'as máa k , j ach u castigar tik u trabajadores . jaaj ? 
 
edesio : pero le úuch je'e l o' , jump'éel historia yaan il . tumen teen e ' ka jo'op' in 
k'aj óo l tik o' leti' le kin wa'al ik teech a' , pues anchaj to'on juntúul hacenda do j ach 
tratable , j ach amable . j ach tu kan o'ob atendertik u meyaj o'ob . le úuch ka 
wa'al ik e'ex o' , utia'al le epoca esclavitud . todavia e ' ma' anchaj ak experiencia ti' le 
campesino s , mejor dicho bey o' , tia'al ku chan defender t ubaj o'ob . je' ka anchaj le 
experiencia o' , ka anchaj máa k o'ob mas chan estudiad o'ob e ' , entonces ka chan 
cambiar naj le chan situ acion o' , ka jo'op' u prot estar o'ob . ma' debe r u ts'a'ab al máa k 
ti' jump'éel trato bey o' . teen e ' kin wa'al ik teech a' ma' tin vivir ti' , pero in xok maj , 
jaaj . in xok maj u historia bey o' , bix u tratarta'al o'ob ka'ach i' . de acuerdo je'ebix u 
avanzar le tiempo bey ka jo'op' u estudiar máa k o'ob . pues ka jo'op' u ts'a ik o'ob u 
cuenta : - báanten kin tratarta'al bey a' ? - entonces ka jo'op' u prot estar o'ob . j e'ex le 
hacenda do s o' ka jo'op' u chan ceder o'ob . pero anchaj ij , anchaj le epoca 
esclavitud o' . tu tiempo esclavitud o' , según ku y a'al a'al e ' yaan u beet ik le 
máa k o'ob o' u fajina . jump'éel meyaj le fajina o' , jump'éel meyaj gratis . y wa ma' ta 
beet ik e ' , ka castigar t a'al . 
 
rodrigo : bix ku castigar ? 
 
 
 
 
edesio : ku ja'ats' al máa k . wa ma' e ' , ka k'al a'al ti' jump'éel lugar , chéen ta chan 
juun al . mixmáak ka wil ik . ma' tu ts'a'ab al teech ja' . ma' tu ts'a'ab al teech mixba'al 
a jaan t ej . wa ku ts'a'ab al teech e ' , pero jump'éel chan … jump'éel ba'al ma' ta 
n a' aj tal siquiera . leti' le castigo bey o' . y j ach ku ja'ats' al máa k . lelo' , pero lelo' 
mas j ach úuch ij . jaaj , yaan , yaan le hacenda do k'as a'an tako'ob o' . 
 
le wey a' , u yuum il le hacienda ka'ach a' don liborio cervera . don liborio 
cervera , u paal al o'ob o' orlando cervera . leka kíim don liborio ka j p'áat don 
orlando . ka kíim don orlando ka j p'áat u paal al o'ob , u yáa bil o'ob . entonces leka 
j p'áat u ya bil o'ob o' , ka j p'áat ma' tu meyaj tik o'ob le plantel o' . ba'ax tu beet aj le 
joven o'ob o' ? chéen u k'áat o'ob ka'ach e ' , entrada . mu k'áat o'ob ka u beet o'ob 
inversion utia'al ka beet a' ak le limpieza . ka p'áat ak ma'alob le plantel o'ob o' , limpi o 
tia'al ka meyaj ta'ak . jump'íit ak u desaparecer o'ob . abandono , tumen ma' igual i' , 
ma' igual j e'ex u tuukul le úuchben o'ob o' . ma' u y ojel tuukul i' . claro que le je'e l o' 
chéen jump'éel tsikbal . pero leti' le historia je'e l o' , al menos u historia hacienda 
wey a' . bey tak u abandona r t a'al o'ob . ja' al il ka j kíim le patrono' . leka j kíim le 
patrono' , pues le ok o'ob o' , ma' tu ch' a' aj o'ob interes utia'al u meyaj o'ob i' . leti'ob e ' 
chéen cosecha u k'áat o'ob i' ; entrada taak'in . ma' u k'áat o'ob ka jóok'ok utia'al ka u 
bo'o t o'ob e ' utia'al u meyaj t a'al le plantel o'ob o' ka p'áat ak limpi o il . pues bey taal 
x u'uluk o' , bey u taal u xuul le meyaj o' . bejla' e ' cada juntúul e ' ku kaxt ik meyaj o' . 
 
rodrigo : tu'ux ? 
 
edesio : tu'ux yaan le lugar o' , tu'ux yaan le meyaj o' . ti' ka bin i' . kan ts'o'okok le 
meyaj o' , ka ka'a suu t , jaaj . puro bey yaan le vida s o' . tumen le historia le kij o' , leti' 
je'e l o' , máan ij . k'am chaj ij , meyaj ta'ab ij , pero máan ij . x u'ul ij . 
 
 
 
 
 
rodrigo : kux túun don edesio , bix u vida máa k te' tiempo esclavitud e ' ? 
 
edesio : tiempo esclavitud o' , ku y a'al a'al bey a' tumen le kan ts'o'ok u bo'o t a'al le 
máa k o'ob o' , leti'ob e ' , ma' táan u maan o'ob le ba'ax u k'áat o'ob e ' . yaan u ts'a'ab al 
ti' ob le ba'ax ku y a'al le hacenda do o' . y yaan u tu x tik le máa k o' te' tiendao' tu'ux 
kun u ts'aa bil le ba'ax ku ts'aa bil ti' ob e ' . mayor parte utia'al o'ob léeyli e ' , jaaj . 
chéen ku chí ik paj al bey tu atendertik ech o'ob e ' , pero ma' . te' ka bin te'elo' , wa ku 
y ojéel tik o'ob ma' ta bin maan e ' , ojéel te' , yaan a castigar t a'al . yaan a ja'ats' al . y 
según ku y a'al a'al e ' le úuch ka'ach o' , todavia joven le kan ts'o'okok a beel bey o' , 
lekan sáa s ak tia'al lunes e ' yaan a bin meyaj . y le kan ts'a o'ob teech le suum , trinca , 
utia'al a k'ax ik le rollo s o' . ku ts'a ik o'ob teech tak dos mil . ma' túun u y a'al a'al 
teech e ' je' u páaj tal a beet ik e ' . yaan a beet ik . pero leti' , le túun te' bey le 
esclavitud o' , jaaj . tumen ma' tu respetar tik o'ob a ideas , a derecho bey o' , min a'an . 
bey le esclavitud úuch o' . tumen leti'ob e ' , ma' táan a beet je'e l ba'ax a k'áat ej , juum . 
triste , tumen pues ma' libre ech i' . y ma' ta máan calle . ma' ta p'áat al . ma' ta bin 
acanceh , ma' ta bin ti' uláak' kaaj o'ob , uláak' lugar . ma' ta bin te' ciudado' . leti'ob , 
leti'ob control arm ij tuláakal . ma' libre ech i' . cuida do ku yil o'ob máa k las diez , las 
once de la noche , calle . yaan u y a'al ik o'ob : - báan ka máan a beet ej ? - bejla' e ' ma' , 
bejla' e ' yaan le liber tad o' . je'e tu'ux a k'áat ej , ti' ka bin maan i' . je'e l ba'ax a k'áat ej , 
wa ti' yaan teech posibilida de ' , ka man ik . sí , bejla' e ' , diferente . pero le úuch o' , ma' . 
 
 
 
jorge : pues , bueno s día s . bix a k'aaba ? 
 
luisa : luisa , luisa . luisa balam . 
 
jorge : jayp'éel año s yaan teech ? 
 
luisa : ochenta y cuatro . 
 
jorge : tu'ux si ij il ech ? 
 
luisa : cha bil , ti' jump'éel chan , chan , chan , bey chan ich kool e ' . chéen chan 
cuatro naj yaan i' . ti' sí ij o'on i' . ti' ch'íij o'on i' . veinti cinco año s jóok'ok o'on way e ' . 
pues to'on e ' óotsil il k il maj bey te' k'áax o' . tumen mix xook , mixba'al k u'uy ik u 
y a'al a'al , wa ku y úuch ul xook . to'on e ' ma' k ojel wa ku y úuch ul xook i' . pues , triste 
u chan vida ile' tumen mixba'al , mix español . je'ebix lela' . ka t'an en español e ' , ma' 
in wojel i' , ma' in wojel ba'ax ka wa'al ik i' . le k chan ojel to'on a' le te' bey o' , bey 
k a'an s a'an bil o'on . bey úuch ik jóok'ol t'aan e ' . pues , bey úuch ik seguer o' . pero 
 
 
 
 
 
bey o' , kin wa'al ik e ' , chan triste u vida e ' , ma' je'ebix le paal al o'ob beora ' , wa chéen 
ma' u k'áat o'ob e ' , pues lelo' , chéen ma' u k'áat u kan o'ob i' . 
 
le úuch túun o' ku y a'al ik o'ob in maama e ' , in abuel o s o'ob e ' , ku 
y a'al ik o'ob e ' : - bejla' e ' , paal e'ex , - ku y a'al ik , - bejla' e ' ma' óotsil il yaan ik o'on e'ex i' , 
tranquilo yaan ik o'on e'ex . úuch ej - , ku y a'al ik , - k éen áak'ab chaj ak e ' wa yaan 
ka'a p'éel a chan nook' e ' , ka chan na'xik' ik e ' . túun taal le máa k o'ob ma' acuerdo 
y ée t e l le ka'a p'éel parti do yaan . bix ku y a'al ik o'ob u k'aaba ' le máa k o'ob ? yaan 
bin . . . bix u y a'al ik o' , yaan bin liber al . yaan bin . . . bix uláak' ? u y a'al ik e ' , bix uláak' 
y a'al ik o'ob ka'ach e ' uláak' bin máa k o'ob . ka'a p'éel parti do túun bin yaan . wa 
teech e ' ma' a wóoksi k abaj ich il le máa k o'ob o' , teech e ' yaan a kíin s a'al . bix u 
yoorail k éen kíin s a' ak . pues te' kaaj al tu'ux úuch , tu kaaj al in mama o' . ku ts'o'onol 
le nukuch máa k o'ob mun yaan tal jump'éel acuerdo ti' le máa k o'ob ku máan u 
kaxt o'ob compañeros e ' . pues , yaan juntúul in tio manak' il m e ' . k éen 
áak'ab chaj ak e ' , ku ch' a' ik u chan sáa bukan e ' . k'áax ku wenel , tumen leti' e ' túun 
kaxt a'al tumen mu yaan tal acuerdo ti' y ée t e l máa k o'ob o' . 
 
entonces , yaan xan in abuel o túun ti' in mama e ' bey xan o' . ku kíin s a'al le 
ba'al o'ob o' , ku taas a'al tujkin s a'al tu jool u y otoch . k éen l íik' ik leti' e ' ti' yaan i' . 
pues y o'ol al u y a'al a'al wal e ' , wa leti' beet ej . leti' e ' puu ts'u l óotsil i' , y o'ol al mu 
kiins a'al . min a'an tranquilo ka wenek tu k'áan . k éen áak'ab chaj ak e ' tu bin u 
ta'ak uba o'ob , k éen áak'ab chaj ak e ' tun bin u ta'ak uba o'ob . pues leti'ob e ' le meyaj ku 
beet ik o'ob o' ma' u ti' al o'ob i' . le túun xan e ' j ach p'eka'an xan . yaan u kíin s a'al o'ob , 
tumen leti' e ' , mun ts'a ik ubaj acuerdo y ée t e l máa k o' , tumen ka'a p'éel parti do bey o' . 
pues , leti'ob túun e ' p'eka'an o'ob bey o' , pero , le túun , juntúul túun in abuel o , u papaj 
in mama e ' , ku y a'al ik e ' : - pues kin beet ik jump'íit ti' le máa k y áan al u no'oj u k'ab 
yaan o'on a' . k éen in wil a' aj yaan u yora ile' kin beet ik jump'íit teen i' - . pues , leti' e ' 
 
 
 
 
 
p'eka'an y o'ol al lelo' . tumen leti' e ' ku beet ik jum p'iit u tia'al i' . pues , le nuuktak o'ob 
úuch o' u k'áat o'ob e ' chéen ba'al o'ob utia'al ka beet a' ak ti' leti'ob . entonces pues 
k éen áak'ab chaj ak e ' ku bin u ta'ak uba o'ob , to'on e ' k ilik xan bey o' . como in mama 
túun e ' , pues sajak o'ob xan bey ti' ku chan taal u ta'ak ubaj u suku'un u y iknal o' . ma' 
wáa ti' xan e ' ti' kun u chan sí ij ba'al u jaan t e ' e ? ku bin u ta'ak ubaj k'áax , tumen 
mun yaan tal acuerdo y ée t e l le parti do túun o' . pero tu ba'an teen bix u k'aaba ' uláak' . 
ka'aj a'an wáaj teech , lucy ? ma' bin jump'éel , jump'éel le parti do liber al ? uláak' 
jump'éel parti do mun k'a'aj al teen . 
 
lucy : socialista . 
 
luisa : ándale , jaaj , socialista , le túun ti' le mun ts'a ik ubaj acuerdo y ée t e l e ' . le 
beet ik e ' p'eka'an o'ob . pues tuláakal … pues tuláakal lela' tumen leti'ob e ' , le mun 
ts'a ik ubaj de acuerdo il bey o' , k éen áak'ab chaj ak e ' , bin u ka'aj u ch'úukt ej ka u 
ts'on ej . entonces , le nukuch máa k o'ob a' ku kóojol ti' wal e ' ku bin o'ob wenel k'áax . 
mun k'ub ik ubaj ti' uláak' máa k o'ob . entonces , pues , bey o' , bey o' , bey o' yaan 
juntúul e ' u pariente bey o' kíin s a'ab ij . ka bin a'al a'ab ti' e ' : - ko'ox wal e ' , yaan k 
kíin s a'al to'on . - leti' e ' ka tu yu'ub aj juntúul o' de que yaan u kíin s a'al o'ob e ' ka 
j bin ij . juntúul o' máan t'an bil e ' ma' j bin i' . tu taal u píik' il bin tu tuukul taj bin u 
ka'aj u púut s 'ule' , le ku ts'o'onol . leti' p'áat pek tal i' , ka chu'u k u hija e ' ka bin 
bisa'ab jo' . jo' e ' xíimbal i' , le ka cha'ab jo' , ka suu t naj e ' . u xíimbal t maj bin jo' tak 
te' lugar to'on e ' . kensa ba'ax k'iin ku taal ka páat jij u k'uch ul . 
 
je'e l o' , pues . bey o' mantats' , bey u máan u ta'ak ubaj óotsil in tío bey o' . ka 
p'áat chan tranquilo e ' . óotsil il ku máansik máa k , jun chan wáa l u nook' yaan , jun 
chan p'éel báa teya e ' . yaan bin e ' , chan yóok'ol tuunich ku p'o' ik u nook' . u bin bin 
 
 
 
 
chan yóok'ol jaltuno' , bey u bin u chan p'o' u nook' i' , pues mixba'al yaan . óotsil il 
ku máansik máa k . entonces , pues , le túun ti' lelo' yaan le ku y a'al ik o'ob e ' , pues , 
k éen áak'ab chaj ak e ' , ku bin u ta'ak ubaj ich sajkab , pues , tal vez e ' wa mun 
kaxt a'al o'ob xan . yaan e ' k éen j óo k ech ti' jump'éel k'áax e ' , ti' chan yaan u chan 
booch' , xan bey tu'ux ma' ch'u u la'aj , pues ti' ku chan bo'oy bes k ubaj bey o' , j ach 
ya a yaj vida e . j ach ya a yaj vida il u máan s maj o'ob . or aj ak tun kaxt a'al o'ob o' , tóokab 
nenela' . lá aj t' a'ab u y otoch le máa k o'ob yóok'ol o'ob o' . tóo k a'ab tso'k'a'aw . 
láayli ' bey o' , y o'ol al u kíin s a'al o'ob bey o' . tóo k a'ab p' e l báa kab . le nenela' o' , tu 
máan u tóo k l a'an t o'ob u y otoch y ée t wíinik il o'ob . ba'axten túun ? tumen mun 
yaan tal le acuerdo . u k'áat o'ob e ' le ku beet ik o'ob e ' . le xan ku beet le uláak' u 
jaat s a' . pero como mun beet ik o'ob e ' pues , p'ekta'an o'ob , p'ekta'an o'ob leti'ob . 
 
ahora le uláak' ku y a'al a'al túun a' , lelo' ma' in wil maj i' . k éen jóok'ok ech te' 
k'áax tu'ux kaj a'an o'on , nukuch k'áax o'ob o' , míin yaan jumpíit maan al yaan u 
tich'ib k'ab tuunich o'ob , je'ebix tujkin a'an il le je'e l a' . entonces , tu'ux , tu'ux , bin ku 
ts'on ik uba o'ob , tumen ti' ku ta'ak ik ub a' o'ob e ' u ch'úukt o'ob le máax kan u 
kiins o'ob o' . to'on túun e ' , ka'ach k a'al ik e ' : - báan túun biil al le nukuch ba'al o'ob 
beet a'an a' tu'ux ku ts'on ik uba o'ob le úuchben máa k o'ob o' ? - ku y a'al a'al to'on bey o' . 
lelo' ma' k il maj to'on i' , pero mientras e ' tuláakal le ba'al o'ob beet a'an tu'ux ku 
ta'aj kub a' o'ob , k il maj . te' tu baanda in kaaj al tu'ux luk' o'on , te' cha bil o' , ti' k ilik 
le ba'al o'ob bey o' . 
 
jorge : ba'ax , ba'ax año úuch le ba'al o' ? 
 
luisa : ay dios , úuchben ba'al . táan a wu'uy ik to'on e ' mejentako'on e ' . teen e ' 
ochenta y cuatro yaan teen beora ' . le úuch ik le ba'al bey o' , pues mejentako'on i' . 
 
 
 
 
 
pero to'on e ' , táan k ilik e ' ku ma'ach al k k'ab e ' k bis a'al te' k'áax o' utia'al 
ta'ak bil o'on , je'e l o' . pero tumen y óo l le láak' tsil o' bey mu k'ub ik ubaj te' 
máa k o'ob o' . pues ku y a'al ik in maama : - de repente wa tak to'on e ' k kíin s a'al . 
mejor k o'on e'ex wenel k'áax . - k bin k'áax wenel , pero mejentako'on túun lelo' . in 
maama , leti'ob e ' u y ojel o'ob bey o' ba'ax tiempo il , táan a wu'uy ik ti' in ochenta 
cuatro . yaan wa kex tak , yaan wa kex tak diez año s teen e ' . je'e l o' , pues , bey o' ts'u 
y úuch tal bey o' . yaan kex , le ba'al o'ob je'e l o' , yaan kex , wa kex tak noventa año s e ' . 
juntúul in primo te'ela' , ts'o'ok u kíim il , noventa y ocho yaan ti' ka kíim ij , leti'ob 
ilmil le ba'al o'ob o' . u manak' il mo'obi' , pero ma' tuláakal xan u yilmo'obi' . yaj le 
vida úuch o' . 
 
jorge : kux túun le guerra ku y a'al a'al , le guerra tu beet aj le wíit' o'ob o' , ma' a 
wojel mixba'al i' ? 
 
luisa : ah ! lelo' ma' k ojel o'ob i' . chéen ba'al e ' k u'uy ik u tsikbal il xan . le túun le 
wíit' o'ob ka wa'al ik o' , pues láayli wa debe ser tun kíin s a'al o'ob e ' . ba'anten túun ? 
tak ich sajkab ku ts'a ik u chan nu'uk ul o'ob . u chan trasteso' ob e ' ku mol ik o'ob . 
táan túun u máan le máa k o' úuch bey tu p'uuj o' wa ts'oon aj k o'ob bey o' , pues le bin 
le ken púut s ' uk , bin le ba'al ti' ob . ken okok te' ich le sajkab o' , le máa k o'ob o' , ku 
y okol u kaxt o'ob . le túun bin , le k éen u ok o'ob te' ich il le sajkab k éen u 
focar t o'ob o' … tumen úuch ej ma' in wojel wa a wojel e'ex ku y a'al a'al ba'as u k'aaba ' 
le ba'al o' . xjiit' de bey x a'an o'ob e ' , je'e l o' . ken bin je'ebe k bin le chan ba'as o' , pues 
lelo' . j kíim u yuum il o'ob wal bey o' . ma' il a'an i' . chéen u nu'uk ul o'ob ku kaxt a'al . 
le ken kaxt a' ak tumen o' k éen jo'op' je'ebe k bin u jool le chan ba'as a' , ti' yaan u 
chan nook' o'ob i' . ti' yaan bin u chan , chan la ak o'ob likil u jan al o'ob . tuláakal ba'al 
 
 
 
 
ti' yaan i' . yaan oora ich il le sajkab o' ku ka x ta'ab tak cinco chan ba'as o'ob bey a' . 
pues debe de ser ma' u paka bil o'ob , bey o' . y a'ab o'ob wal e ' . lelo' ku juntar tik uba o' 
ku bin . lelo' táan túun kíin s a'al o'ob túun beet ik o'ob le bey o' . bueno , j ach lelo' , ma' 
k il maj to'on e ' . chéen u tsikbal il k u'uy ik bey o' . ku kaxt a'al o'ob u chan trasteso' . 
pues como ti' sajkab mun y okol ja' mixba'al e ' . pues u chan nook' o'ob o' ma' ts'u u kul 
k éen kaxt a' ak i' . bey bin túun . 
 
pero a wojel wáaj chéen leti'ob sakl ik bey a' ? especial u chan nu'uk ul il o'ob . in 
papaj e ' u y ojel le bey o' . yaan u especial u mejen che' il o'ob ikil , ikil u ko'oj le ba'ax 
ku sakl ik o'ob o' , je'e l o' . bey u beet ik u nook' le nukuch máa k o'ob úuch o' . bey u 
beet ik o'ob bey a' . u pak' ik o'ob wal y a'ab taman e ' le ku piits' o' . ku pak' ik o'ob 
y a'ab e ' . le k éen ts'o'okok u j óo s ik o'ob bey tu mejen sóol o'ob o' , ku ki' 
limpi art ik o'ob . le ku káaj al u pits'iko'ob , u pits'iko'ob , u pits'iko'ob bey o' , le k éen 
u beet o'ob , ts'o'ok túun le paca . ku beet ik o'ob bey a' , entonces ku kaxt ik u 
beet ik o'ob túun jump'éel chan ba'al bey a' . yaan u mejen che' il o'ob beeytak likil . u 
preparar t ik o'ob a' , ku ch'aik o'ob bey chan luuch buk a' aj . tumen úuch e ' , mejen 
l úuch ku usart a'al . ku ts'a ik o'ob bey chan ta'an o' . teen e ' , lelo' in wil maj . ku wáak' 
p'iri'is tik o'ob bey a' . ku sáats' al le chan hilera o' . ku báa k'al te' che' o' . ku ts'o'okol e ' , 
ku p'iri'is tik o'ob tu ka'a téen e ' , ku sáats' al buk a' aj a' . ku j áan bak' ik o'ob tu ka'a téen e ' 
te' chan che' o' , lelo' . tuláakal lelo' in wil maj , tak je'ebix u sakl ik o'ob o' . bey bin 
xan u sakl ik u nook' o'ob o' . je'ebix u sakl a'al le sáa bu kaan o' , ba'al o'ob o' bey bin o' . 
especial u che' il . yaan juntúul in cuña do hasta le ba'al o'ob ku ko'onol beora ' . ku 
beet ik bey o' . especial u mejen che' il o'ob . k éen ts'o'okok e ' chan orilla yaan . bejla' e ' 
yaan u chan mejen flecos il . láayli y ée t e l mejen che' ob ku beet ik bey o' . bejla' e ' 
ma'a t ech u beet a'al o'ob bey o' . u yaan al bix u meyaj t a'al . 
 
 
 
 
 
táaj y a'ab ba'al u chan ojel máa k . pero , hasta beet ik e ' , ku y a'al ik teen in 
hija e ' : - ki' chil en , ki' chil en . wa tu sí ij o'ob ba'al a jaan t ej , ma'alob . wa ma' e ' , teech 
a wojel . - aay , ma' in chital , - ken ti' . –bee ka'aj ba'al , ba'al ku k'a'aj al teen in 
wil maj , in wu'uy maj . mun chuk ik ocho dia s e ' ts'in kíim il , - ken ti' . je'e l túun tin 
chan máan bey a' tin wu'uy ik u y úuch ul tsikbal e ' . pues ki'imak in wóol . le beet ik e ' , 
ba'ax kun chital máa k ! ma' suu k ti' . suu k u chan meyaj máa k . to'on e ' úuch e ' ich 
kool , k éen sáa s ak e ' , wa tu tiempo il kool e ' , p'áaytok' k beet ik . 
 - p'áaytok' te'ex , teen kin ch' ak ik u che' il , - kij in animáas in papaj ij . como chéen 
ko'olel o'on e ' , je'e l o' , pues , k meyaj tik bey o' . wa ti' u páak tik y áan al u nal máa k , k 
meyaj tik . wa paak'al , k meyaj tik . tuláakal le u meyaj il kool e ' ti' kux a'an o'on 
bey o' . ti' k kaxt ik k kux tal i' . ba'al k jaan t e ' yaan bey o' . tumen j ach ku yaan tal . 
ma' je'ebix le bejla' a' . bejla' a' wa ma' ta ts' aj u chan vitamina ile' , mixba'al kun 
yaan tal i' . úuch e ' , ma' . je'e l ba'ax ak yaan ta kool e ' , ti' ku perder chaj l i' . bey úuch ik 
k l íik' s a'al to'on mejentako'on a' . ahora , y o'ol al u chan nook' máa k bey o' , min a'an . 
jump'éel ta chan óok'ol i' , jump'éel p'áat al teen i' , puro bey o' . bejla' e ' kin wa'al ik ti' 
le paal al o'ob o' tak te' j o'ol kaaj wa ka xi'i k o'on , j ach óotsil ech min a'an a' , je'e l a 
ch' a' ik a chan nook e ' . ka ki' ts'a ik cloro ka p'o' ik e ' . úuch e ' , ba'ax ! min a'an . 
je'e máax e ' min a'an . chéen wal e ' chan yaan ti' ob o' , pues , ku beet ik chan óox p'éel u 
nook' . pero óotsil máa k e ' chan ka'a p'éel u nook' . y o'ol al ti' ba'al o'ob ku y úuch ul 
tak úuch o' , lelo' yaan máa k ilmil . le j ach úuch o' ma' k il maj to'on i' . chéen u 
tsikbal il k u'uy ik bix bey o' . 
 
bey k éen xi'i k en te' cancun , y ée t e l in hija , ku y a'al ik in wáa bil o' , ku 
xook o'ob o' : - pa'atik j áan ku tal ta wiknal , j áan tsikbal t le cuento ka k u'uy ! tumen 
to'on e ' k'a'ab ée t to'on cuento . - pues u y ojel o'ob wal ba'ax biil al e ' . teen e ' tin 
tsikbal tik e ' . leti'ob e ' túun ts'íib tik o'ob , lelo' , pues bey o' , il le cuento . lelo' j ach táaj 
 
 
 
 
ya'abach ba'al u y ojel máa k . ku yu'ub ik u y a'al a'al máa k bey o' . pero , lelo' ma' k 
il maj to'on i' . chéen le k il maj to'on o' , le bey o' , pues , j ach yaan óotsil il . j ach yaan 
óo s tsil il . óotsil l íik' ik o'on . bejela' óotsil o'on xan . pero , ma' j ach tanto i' , y o'ol al le 
paal al o'ob tun chan meyaj o'ob o' . pues , yaan tu'ux chan y áan tal . yaan u sí ij ik o'ob 
ba'al k jaan t ej . úuch e ' kex pues bey o' , chéen ba'al u jaan t máa k e ' , yaan , a chan 
nu'uk ul o'ob . wa a chan xaanab wa ba'ax e ' min a'an . ba'ax k usart ik to'on chan 
xanab k'éewel bey a' . míin u , míin u k'aj óo l t maj don gamaliel . te'ela' , te' ku chan 
wé e l u táa bil a' k k'ax ik . to'on e ' leti' e ' tu'ux ak e ' , tak ti' kaaj k chan jóok'ol maan e ' , 
xanab k'éewel . ma' bey je'ebix lelo' . wa je'ebix lela' chan ma'alob . to'on e ' chéen 
xanab k'éewel t usart e ' . pues bey o' , ya'abach óotsil il k il maj . 
 
gamaliel : tsikbal t to'on tu y o'ol al le u yuum il le k'áax o'ob ku y a'al al o' , doña 
luisa . 
 
luisa : le u yuum il le k'áax o'ob e ' ? le máa k o' yaan u propi edad o'ob e ' ? 
 
gamaliel : ma' , le yuum tsil o'ob ku y a'al a'al o' . 
 
luisa : ahh ! le yuum tsil o'ob o' ? 
 
gamaliel : ándale , jaaj . 
 
luisa : jaaj . aah , lelo' ! to'on e ' ka p'i'il k ich e ' , ma' wáaj tin wa'al ik teech e ' ich 
kool k bin . to'on e ' le táan le páak y áan al nal , tak k bin te' páak y áan al nal o' , bey u 
bin u nal il a' . k éen u y a'al in maama e ' : - bin in ka'aj in k'áak' t juntúul kaax utia'al a 
 
 
 
 
 
bis e'ex te' ich kool o' . yaan in chak ik xan u sak a' il - . yaan u jóok'sik xan trece 
mejen luuch bey a' . mejen itos a' , mejen luuch a' . kux túun e ' , u salan chak tik le 
kaax o' . ku ts'o'okol e ' ku k'áak' tik . le k éen ts'o'ok u k'áak' tik o' , mientras túun 
beet ik lelo' , túun j áan juch' ik le sak a' o' . le k éen ts'o'ok u juch' ik le sak a' bey o' , ku 
j áan juch' ik u juuch' il o' . ku beet ik trece u p'éel e l waaj . entonces , ts'o'okol e ' chéen 
k éen k il u tíip' il , to'on e ' bija'an o'on meyaj . chéen k éen k il a' aj tun taal y ée t e l le 
sak a' o' , y ée t e l le k'áak' bil kaax e ' , y ée t e l trece u waaj il . ku beet a'al u chan 
k a'an che' il , túun bey tumen in papaj a' y tu'ux kun u bankun s o'ob i'i . ku ts'a ik o'ob u 
chan cruz il bey a' . pues to'on e ' k jaan t ik xan bey o' . pues , to'on e ' táan k tséent a'al e ' , 
to'on e ' táan k jaan al . le k éen ts'o'okok o' , pues k éen ka'a suu j nak o'on . chéen ke 
jump'éel tiempo , k éen u y a'al in papaj , k éen u yil a' aj ts'o'ok u joch ik u chan nal , 
ts'u p'uch ik e ' , ku y a'al ik e ' : - bin in ka'aj in beet u waaj il in kool . - ku jóok'sik kex 
ka'a tú ul nukuch tso' . tumen le a alak' o' , yaan . yaan ba'al u jaan t o'ob . pues , ku 
jóok'sik ka'a tú ul nukuch tso' y ée t e l u kaax il o'ob e ' . ku kíin s a'al . ku t'a'anal máax 
kun k'ay ik túun . lelo' ku k'a'ay al . jaan , je'e l o' . pues ku beet ik o'ob le píib il waaj o' . 
ku ya'ach' tik o'ob u waaj il bey a' , y ée t e l sik il . ku píib t a'al xan le waaj o' . yaan u 
cho'obol xan sik il tu táan , je'e l o' . pues , le k éen ts'o'ok u listo tal xan e ' , mientras ma' 
jáal a' ak xan u waaj il e ' , le xan le máa k k'ay ik o' tun máan u k'aay tu paach le 
k a'an che' o' . entonces , le k éen ts'o'okok túun bey o' , pues k éen listo chaj ak túun le u 
jan al il o' , bin u ka'aj túun k'ay bil xan . le xan le máax k'ay ik bey o' tun máan u k'aay 
xan bey o' . hasta u ts'o'okol e ' , pues ku t'o'oxol le ba'al o'ob jaan t bil o' . lelo' , bey in 
wil ik u beet ik in papaj úuch ij . ku beet ik o'ob novenas , ku y a'al ik o'ob e ' , utia'al dios . 
ku beet ik o'ob novenas . tuláakal ba'ax ku beet ik o'ob . 
 
jorge : kux túun le u yuum il k'áax i' , mix juntéen ta … ? 
 
 
 
 
 
luisa : tin en contra r tu t'aan o'ob ? yaan . 
 
jorge : yaan ? 
 
luisa : ka bin o'on káaj al ti' jump'éel k'áax e ' ka luk' o'on te' x cha bil o' . como yaan 
chan a alak' e ' , pues ka jóok' sa'ab o'on ti' le kaaj o' , ti' le chan k'áax o' y o'ol al le chan 
kajtalil o' . ka tu y a'al aj le máa k o' : - je'e l a wil ik e'ex e ' tu'ux a bin e'ex e ' tumen beora ' 
in tia'al le way a' - . ka a'al a'ab ti' tumen in papaj e ' : - ma' a tia'al i' - ku y a'al ik ti' . 
 - mixba'al a wojel . le way a' ma' xan maan bil u beet maj il in padr ino e ' . kaxa'an t bil 
tu beet aj . entonces , teech e ' mixba'al . - - pero min wojel i' : te'ex e ' yaan a 
tselik aba e'ex way a' . - ka t mol aj k a alak' e ' . ka j bin o'on ti' jump'éel chan kajtalil . ti' 
yaan o'on . pero le túun bin e ' chan kajtalil tu'ux bin o'on o' , ku y a'al a'al e ' j ach káa k a' . 
chéen áak'ab chaj ak e ' tun y ok'ol miis o'ob . ts'o'okol e ' , ba'ax miis ij ! chéen ti' 
jump'éel chan k'áax , mixba'al yaan i' . mixba'al yaan i' . pero , ma' táan a wil ik . k éen 
sáa s ak e ' min a'an miis , pero k éen u y a'al le kex las doce áak'ab wa las once tun 
máan y ok'ol le miis o' te' jáal le múul o' . 
 
entonces ka úuch túun ti' le juntúul in chan sobrina e ' . chan nojoch xan , bey 
buk a' aj je'ebix juntúul in wáa bil a' . ka j taal juntúul máa k . como in wíi ts'in yaan u 
chan waakax e ' , taal u k'áat le wakax u man o' . ka a'al a'ab ti' e ' paal ti' yaan o'ob 
te'elo' : - xen a we'es ti' le nojoch máa k o' . - ka bin le paal o' . como le nojoch máa k o' 
ma' j ach ma'alob u t'aan i' , ma' j ach claro u t'aan i' . je'e l o' ka bin u ye'es bey o' . ka 
jaan ku y a'al ik : - ts'o'ok in wil ik . sáam al in taal in bin in wil o'ob . - ka bin le 
máa k o' , ka j taal y ée t e l . míin j ach las cuatro chéen ka t u'uy aj le paal o' je'e l a'an u 
t'aan . le paal o' mun béey tal u t'aan . bey u k'al á a man u ni' tun t'aan e ' . mun béey tal 
 
 
 
 
 
u jóok'ol u t'aan . - táan wáaj a wil ik o' ? - ken ti' in cuña da ; - le paal ta tu s aj u beel o' 
leti' le nojoch máa k y ée t s ' tik o' - ken ti' . tu'ux in wojéel tik le paal o' wa tu y a'al aj 
ts'o'ok u chu'u k ul tumen u y iik' al le mu ul o'ob a' ! ma' in wojel ba'ax yaan ti' le 
paal o' - ki , - mun béey tal u t'aan . - ay diós , ka má s éek'joch'e'en chaj e ' le k éen u yóot 
le yuk' le ja' o' , mun páaj tal u yuk' ik . ku tóo ch'bal tu ni' , bey o' , bey o' , je'e l o' . ka tu 
y a'al aj e ' ; - bix túun mas ken k beet ej . le paal a' yaan k bis ik . yaan k bis ik ka 
jóok' s a' ak u suerte . ka il a' ak ba'ax beet ik ti' . ku na'at ik o'ob le jóok' s aj suerte bey o' . 
 
pues , ka ku'u ch le paal o' ka bisa'ab ij . pero le paal o' mun béey tal túun u t'aan , 
jaap al u ch i' . te' tu ni' e ' mun ch' a' ik u y iik' . je'e l o' ts'u p'áat al mix túun ba'an . ta 
tséent ik e ' ma' táan . mismo u día il bey o' , u y áak'ab ile' úuch ti' le paal o' . je'e l o' ka 
bisa'ab le paal o' . ka bin il maj ta'ab e ' . ka a'al a'ab ti' e ' : - múul bey a' , múul bey a' . - 
lá aj múul o'ob yaan te' chan kajtalil tu'ux bin o'on o' . ka a'al a'ab ti' e ' : - u y iik' al le 
múul o' , leti' chuk le paal o' . ma' j ach tu beel úuch u jéentan t a'al i' . wa ma' e ' , man 
ka'a t'aan y ée t e l a hija . chéen jump'íit u chan y iik' al cha'ab bey o' - ku y a'al a'al ti' . 
je'e l o' pues , ka santiguar ta'ak tumen le máa k o' . ku ts'o'okol e ' ka a'al a'ab ti' e ' : 
 - yaan a beet ik e'ex u waaj il , bey a beet ik e'ex jump'éel primicia . yaan a beet ik e'ex u 
k'óo l i' , u píib il waaj il , tuláakal bey o' . ka t'an e'ex juntúul j meen e ' ka k'a'ay ak . - 
 - je'e l o' , ma'alob . - como le paal mun t'aan o' , pues túun kaxt a'al ba'al beet a'al ti' . 
mun béey tal u yuk' ul , pues túun kaxt a'al ba'al beet al ti' , mun béey tal u yuk' ul . 
je'e l o' ka jo'op' u kaxt a'al ba'al beet bil ti' le paal o' , tu yoorail e ' . - sáam al a 
beet ik e'ex , - ki , - min ts'íibol tik wa teen kin k'ay ik . kaxt e'ex máa k . - yaan túun 
juntúul in tío e ' ku chéen ts'íibol tik u , u y a'al bey . je'e l u k'ay ik le , leti' le k'óo l o' . 
je'e l o' pues ka a'al a'ab ti' e ' . pues , ku y a'al ik e ' : - je'e l in bakunt ik e ' , - ki , - mix a chéen 
t'an ik e'ex j meen e ' - . - ma'alob . - 
 
 
 
 
 
je'e l o' , ka preparar t a'ab túun le jan al o'ob o' . pues , ka píip ta'ab tak u waaj il . 
pues le paal o' , mix úuchuk le k'aay e ' , le paal e ' ts'u káaj al u ch' a' ik u y iik' ma'alob . 
mun jóok'ol le u ba'ax ku jóok'ol tu ni' bey o' , ts'u káaj al u ma'alob tal . je'e l o' pues 
ka tarde chaj ts'o'ok u beet a'al le ba'ax a'al a'ab bey o' , le paal o' ts'o'ok u ma'alob tal . 
ka uts ij . tak walkil a' … ts'u ch'íij il beora ' . ma' ka'a úuch ti' bey a' . pero , ba'ax túun ! 
le nojoch máa k tu y a'al aj je'e l u pres en tar tik le primicia o' , kíim ij . pues leti' e ' bin e ' 
tumen , chéen tu ts'a ik umbaj u beet ej . tumen bin k'a'ab ée t bin u y a'al ik le nukuch 
máa k o'ob o' . yaan bin u p'o' j o'ol t a'al , entonces , leti' ma' beet a'ab le je'e l o' . leti' 
je'ebix úuch ik túun ti' le paal . taan luk' ti' . mixba'al o' , bey úuch ik ti' . dos año s 
min a'an t'aan ti' . ka kíim ij , kíim ij . ma' u ka'a t'aan aj j ach jumpuli' , je'e l o' . 
 
lelo' , te' túun , te' túun tu'ux bin o'on o' . ti' kin wu'uy ik bey o' , u y ok'ol le 
miis o'ob y ée t e l le áak'ab o' . pues le xan le ka beet a'ab le ba'al je'e l o' ch'éen e l tu 
beet aj . ch'éen e l tu beet aj xan . chéen u ts'o'ok juntéen tin wil ik jump'éel ba'al i' . 
j ach buk a' aj u taanto le ba'al bin a' . pero táan a pak tik je'ebix u ka al le tso' . túun 
chéen look o' , las doce k'iin , j ach paach naj to'on bey a' . ti' yaan jump'éel múul . pero 
ma' chika'an i' . kin wa'al ik e ' : - báan ku yil ik le úulum o'ob a' ? - ken . tin ch' a' ja' , kin 
wil ik e ' j ach juum ku beet ik . tun máan o'ob bey a' . ka j bin en in wil ej . ka jo'op' in 
chaambel bin tumen sajak en ti' kaan . ka jo'op' in bin chaambel . chaambel il in 
chan bin in wil ej . kin wil ik e ' lá aj bak' a'an u paach bey tumen le úulum o'ob a' . pero 
kin wil ik e ' buk a' aj u chéen tsankumil u ka al le ba'al a' , táan u pak tik u ka al le 
úulum o'ob bey o' . tu chéen u lolot'ank il chú umuk u j o'ol le múul o' ti' yaan i' . je'e l o' 
wa'alakbal en , wa'alakbal en : - dios , ba'ax túun le ba'al bey a' ? - ma' chowaki' , míin 
j ach buk a' aj u tanto . mix ook yaan ti' . mixba'al , chéen táax u nak' o' . le túun u 
paach o' … a k'aj óo l wáaj jaaleb ? je'e l o' , j ach bey u paach o' . si'in , si'in u paach 
bey a' . wa'alakbal en . hasta jump'éel in wook tin ts'a maj bey ku jóok'ol in wáalkab , 
 
 
 
 
kan siit' nak e ' , síi t ' naj xan . wa'alakbal en in cha'an t ej , pero túun jeejesáank il ich il le 
úulum o'ob o' . ba'ax ma' wáaj chéen ka tin wil aj e ' píix tin paj k'an taj lúub yaan al 
tu'ux e ' . ma' suu t naj en in wil i' , ma' . debe de ser wa ti' jóok' te' múul o' , pues ti' ka'a 
bin i' . ay dios , je'e l o' , j ach táaj . u jaaj il e ' , táaj y a'ab ba'ax k il maj je'e l o' . ma' ka'a 
suu t naj ja'as y óo l le ba'al o' , óo l i' mixba'al , ma' tu ka'a ja'as aj y óo l i' . je'e l o' míin 
ts'o'ok bey o' . 
 
 
 
jorge : tu'ux ta kan aj le ts'a ak y ée t e l xíiw o' ? 
 
pablo : áan , úuchben . teen e ' jump'eel t'aan ku beet a'al teen e ' , úuchben máa k o'ob 
tu'ux kin máan : - lela' ts'a ak le taanto xíiw a' , lela' ts'a ak , lela' ts'a ak , ts'a ak lela' - . 
 - báan ku ts'a k ik ? - yaan ku y a'al ik e ' . yaan pero hasta ka tin chuk na'at aj y a'ab . le 
xkampe ts'u ul a' y ée t e l le x chak moots o' utia'al le box grano s o'ob o' . hasta yaan u 
chéen b óox il bey e ' , tak u infectaro , y ée t e l u yoyolk il le bée k o' . ku ju ' uch 'ule' , ku 
p' o'ob ol . leti' le x chak moots o' bey chak hilo e ' bey u moots , bey tak u nak' le in 
dedoa' . le contra yerba utia'al u yuk' máa k páasma do u nak' . 
 
jorge : contra yeerba u k'aaba ' ? ba'ax xíiw il le je'e l o' ? 
 
margarita : le contra yerba ku y a'al ik o' , leti' le ts'a ak . 
 
pablo : bey je'ebix le je'e l o' . y a'ab teen ts'a ak . te'elo' , te' paach le jool naj o' . y a'ab 
ts'a ak yaan teen de x jo'och ben . yaan u moots e'elemooy i' . yaan u moots este 
t'uun che' i' , yaan u moots . . . leti' le waako ' i' , x taankasche' . efectivo le ts'a ak o' . 
 
jorge : taankasche' ba'ax i' , ba'ax tia'al ti' ? 
 
 
 
 
 
pablo : utia'al le íik' ta estomago . waako ti' a iik' . le kan a wil a' aj buk a' aj nuxi ' 
naak'a' , - aa aj , voy al doctor . ¿ cu anto vale ? - - do ciento s pesos … - je'e l yaan je'e l o' . 
 - cuánto vale doctor ? - - tre s ciento s pesos , - a wa'al ti' . kan u yu'ub wa chan , wa 
chan bix a náajal , uhh . k'aas il ba'al , trecientos cincuenta , cuatro ciento s pesos . 
 
jorge : bix ka preparar t ik ? 
 
pablo : jo'och bil . 
 
jorge : jo'och bil . 
 
pablo : je'e l in pak' maj tak le lepoliyo . ba'ax u k'áat u y a'al ka'ach le lepoliyo . . . ? 
yerba buena , apasote , utia'al a lóombris o'ob . apasote y ée t e l , ba'ax u k'aaba ' 
ka'ach e . . . ? toronjil . le toronjil efectivo para tu estomago . pasmar , lombriz , hasta 
yaan ku choojoj tak tu ni' máa k ku tuul . tú ul k'abti' y ée t e l le preparar t e , wa yaan 
teech . wa min a'an e ' , ka taal tin wiknal . 
 
jorge : sí , si ma'alob le ts'a ak xiiw o' . 
 
pablo : sí , mejor . ba'al , ba'al je'e l ka u'ul o'on y ée t e l le nojoch máa k a' . ka tu 
ka'a téen ts'o'ok ' in bis ik y iknal doctor . como k a'al ik e ' mas wal séeb o'on e ' . ¡ ja' aj ! 
sigue . tin preparar t aj , tin ts' aj u ja' il te' k'áak' o' . ka taal a wil e ' je'e l a' , ts'áa naj tu 
beet aj . in hija berta e ' ka'a téen t bis aj tu y iknal doctor , tin prepar a taj u ts'a ak , 
ts'áa naj tu beet aj . ku y a'al ik teen e ' : - xen a wa'al ti' ini ! - - loco en wáaj ? chéen 
 
 
 
 
utia'al u ch' a' p'eek teen in wéet wíi nkil o'ob . jaaj , ma' táan u x áan tal ts'o'ok in 
puly a' aj t a'al , jaaj il . 
 
jorge : si bey le … 
pablo : bajux a ts'a ak ' , bajux a ts'a ak ' ? le kun yaan tal teech voluntad e ' . wa ta 
wóo taj a ts'áa teen . wa min a'an teech e ' . . . le beet ik teen e ' p'aatal en bey a' . ma' wáaj 
claro tu y a'al aj ki'ich l elem jaaj al dios ? - ma' negociartik mixmáak . - wa yaan teech 
u voluntad ile' ka bo'o tik , wa min a'an teech . pero ts'o'ok a wutstal , chéen ba'al e 
dios e ' tu yil aj . 
 
jorge : le teen tu y áan tik ech xan . 
pablo : tu y áan tik en xan in meen t ej . 
jorge : claro . 
pablo : le señora yaan te'ela' , vesicula yaan ti' . táan u y ok'ol . jóok'es a'an u 
 
 
ultrasoni do . - je'e l a' - , tin preparar t u ts'a ak . ka taal tre s dia s e ' , pues ts'ok'a'an . tu 
páasar , tu lá aj máan s aj . vesicula yaan ti' . tu táa man e l yaan le ba'al o' , u k'a aj . 
jorge : ba'ax ta ts'á aj ? 
pablo : leti' le clase kin wa'al ik teech o' . 
 
 
 
 
 
jorge : ba'ax xíiw il ? 
pablo : le je'e l a' , leti' le e'elemooy . 
jorge : e'elem u uy o' . juch' bil ta beet aj , ba'ax , bix … ? 
pablo : jaaj , jo'och bil . 
jorge : ma' jo'och bil ? 
pablo : jumm . 
jorge : pero ta preparar t aj y ée t e l ja' e ' ? 
pablo : y ée t e l ja' , jump'éel botella il . hermano , wa a ts' yaan ti' . ka tu y a'al aj dos 
 
 
dia s e ' , ts'ok'a'an . ma'alob . 
jorge : kux túun utia'al le … 
pablo : ¿ mal de riñón ? 
jorge : a j á . ba'ax y ée t e l yerba , ba'ax y ée t e l xíiw ka … ? 
pablo : láayli ' y ée t e l lelo' . 
 
 
 
 
 
 
jorge : láayli ' e ' ? 
pablo : chéen ba'al e ' yaan uláak' . 
jorge : yaan uláak' ? 
pablo : yaan prepar a ción . 
jorge : bey xan le u top le u xikin máa k . 
pablo : u chi'ibal a xikin e ' , lelo' efectivo ken in ts'a k ik ech . si teen e ' ma' 
 
 
j meen en i' , pero yaan uláak' in wojel . 
jorge : pero , ba'ax xíiw ? 
pablo : le chi'ibal e ' , ma' xíiw i' . 
jorge : ma' xíiw i' ? 
pablo : ma' xíiw i' . 
jorge : ba'ax ? 
pablo : yaan jump'éel chan bicho mejen , pero ma' k'aj óo l teech i' . jump'éel chan 
 
 
biicho bey buk a' aj a' . 
 
 
 
 
jorge : bix u k'aaba ' , le bicho o' . 
pablo : chan xnook'ol . 
jorge : xnook'ol ? 
pablo : pero quién sabe bix u k'aaba ' . . . chan pekée l . u aceite kan a puch'ej ka 
 
 
ts'a ik teech , chiin ik te'ela' . lela' ka yaan chaj en y ée t e l e ' , ka ts'o'ok in beel y ée t e l e ' , 
puro k'iin a'an xikin yaan ti' . táan u y ok'ol . ka tin mach aj e ' ka tin ts' aj ti' . tak 
taal an tak be oora ma' u padeser t a'al . uts l aj i' . 
 
jorge : uutslaji , jumm . 
pablo : jumm , k'i'inan xikin . 
jorge : k'i'inan xikin . 
pablo : jumm . ave maría , il le ba'al o' ! k'i'inan koj . 
jorge : ujum , bix túun le k'i'inan koj ? 
pablo : ya a yaj ba'al . 
jorge : kux túun utia'al le k'i'inan koj o' ? 
 
 
 
 
 
pablo : pues le k'i'inan koj o' , to'on e ' , leti' le lá al o' meen way beora ' kin wa'al ik 
bix e ' . u ja' il le lá al o' ka ts'a ik te' bey a' . 
 
jorge : pero , pach ij ? 
pablo : ma' , te' yóok'ol ka bil a' , tu'ux yaan le baak o' . xpoluc ción xíiw , corrimiento 
xíiw , x juul che' , u ts'a ak o'ob . 
 
jorge : le x juul che' o' , ba'ax tia'al ? 
pablo : utia'al k'i'inan koj . 
jorge : utia'al le k'i'inan koj o' ? 
pablo : x juul iik' . ta paach utia'al . . . - héey , héey ! ! - ma' táan u béey tal x áak'ab . 
 
 
wa a k'aj óo l e ' , ka kaxt ik . 
jorge : ka chak ik . 
pablo : chak bil , ka p'o' ik y ée t e l . bey o' . 
jorge : kux túun utia'al reuma ? 
 
 
 
 
 
pablo : le reuma o' lelo' ma' j ach acuerdo y ée t e l i' . pero le reuma , a wojel wáaj 
ba'ax u ts'a ak ? bin in ka'aj in wa'al teech : chi'ople ' y ée t e l xp'oklan píix . lelo' míin 
ma' a k'aj óo l i' . 
 
jorge : ma' in k'aj óo l i' . xp'oklan píix u y a'al a'al ? 
 
pablo : ja , ja ! ma' a k'aj óo l i' ? mejen beeytak a' , beeytak u mejen tramo s il a' , bey 
caña e ' . u le' túun le kan a ch' a' e ' , ka póok ik y ée t e l x chi'ople ' . a k'aj óo l ? 
jorge : chi'ople ? 
pablo : jaaj . yaan ta kaaj al i' . 
jorge : míin yaan , pero ma' … 
pablo : lelo' yaan , tak alak' bil che' o' lelo' . yaan . 
jorge : u le' . 
pablo : u le' . 
jorge : ka chak ik xan ? 
pablo : ka chak ik e ' , ka ki'i ts'a ik bey a' . leti' a p'o' a wook . ku ts'o'okol e ' , ku 
 
 
to'obol e ' , ku cho'obol e ' , ku k'íin t a'al le naj o' , ku ki' to'obol a wook e ' , ka chital . 
 
 
 
 
jorge : ya'abach ba'al a wojel . 
pablo : j a'an , y a'ab al ba'al in wil maj teen e ' . partero en xan . 
jorge : a wojel ? 
pablo : in wojel , in wojel partero en . k'áat a wu'uy ti' . 
margarita : tuláakal u hijo s o'ob , u paal al in hijo te'ela' , puro yil aj paal al . puro 
 
 
yil aj paal al . ya'abach paal al u yil maj … puro yil aj paal al . 
pablo : in wojel tak yeet' tak ko'olel o'ob . 
jorge : ka yet'ik xan ? 
pablo : kin yet'ik ko'olel o'ob , kin yet'ik máa k o'ob . 
margarita : yaan buk a' aj paal al ! chéen wáaj ka in wa'al teech e ' . . . 
pablo : k'aj a'an teech ti' le sabakche ka bin o'on e ' . 
margarita : yaan kex sesenta mejen paal al u yil maj . ma' u reconocer maj doctor . 
 
 
mix jump'éel k'oja'an i' [ ininteligible ] tu y iknal tu su t ej t yaan tal [ ininteligible ] . 
 
 
 
 
mix jump'éel ku ts'a ik mal parto ti' . tuláakal , chéen leti' ku k'am ik e ' , ku xot ik u 
tuuch . ya'abach mejen paal al u yil maj . 
 
 
 
 
 
jorge : bix a k'aaba ' ? 
 
armando : teen e ' , armando chable yah . teen e ' uts tin wich in máan in ts'a ik in 
vuelta s bey o' . uts tin wich in bin ti' kaaj . jats'uts in wil ik , jats'uts in wil ik le xook 
xan o' . teen e ' tin ts'o'ok s aj in xook , y ée t e l , teen e ' , uts tin wich tu jaaj il ka in ts'o'ok s 
in xook , kin seguer t ej . tumen jump'íit tiempo il yaan ba'al in wojel . uláak' e ' , wa 
kin kan le xook o' , je' u bey . . . in bin je' wa tu'ux e ' . je' u bey tin k'a'am al meyaj e ' . je' 
u bey tin wokol meyaj ti' lugar e ' . leti' , leti' le uts tin wich o' . tuláakal le máax o'ob 
ma' tu ts'o'ok s aj u xook o'ob o' , k'a'an a'an u ts'o'oksik o'ob . tumen j ach le xook o' , 
j ach k'a'an a'an ti' tuláakal . 
 
bey xan le máax o'ob uts tu y ich o'ob u meyaj il le kool e ' , ku debe r u 
beet ik o'ob xan , leti' , tuláakal u muuk' il y óo l aj o'ob . leti' le ba'ax uts tin wich e ' , ka 
teen e ' uts tin wich meyaj ti' kool xan . uts tin wich in bin páak , uts tin wich in bin 
kool . uts tin wich in bin bey te' t'ok iik o' . táan k pak' ik xan iik , y ée t e l k bin 
páak t ej , y ée t e l tuláakal . tu tiempo il le cosecha o' j ach , j ach ma'alob tu ts'a ik . yaan 
oora ku ts'a ik ma'alob cosecha il , ku chan p'at ik ti' máa k algo il . 
 
y ée t e l uláak' e ' , ma'alob , ma'alob ka meyaj nak o'on , tumen j ach táaj 
k'a'ab ée t . beora ' tu táan k e l mil máa k a' , k'a'an a'an u chan meyaj máa k . y ée t e l ka 
béey ak a chan logrart ik le ba'ax a k'áat e ' . le o'ol al e ' , teen e ' uts tin wich tak . . . uts 
 
 
 
 
 
tin wich in máan paax . kin paax xan . yaan oora ke k bin paax ti' kaaj , nukuch 
kaaj o'ob , uts tin wich bey o' . y ée t e l ba'ax uláak' uts tin wich e ' , in máan in ts'a ik in 
vuelta s ka xi'i k en ti' kaaj . y ée t e l leti' uláak' e ' , uts tin wich tu jaaj il e ' le xook xan o' . 
chéen ba'al e ' , ma' béey chaj e ' in ts'o'oksik i' . ma' , ma' anchaj teen oportunidad il in 
ts'o'oksik i' . y ée t e l uláak' e ' , bueno min a'an to'on u chan modo il bey k ts'o'oksik o' . 
ma' páaj chaj u logrart ik o'ob in papaj u posible bey in ts'o'oksik o' . le o'ol al e ' , 
bey o' , ma' bey chaj kin ts'o'oksik i' . yaan uláak' ba'ax uts tin wich e ' , leti' le in bin 
xíimbal ti' kaaj o'ob nuuktak o'ob . bey xan in bin , bey xan in bin ich kool . jats'uts in 
wil ik in bin y ée t e l in suu t , y ée t e l yasque mixba'al ku y úuch ul teen . kin 
kala'antik inbaj xan , de por sí . y ée t e l tu jaaj il e ' , le máa k o'ob , yaan oora , ku 
beet ik o'ob chéen ba'al o'ob , ma' patal i' . ku debe r u chan kalant ik uba o'ob . ma' ku 
debe r u beet ik o'ob chéen ba'al o'ob i' . 
 
y ée t e l tu jaaj il e ' , teen e ' j ach táaj humilde en . ma' , ma' juntúul máa k séeb u 
kaxt ik ba'ate'el i' . teen e ' tranquilo en . ma' , ma' y ée t e l problema s i' . mas ma'alob u 
máan juntúul máa k ma' y ée t e l problema s i' . y no ka máan ak ech a yaan teech 
k'uuxil naj y ée t e l uláak' máa k o'ob . le o'ol al e ' ma' patal i' . mas ma'alob ka máan ak 
máa k chan , chan tranquilo , que ka máan ak ech yaan teech problema . y ée t e l wa tu 
jaaj il e ' mas ma'alob ka máan ak ech mixba'al yaan teech y ée t e l uláak' máa k . lelo' je' 
u béey tal a t'aan y ée t e l je' máax ak a k'áat e ' . min a'an teech problema . lelo' , wa 
yaan teech problema e ' , táan máan e ' , je' máax ak e ' túun , tun ts' e ' e ts' e ' pak tik ech wa 
tun burlark ech . wa tun beet ik teech wa ba'ax . le meen t ik e ' ma' patal ka kaxt 
problema i' . mas ma'alob ka beet jump'éel ba'al ma'alob y no que ka a beet jump'éel 
ba'al ma' patal i' . tumen ka beet jump'éel ba'al ma' patal e ' , ma' ta jóok'ol . wa ka 
beet ik jump'éel ba'al ma'alob e ' , ka jóok'ol y ée t e l . y ée t e l ka beet ik loob ti' a wéet 
 
 
 
 
 
wíinik il e ' , ma' patal i' . mix xan leti' ku beet teech loob ma' patal xan i' . le o'ol al e ' , 
mas ma'alob tranquilo u máan máa k que ka máan ak ech yaan teech problema . 
 
j ach tu jaaj il e ' , j ach k'a'an a'an u tso' olol u nu'uk ti' cada juntúul , juntúul 
xi'ipal , ka béey ak u yu'ub ik o'ob t'aan . tumen yaan e ' j ach táaj terco tako'ob , mun 
yu'ub ik o'ob t'aan . j ach séeb u kaxt ik o'ob ba'ate'el . j ach séeb u y a'al ik 
ba'al t uba o'ob . le o'ol al e ' ma' patal i' . k'a'ab ée t u chan tso' olol u nu'uk ti' ob . y ée t e l 
tu lá ak al e ' wa consentid o'ob xan e ' , le o'ol al e ' chéen ba'al o'ob ku máan u beet o'ob . 
pero k'a'an a'an u chan tso' olol u nu'uk ti' ob , ka béey ak u chan u'uy ik o'ob t'aan . wa 
ma' e ' , j ach ku máan o'ob xan punto . ti' tu láak' e ' , k'a'an a'an de por sí u chan 
humillartik uba'ob . wa ma' e ' , tumen yaan y ée t loco il i' , yaan y ée t loco il o'ob e ' , je'e l u 
joder t a'al xan e ' . ma' patal ba'ax ku beet ik o'ob i' . je' u béey tal xan u kaxt ik u beet a'al 
loob ti' e ' . le o'ol al e ' , ma' patal ka u kaxt o'ob ba'atel i' . juntúul láak' e ' , yaan e ' , chéen 
uts tu y ich o'ob u bin u kaxt ba'ate'el tu kaaj al y ée t wíinik il . yaan e ' , despues e ' , kan 
xi'i k e ' , ucha'an loob ti' e ' wa ba'ax úuch a'an ti' , leti' e ' kan suu nak e ' , golpea do . ma' , 
ma' contento i' . le meen t ik e ' , despues e ' túun e ' ku humillartik ubaj . despues ile' k éen 
ts'o'okok e ' leti' ku sufrir tik ba'ax úuch a'an ti' . le o'ol al e ' , k'a'ab ée t u chan 
kala'antik ubaj tuláakal le máax o'ob chan terco tako'ob o' . k'a'ab ée t u chan 
humillartik uba o'ob , ma' u máan u kaxt o'ob problema ti' uláak' wíinik o'ob , tumen 
ma' patal i' . 
 
jorge : bix a wil ik le xi'ipal o' wey timul e ' ? 
 
armando : le way a' j ach tranquilo , ma'a t ech u kaxt ik o'ob ba'ate'el yaan oora . 
pero yaan oora xan , kan taak le máa k o'ob way loco tako'ob a' , k éen kaxt a' ak le 
ba'ate'el ti' ob o' ku loxikubao'ob , ba'al o'ob ku beet ik o'ob . yaan oora ku 
 
 
 
 
 
loxikubao'ob . j ach yaan e ' , juntéen ak e ' taal juntúul le chan máa k u kaxt le 
ba'ate'el o' . ma' ka lo'ox i' ? ma' lelo' , chéen taal u kaxt ba'ate'el . tu tuukul taj wal e ' 
tun t'a'anal u novia , tun to ' okol ti' bey o' . bueno chéen bey a' , ma' uts tu t'aan bey ka 
t'a'anak u novia o' . ka túun taal e ' , ka jo'op' u y a'al ik ti' le máa k o' , ba'axten ku 
tsikbal y ée t e l le xch'úupal o' . ka a'al a'ab ti' e ' : - ma' , ma'a t ech in tsikbal y ée t e l . 
ba'ax e ' chéen tu s bil a beet a'al e ' . le o'ol al e ' , ma' patal i' . teen e ' ma' , ma'a t ech in 
kaxt ik te'ex ba'ate'el . ba'ax e ' jets'aba'ex , ma' a taal a kaxt to'on ba'ate'el . tumen 
to'on e ' ma' kaxa'an ba'atel o'on i' , - ka a'al a'ab ti' . leti' ma' … , bueno ok loox le chan 
máa k o' . ka tu defender t ubaj le chan máa k o' , ma' tsa'ay y ée t e l i' ka tu lox aj . ma' al i' , 
ka wil e ' . leti' e ' chéen taal u kaxt ba'ate'el e ' , ka lo'ox e ' . ka bin sufrir tu y otoch . ma' 
lelo' , ma' patal ba'ax taal u beet i' . chéen taal u kaxt le chan problema bey o' , ka 
lo'ox i' . ma' patal ba'ax taal u beet bey o' . tu tuukul tik e ' , tu'u s ij , ka a'al a'ab ti' e ' , túun 
t'a'anal , túun t'a'anal u novia a' , pero ma' jaaj i' . chéen tu'u s ij , ka túun leti' e ' 
molestar naj bey o' . ka taal túun u yil u kaxt le chan máa k way a' . 
 
le o'ol al e ' le way a' ma' , ma'ach u j ach kaxt ik o'ob problema . ma' uts tu 
y ich o'ob problema i' . ba'ax uts tu y ich o'ob e ' u máan o'ob . chéen u máan u ts'a o'ob 
vuelta o'ob , máan o'ob u kaxt o'ob ba'al bey o' u jaan t o'ob , u máan o'ob maan . o'ol e ' 
ku juntar o'ob e ' ku tsikbal o'ob te' chan k'í iwik o' , y ée t e l tuláakal despues e ' ku 
bin o'ob chital . le jaaj ku beet ik o'ob te' way a' . le way a' ma' , ma'ach u kaxt a'al 
ba'ate'el . ma' uts tu y ich o'ob ba'ate'el i' . mas ma'alob tranquilo que ka máan ak o'ob 
u kaxt o'ob ba'ate'el . 
 
jorge : pues , ba'ax uláak' ts'o'ok a vivir tik bey o' way timul e ' ? 
 
 
 
 
 
armando : bueno , teen e ' , j ach way timul e ' , j ach táaj ma'alob in wil ik . tumen 
yaan oora j ach ku p'áat al xan min a'an tu'ux u taal xan e ' , ka chan bin meyaj e ' , ku 
chan yaan tal teech jump'íit centavo . yaan oora i' min a'an teech e ' , ka jan t'a'anal 
meyaj te'elo' , beora yaan teech centavo a' . le o'ol al e ' kan anchaj ak u 
oportunidad il o' a pak' ik le chan iik bey o' , ku ts'a ik teech ma'alob cosecha , ka chan 
jóok'sik a chan centavo ma'alob i' . bey o' je' u béey tal este , a kaxt ik tu'ux a chan 
kux tal e ' . tumen yaan oora kan xu'up uk le chan iik o' , min a'an . ku p'áat al min a'an 
le centavo ' . ku p'áat al min a'an . kan t'a'anak ech meyaj wa tu'ux e ' , ka bin . pero wa 
min a'an xan e ' , léeyli ka bin meyaj ta kool e ' . yaan oora xan e ' , le k éen ts'o'okok u 
meyaj il ta kool e ' , yaan oora wa yaan máa k ma' ts'o'okok ti' e ' , ku t'an ik ech e ' , ka bin 
a wáan t ej . ka bin a wáan t kool , wa páak , wa ba'ax , wa ch' ak che' , wa ch' ak 
kolóoj che' , tuláakal . 
 
j e'ex beora túun beet a'al le ch' ak kolóoj che' utia'al u pa'ak' al le iik o' tu láak' 
año . le o'ol al e ' yaan oora … beora , j e'ex ma' túun meyaj o'ob , beora je' u t'an ik ech o' 
meyaj e ' , je' a bin a wáan t o'ob e ' . je' a chan a kaxt ik a centavo bey o' . bey o' mun 
p'áat al j ach min a'an teech centavo xan . j ach bey o' ma'alob . je' a chan kaxt ik tu'ux a 
ch'aik bey utia'al a man ik ba'al , ba'ax a chan jaan t o' , wa ba'ax utia'al a chan uk' e ' . 
 
beora ' , tu yora le u beet ik u semillero ' le máa k o' , te' way a' . j ach tu yora . 
beora ' je' ma'a x ak e ' tun t'an ik ech ch' ak kolóoj che' . pero wa yaan teech xan e ' , 
teech e ' yaan a bin a beet teech xan i' . yaan e ' ku y a'al ik teech : - ko'ox beet le teen a' . 
despues e ' ek bin beet le teech o' , - ki . despues e ' ma' tu taal u y áan t ech . despues e ' , 
ka wa'al ik ti' : - je' in bo'o tik ech e ' , despues e ' je' k bin beet le teech o' . - despues e ' , 
ma' tu taal u y áan t ech . ts'o'ok a wáan t ik e ' , ma' tu taal u y áan t ech teech . le 
meen t ik e ' mejor ku beet xan ti' , kin beet xan teen i' . 
 
 
 
jorge : bix a k'aaba ' túun i' ? 
 
bernardino : teen ? don bernardino yah cox . y teen e ' ki'imak in wóol ikil in 
grab art ik in chan t'aan bey a' . tumen taak in wu'uy ik tak ba'ax o'ob tu'ux kin chan 
falla r y ée t e l le t'aan o'ob bey a' . tumen u jaaj il e ' , pues k'a'an a'an k tsikbal tik 
ba'al o'ob ma' u y ojel in láak' u jejeláas il wíinik o'ob i' . 
 
jorge : kux teech ? 
 
guadalupe : doña guadalupe santiago cetina . 
 
bernardino : tu'ux , tu'ux bin ech j o'ol jeak e ' doña lupe ? tu'ux , tu'ux bin e'ex 
j o'ol jeak ? 
 
guadalupe : j bin o'on ich kool . j bin o'on pak' al iik , j bin o'on jóoyab . 
 
 
 
 
 
bernardino : ajan . y a'ab wáaj túun ta pak' aj e'ex i' ? 
guadalupe : y a'ab , seis caja s . 
 
bernardino : teen e ' , ma' sáam e ' j táa l en jóoyab . tin bis aj míin jump'éel ta m bor 
ja' . tin jóoyab taj u k'aan iik , míin 350 mata s mejen iik o'ob . ilej mejen iik o'ob o' 
túun . ma' u x áan tal e ' ts'o'ok u káaj al u jóok'ol u mejen k' u'uk ' o'ob , y ée t e l k 
jóoyab tik bey o' . apenas ku lúub ul le k a'an al ja' o' , k p'at ik xan utia'al u beel u 
crecer o'ob bey o' . 
 
guadalupe : bey to'on e ' , yaan k bin pak' uláak' . yaan , pero hasta k lá aj moláan tik 
u che' il le kool , ma' eel ma'alob o' . tumen ma' eel i' . tóo k a'ab e ' , ma' eel ma'alob i' , y 
mientras e ' , yaan k lá aj mol ik . k'a'ab ée t k lá aj moláan tik e ' ka k ka'a tóo k tu 
ka'a téen . 
 
bernardino : ma'alob . si le meyaj o' k'a'ab ée t . tumen , wa tumen u jaaj il e ' ku 
y okol le je'ebix le ja' j a'al bey o' , je'ebix le che' ob o' , le kool o' ma' u béey tal u y elel . 
ma' u béey tal u mol che' t a'al ich il le kool o' , u limpi art a'al utia'al u béey tal u 
tóo k chaj al le che' ob o' . k'a'an a'an le meyaj o' , bey o' . y bey in wa'al ik ti' le 
paal al o'ob a' ka k ts'áa ti' le meyaj o' , tumen cada meyaj o'ob e ' , yaan u meses il o'ob . 
por ejemplo , yaan u mes il páak , yaan un mes il kool , yaan u mes il tuláakal le 
meyaj o'ob bey o' . yaan u mes il o'ob bey utia'al u meyaj t a'al o'ob o' . je'ebix beora , 
pues le semillero , pues ts'o'ok u nuk tal . k'a'an a'an xak'l a'an tik o'ob te' lu'um o'ob o' , 
ka páat ak . . . kan taak le k a'an al ja' o' , pues ku chan áan tik o'on jump'íit bey o' utia'al u 
ts'a ik u y ich le mejen iik o'ob o' . 
 
 
 
 
guadalupe : jaaj . si je'ebix lela' . y a'ab uláak' ba'al k'a'ab ée t k meen t ik te' ich 
kool o' . chéen ba'al beora táan u y a'al a'al teen ka xi'i k en ka'ach tumen in 
wíicham e ' , pero ma' bin en i' . k'a'ab ée t , kin wa'al ik ti' e ' , ma' táan . k'a'ab ée t in 
p'áat al in wak' jump'íit k'áan . ma' xaan ka taak le máa k ch' a' ik k'áan o' . kin 
k'ub ik e ' , ku yaan tal to'on jump'íit centavo utia'al k man ik jump'íit ba'al u jaan t k 
mejen paal al o'ob taak u jaan t ik o'ob . 
 
bernardino : jaaj . tumen le paal al o'ob o' , si yaan oora xan e ' , pues tu k'áat ik o'ob 
ti' u maama . pues mayor ment e , mayor ment e mama tsil e ' , pues leti' le ilik le 
necesidad ti' ich naj o' , tumen leti' ku p'áat al yaan oora te' ich naj o' . pues le paal o' 
kan taak chaj ak u jaan t ik o'ob ba'al e ' , ma' u k'áat ik o'ob wa min a'an le u chan u 
tojol e ' . pues trabajo bey o' . k'a'an a'an u chan lep' ik u y óo l máa k y ée t e l le wak' 
k'áan o' . ka u ts'o'ok es tak jump'éel , mas o menos jump'éel k'áan semana l , pues 
utia'al u chan áan tik xan u yíicham jump'éel óotsil ko'olel bey o' . 
 
guadalupe : pues to'on e ' , leti' k meen t ik le meyaj bey o' . tumen le mejen 
ang e l o'ob xan o' , je' ba'al ak ka u yil o'ob táan u ko'onol e ' , taak u jaan t ik o'ob , taak u 
yuk' ik o'ob leti'ob . leti'ob e ' , ma' táan u y a'al ik o'ob wa yaan u tojol wa min a'an u 
tojol . le o'ol al e ' k'a'ab ée t u meen t ik máa k jump'íit meyaj ka páat ak u yaan tal xan 
jump'íit centavo ti' . ma' chéen xan ka ch'u y lak ti' u yíicham xan , ka u y a'al e ' wa 
bija'an u yíicham meyaj , u yíicham yaan u taas jump'íit centavo . pero le ku taas ik o' 
u yíicham xan o' , chéen xan jump'íit xan e ' . pues ma' u ts'a ik xan utia'al u gasto xan 
le mejen ang e l o'ob xan o' . beora puro man ixi'im kun meen t a'al e ' . yaan oora yaan 
u ki' il , yaan oora min a'an u ki' il . yaan oora chéen u chan jump'íit k'u t bil iik ka 
 
 
 
 
meen t ik u jaan t a mejen paal al , jump'íit mejen ch'óoch' waaj , jump'íit sa ' , leti' le 
je'e l u jaaj il o' . 
 
bernardino : j ach bey o' , tumen le vida a' che' e uts il ko'oj tuláakal ba'al . beora , 
beora ma' u tiempo il u jaan t a'al j ach bak' i' . tumen j ach chéen le bak' o' , yaan tu'ux 
a cuarenta , a cincuenta u kilo e ' . pues le j ach u jaaj il e ' , máa k óotsil bey a' , ti' tiempo 
j ach anik o'on a' , pues chéen chan juch' bil sik il , chéen chan péenkuch , chéen chan 
k'u t bil p'aak . le ku y a'al a'al ti' o' le p'aak y ée t e l le sik il o' ka xa'ak' tik ku y a'al a'al 
ti' e ' x papa'suul . pero le mas úuch ej , nukuch máa k in abuelito s o'ob ku y a'al ik o'ob e ' , 
tóo n cha' ch'oom wa papa'suul . leti' le ku y a'al ik o'ob bey le jan al o' . y ki' ik i' ba'al u 
jaan t a'al j ach jaaj xan . y tumen j ach u jaaj il e ' máa k óotsil , pues máa k chan 
campesina , pues yaan oora , yaan oora min a'an . il le lu'um o'ob túun beora ' , le k 
meyaj tik a' . pues hasta j ach ki'ib ok tako'ob kan ts'o'okok u y eel o'ob te' le che' ob te' 
ich il le kool o' . ka wil ik le tuunich o'ob o' ku y eel o'ob . ma' al o'ob táan u preparar t a'al 
utia'al u pa'ak' a'al le paak'áal o'ob , que sandía , que tuláakal jump'íit paak'áal o'ob , 
je'ebix le xtóop' o' , je'ebix le sik il o' , je'ebix le nal o' . pues j ach u jaaj il e ' ta'a y tak u 
k'uch ul u tiempo il . le veinte de mayo k'a'an a'an , wa ku lúub ul santo ja' e ' , pues ku 
pa'ak' la'aj al le paak'áal o'ob bey o' utia'al a cosecha r tak tu mes il junio , utia'al u chan 
deferder tik ubaj . 
 
bix a wil ik , man lupe ? teech e ' , tsikbal t to'on e ' bix u forma il a wil ik le 
vida , bix u se en taal le k'oja'an il a' . tumen úuch ka'ach e ' min a'an le se en 
k'oja'an il o'ob a' . bejla' e ' , como yaan granjas k'éek'en e ' , yaan que tséemb il 
wakax o'ob y ée t e l alimento e ' . pues y a'ab kach ba'al ku jaan t ik máa k , wa chich arrón 
je'ebix le ba'al , sen golosina ku jaan t ik le paal al o'ob o' . hay veces e ' ku taas ik 
 
 
 
 
 
talam il . ku taas ik ya'abach k'oja'an il o'ob ti' u cuerpo xan le paal al o'ob a' . bix a 
wil ik ? 
 
guadalupe : jaaj . lelo' de por sí bey a' . tuláakal tak je'ebix le kíim il o'ob ku 
y úuch ul te' náach il o'ob o' tuláakal bey o' . jaaj , ma' táan u k'uch ul to'on way j ach ka 
úuchuk ka kíim ik o'on xan e ' . pero mientras e ' , tuláakal u k'oja'an il o'ob , tuláakal u 
y iik' al u kíim il le máa k o'ob way a' , leti' le ku k'uch ul o'ob way a' . leti' le ku 
afec tar tik le mejen paal al y ée t e l k'oja'an il o'ob . ku ts'a ik chi'ibal nak' ti' ob , ku ts'a ik 
cho k wil ti' ob , ku ts'a ik se' en ti' ob . bey xan ba'ax uláak' , bey je'ebix bey wa yaan 
yaj reuma ti' máa k , y ée t e l le lá al o' . ka póok ik jump'íit le lá al o' ka ch o' ik te' ta 
wook , tu'ux ku ki'in a' am o' . láayli xan e ' remedio xan bey xan o' . 
 
bernardino : jaaj . tumen le ba'al bin bey o' , le ka wa'al ik o' , le k'oja'an il o' min a'an 
bin , min a'an bin ts'a ak utia'al teech . chéen je'ebix ka wa'al ik o' , jaaj remedio . 
tumen jump'éel ba'al le kan , quizas e ' pues le kan ch'íij ik máa k e ' tuláakal ba'al o'ob 
ku taal , k'oja'an il o'ob ku taal tu wíi nkil il máa k . tumen u jaaj il e ' je'ebix ku y a'al a'al , 
ku y a'al ik le aj ts'a k , le aj ts'a k yaj o'ob o' , pues ts'o'ok bin u debilitar u wíi nkil al 
máa k . ts'o'ok u yaan desga s te ti' u baak e l máa k . pues lógica ment e hay veces e ' , 
pues , u ts' anik e ' , pues tak ka úuchuk ba'al ti' máa k bey o' . 
 
guadalupe : pues , j ach jaaj . tumen bejela' e ' … ka'ach , je'ebix ka'ach o' . ka'ach e ' , 
ma' , tak le nukuch máa k o'ob o' ma' . ku yil ik o'ob tak ochenta año s , noventa año s . 
pero bejla' e ' ma' , yaan e ' e cincuenta año s , sesenta año s e ' ts'oka'an bey o' . ma' táan u 
durar u vida máa k . yaan e ' chéen kan a wu'uy e ' , táan u k'i'inan u pu'uch , táan u 
kojk'ala'ank il u máan , ma' táan u béey tal u máan . yaj , yaan reuma ti' , yaj u pu'uch , 
 
 
 
ba'al o'ob ku k'i'in a'an ti' . pero wa máa k u y ojel ya aj e ' , tak le xíiw o'ob , yaan u y ojel 
remedio s e ' , je'e l u béey tal u meen t ik remedio s xan ti' u wíi n k al al máa k e ' . ka 
páat ak u yil ik e ' , wa ku chan máan ti' wa ma' táan u máan ti' . ahora wa ma' táan u 
máan ti' e ' lelo' , ku bis a'al túun te' tu y iknal aj ts'a k yaj o' . 
 
bernardino : bix a wil ik ? yaan máa k e ' pues yaan óo l i' chan ma'ak'ol il xan ku 
utiliz art ik e ' , tu lugar u yaan oora , hay veces e ' yaan le sandía u meen t u jugo il u 
yuk' u paal al o'ob , u yuk' leti' y ée t e l u yíicham e ' , ma' táan u , ma' táan u man ik . sino 
que , ba'ax ku meen t ik e ' mas ku bin u man jump'éel nuxi maxi te'elo' , wa ku p'a x ik , 
como quiera . táan u yuk' ik chokoj jan al e ' , táan u yuk' ik xan le ba'al síi s bey o' . 
pues hay veces e ' , pues , ma' táan u k'uch ul le tiempo j ach jaaj o' , le tak le ochenta , 
noventa , tak cien año s o' . yaan le úuchben nukuch máa k o'ob o' tak ciento veinte ku 
yil ik o'ob e ' . tumen leti'ob e ' ma'ate ech u máansik o'ob mala noche . ma'ate ech u 
jaan t ik o'ob chéen bini'i t jan al . leti'ob e ' j ach u conservar u kalant maj u 
wíi nkil al o'ob xan . le o'ol al e ' ku yil ik o'ob le cantidad de año s bey o' . je'ebix to'on 
bejla'a , ba'ax ken k ilej ! ku ts'o'okol apenas yaan to'on treinta , cuarenta año s e ' , ma' 
sáa s il k ich i' . ma' y a'ab , ya'abach ba'al o'ob ku y úuch ul bey o' ? pues quizas e ' , pues 
tu y o'ol al le ambiente , tu y o'ol al le iik' le ku taal wal a' . wa hay veces ma' u y ojel u 
kalant ubaj xan máa k i' . 
 
guadalupe : jaaj . je'ebix a wa'al ik o' , yaan oora máa k e ' chéen chan ma'ak' óo l , ma' 
táan u meen t ik bey o' . pues leti' séeb ile' , ku bin tu y iknal doctor . pero wa leti' máa k 
bey u y ojel le remedio s o'ob o' , je'e l u béey tal u meen t ik ti' u wíi nkil al máa k e ' . 
je'ebix tak to'on bey a' , je'ebix óotsil o'on bey a' . min a'an way e ' , jump'íit , chéen 
jump'íit waba'ax ku jaan t ik máa k e ' , k'a'ab ée t a xachik abaj meyaj , je'ebix tak le 
 
 
 
 
 
wak' k'áan o' . k'a'ab ée t a meen t ik a wak' ik jump'éel k'áan . ba'ax k'iin ma' táan a 
chan a wak' ik jump'éel k'áan ? yaan oora e ' quince día s ka chan wa'atal a wak' 
jump'éel k'áan . ka ts'o'oksik e ' , ku bo'o t a'al teech chan cincuenta pesos . báan kan a 
meen t y ée t e l chan cincuenta pesos ? ken a man seis pesos jump'íit wa bu'ul , wa 
ixi'im ken a man ej , le k éen u k'áat waba'ax a mejen paal al e ' , min a'an . 
 
pues jaaj il e ' , je'ebix túun a wa'al ik o' . yaan máa k e ' u séeb ile' ku y a'al ik e ' : 
 - bin in ka'aj in man refresco , coca in wuk' ej . - wa charr itos ba'ax u ts' aj ti' u mejen 
paal al . pero wa je'ebix to'on bey yaan , yaan to'on je'ebix china , je'ebix pak' á al , 
limon , je'e l u béey tal u meen t ik u refresco il máa k u ts' aj ti' u mejen paal al e ' . pero , 
bey túun je'ebix a wa'al ik o' , u séeb a'an ile' , ku j áan bin te' tiendao' ku man ik 
jump'éel refresco e ' , ts'oka'an bey o' . le refresco , jugo natural e s o' , mixmáak 
meen t ik . ma'a t ech u j ach u usart a'al o'ob bejla' e ' . 
 
bernardino : mas leti' , le aj ts'a k yaj o'ob o' , leti' le ku recomendartik o'ob o' 
ba'al o'ob natural es , ka páat ak u yaan tal energías , prot e inas tu k'i'ik' e l máa k , ka 
p'áat ak vitamina do . tumen ma' táan u j áan tsa'ay al le mix jump'éel viru s , mix 
jump'éel k'oja'an il , ti' se' en o'ob , ti' ba'al tak ku tsa'ay al ti' máa k e ' . tumen yaan 
alimento ti' le cuerpo bey o' . pero mayor ment e , je'ebix k a'al ik o' , u ma'ak' óo l i' 
máa k e ' ka man ik mas , puro coca - cola u yuk' máa k bey o' , táan u ts'a ik mas 
k'oja'an il ti' máa k . beora ' u clase s il ba'al yaan , yaan diabe t es , yaan tuberculosis , 
yaan jump'éel monton . yaan colesterol , yaan jump'éel monton k'oja'an il ku taal . 
tumen j ach u jaaj il e ' ma' táan u kalant ik ubaj máa k . 
 
le año ku wal aj ki' , míin 30 año s , 35 año s jeala' , juntúul in abuelito , leti' le 
j kíim de 120 año s leti' e ' . leti' e ' , ma' operar t a'an bey tumen apen dice i' . ma' , 
operar ta'ab ti' mixba'al i' . ku y a'al ik e ' : - pues j ach u jaaj il e ' kan a jaan t e'ex , kan a 
 
 
 
wuk' e'ex , pues yaan te'ex u chan centavo il , ma' a máan a jaan t e'ex ba'al j ach y a'ab . 
ka a tuukul t a j ach a jaan t ik e'ex y a'ab ba'al bey e'ex , bey e'ex k'éek'en e ' , - ku y a'al ik 
ti' to'on . pues j ach u jaaj il e ' jump'éel nojoch le consejo ku ts'a ik to'on le nukuch 
máa k o'ob bey o' . pues ma' u y ojel o'ob xook i' , máa k o'ob j ach mix “ a ” , mix jump'éel 
xook u y ojel o'ob . mix t'aan le kastelan t'aan o' . pero jats'uts u ts'a ik consejo ti' 
máa k . tumen leti'ob e ' lik' nal o'ob ti' le vida bey o' , ma' j ach máa k o'ob mix j ach 
óotsil o'ob i' mix j ach ayik'al o'ob i' . ku y a'al ik túun e ' : - pues j ach u jaaj il e ' hijo s , - ku 
y a'al ik , - yaan máa k xan j ach táaj óotsil , pero leti' le móoch o'ob o' , leti' le 
jooykep o'ob o' , mayor ment e i' k'a'an a'an u chan tukl ik máa k e ' bix ka meyaj . - 
 
tumen le kool a' táan a pak' ik ts'í im , táan a pak' ik m ak al , táan a pak' ik nal , 
táan a pak' ik tuláakal e ' . pues le k éen k'uchuk le tiempo le sequía o' , le tiempo 
je'ebix le mes il marzo , que abril , que mayo , que junio , min a'an cosecha , pues yaan 
u chan l íik' e s maj te'elo' te' nak' l ik o' . pues yaan tu'ux u bin u ch' a' u jaan t ej , 
máa sima' ? leti' k'a'an a'an jan k xachik baj k meen t o' . 
 
guadalupe : jaan bey o' . je'ebix a wa'al ik o' , yaan horae' le u maas séeb ile' u 
y iknal doctor . pero je'ebix yaan oora , je'ebix yaan oora ku ná ak al a wóol tu y iknal 
doktor e ' , ma' táan u ts a' ak al teech jump'éel koj a'an ile' . ka taal ta wotoch e ' ka 
meen t ik remedio s e ' . je'ebix tak wa yaan teech elel nak' il o' , ka licu art ik le sabila o' , 
ka ts'a ik hielo ich il e ' , ka wuk' ik , sin que azucar e ' ka wuk' ik e ' . ku ment ik teech 
jump'íit remedio . pero wa ma' e ' je'ebix tak le papa s o' , je'ebix tak le p'aak 'o , ka 
licu art ik e ' , ka wuk' ik sin que y ée t e l azucar sin que y ée t e l ta'ab , chéen bey o' . ka 
licu art ik . je'ebix le zanahoria o' , ka licu art ik e ' , ka wuk' ik e ' . le bey o' , leti' xan 
ts'a k ik bey xan e ' le elel nak' il ti' máa k , wa yaan xan ti' máa k xan ich bey u cuerpo . 
 
 
 
 
 
bernardino : jum . j ach jaaj a t'aan le je'e l o'ob o' . tak , ko'ox a'al ik , ma' táan u jan 
ts'a k ik , pero chéen táan u prevenir tik , chéen táan u chan aliviar tik . le algo bey o' 
chéen u chan aliviar tik e ' , pues , ti' yaan kan máan ak xan bey o' . teen e ' , j ach u 
jaaj il e ' , ts'o'ok teen cuareta y tanto s año s . j ach u jaaj il e ' , yaan oora pues padecer tik 
jump'íit k'oja'an il , yaan oora chéen y ée t e l xíiw , chéen y ée t e l ba'al o'ob e ' , pues chan 
aliviar bey o' . tumen yaan oora xan j ach jaaj e ' , como jump'éel máa k campesino 
min a'an u chan seguro , min a'an u issste , min a'an tuláakal le ba'al o'ob bey o' . pues 
j ach u jaaj il e ' yaan u yil ik máa k bix u meen t ik máa k , j ach jaaj . 
 
pero to'on e ' , bey o'on j ach jaaj il e ' bey j e'ex le mejen síin ik o'ob o' . le 
síin ik o'ob o' , ti' u tiempo il le bin le k'iin o'ob bey a' , le sequía s o' , leti' e ' táan u but' ik u 
yo'och o'ob bin . táan u almacen art ik u yo'och o'ob ti' u chan cueva o' , tu chan 
jool o'ob . le kan k'uchuk u tiempo il túun legal min a'an tu'ux u ch'aik o'ob e ' , leti'ob e ' 
yaan utia'al u jaan t o'ob i' . pues k'a'an a'an k p'áat al mas inteligente o'on todavía ti' 
leti'ob , pero leti'ob mas inteligente o'ob ti' to'on . 
 
guadalupe : bey o' . bey je'ebix ka wa'al ik o' . yaan horae' bey o' k ilik k'a'ab ée t u 
meen t ik u meyaj máa k . k'a'ab ée t u pak' ik jump'íit nal máa k . pero yaan horae' 
ts'o'ok a'an a pak' ik e ' , ku taal le ch'íich'o' , ku luk' ik e ' , ku bis ik e ' , ts'o'ok a'an bey o' , 
ma' táan u jóok'ol . pero yaan horae' ka ka'a pak' ik tu ka'a téen e ' , ku jóok'ol e ' , ku 
ka'a taal yaan al , je'ebix tak le juuj , je'ebix tak le tóo l ok o' , ku bis ik , ku jaan t ik . 
mientras e ' leti' le a chan paak'al , le a chan ixi'im e ' ma' táan u jóok'ol . pero ka ts'a ik 
u jeel e ' ku jóok'ol e ' , pues yaan oora ku yaan tal u cosecha e ' . yaan oora xan e ' , pues 
ka perder tik e ' , ma' táan u yaan tal cosecha ile' , ts'o'ok a'an bey o' . ts'o'ok a perder tik 
bey o' . 
 
 
 
 
 
bernardino : jaaj . yaan oora , yaan oora xan e ' ba'ax ku y úuch ul e ' pues ts'o'ok u 
chan logrart ik máa k , jaaj . jaaj u meyaj tik je'ebix a wa'al ik o' , le kan taak le ciclon o' , 
ku lá aj lúubsik . wa ts'o'ok u ná ak al tak a metro k a'an al ile' , ku p'uch ik e ' , ku 
k'as kun tik , destruir tik . yaan oora wa ma' xan e ' , ku taal le k'a'am kach ja' o' , ku 
búul ul , ku ná ak al tak , way e ' , jump'éel teen e ' , ná ak tak a metro y medio . yaan tu'ux 
parte s e ' , tu'ux k'óo m tako'ob o' , ná ak tak a dos metro s k a'an al il le ja' o' , y tuláakal le 
mejen paak'áal o'ob bey o' , ku ts'o'okol ti' bey o' . pero j ach u jaaj il e ' , to'on e ' , ma' táan 
u béey tal k des anima r tumen k meyaj . yaan ak k ka'a l íik' il , yaan k ka'a dobl art ik 
esfuerzo utia'al k meyaj tik . 
 
guadalupe : jaaj . lelo' de por sí bey o' . ma' , ma' táan u lúub ul y óo l máa k ka u 
y a'al e ' wa tumen ts'o'ok a'an u y úuch ul bey o' , ma' táan in meen t ik uláak' , wa bix i' , 
ka p'áat al ma' táan a meen t ik e ' . kux túun ti' uláak' jump'éel año , báan ken u jaan t a 
mejen paal al ? pues min a'an ba'al a o'ob u jaan t ej . je'e l túun e ' , wa ma' a cha' ik u 
lúub ul a wóol , ka meen t . kex ka taak tak ciclon , kex ka taak isidoro e ' , pues lelo' . 
yaan a meen t ik u jeel , ma' táan , ma' perder tik bey o' . pero leti' , wa ku lúub ul a 
wóol ma' meen t ik e ' , pues lelo' ts'o'ok a'an bey o' . lelo' k éen ts'o'okok e ' , j ach túun 
min a'an j ach túun sequía tu jaaj il , tumen min a'an tu'ux a ch' a' ik . mientras que 
min a'an teech taak'in , is tik yaj chan campesino máa k . chéen chan , chéen chan kool 
ku meen t ik máa k , chéen chan páak ku meen t ik máa k . yaan horae' , treinta pesos ka 
chan náajal tik , veinte pesos ka ná aj a tik , cincuenta pesos ka náajal tik e ' . báan ken a 
ment y ée t e l cincuenta pesos wa y ée t e l treinta pesos ? mixba'al ken a meen t ej . 
chéen kan a man jump'íit wa ba'ax e ' , ts'o'ok a'an bey o' , ts'o'ok a'an u xu'up 'ule' . 
min a'an , min a'an . bix kan a meen t ik bey wa min a'an mix jump'éel peso ? 
 
 
 
 
 
bernardino : j ach ko'oj tuláakal ba'al j ach jaaj . de por sí bey o' , tuláakal ba'al 
ko'oj , je'ebix beora ' , je'ebix le ixi'im a' . quizas e ' , le gobierno ' xan a' , pues tu lugar u 
chan defender tik óotsil jump'íit e ' , pues táan u mas joder tik o'on . a wojel wáaj 
bey a' , a wojel wáaj j ach bajux u tojol le ixi'im o' beora ? a ciento cincuenta y cinco 
u kilo e ' u tojol . le waaj o' , yaan tu'ux a ocho , a ocho cincuenta , a diez . ma' igual 
tu'ux o'ob i' . pero j ach u jaaj il e ' , le o'ol al túun kin wa'al ik teech e ' , pues yaan u 
xachik ubaj chan meyaj máa k . je'e l ba'ax ak e ' , pues yaan a chan meyaj tik . wa , 
ko'ox a'al ik , yaan u xachik ubaj máa k u meyaj t u alba ñ il il . bueno , yaan a wil ik 
tu'ux kan a chan kaxan t a kux tal y ée t e l u paal al máa k . bix túun , pues de por sí bey 
le natural yaan ik o'on bey o' . 
 
jorge : k'áat ik wa yaan u bin peto wa ba'ax . 
 
guadalupe : bin ech wáaj peto j o'ol jeak ? 
 
bernardino : teen e ' , j o'ol jeak e ' , ma' . ka'a w jeak e ' sí j bin en . taal juntúul maestro 
way il k en e ' , ka tu invi tarten ti' jump'éel almuerzo e ' kaj j bin en i' . kux teech , yaan 
wáaj a bin sáam al peto bey a' ? 
 
guadalupe : teen e ' yaan in bin jump'íit oora peto . pero j o'ol jeak e ' j bin o'on 
ya'axkaba' . j bin o'on … ku kon jump'íit u kaab le máa k o'ob o' , j bin o'on xíimbal tu 
paach o'ob . ka ts'o'ok e ' , je'e l o'on xka'akal xíimbal . ku ts'o'okol e ' ka jo'op' k máan 
k cha'an t tak iglesia s o'ob yaan te' tixkakal o' . yaan , jaaj ki'ich k elem iglesia yaan i' . 
yaan tak u bej jaltuno' ob ich il le u pila s il o' , bey ch'e'en o'ob . kensa tak ba'ax uláak' 
 
 
 
 
sen yaan te' iglesia o' . puro úuchben ba'al o'ob , puro jats'uts ba'al o'ob yaan te' tu 
iglesia il tixkakal o' . 
 
bernardino : jaaj . si yaan uláak' le mulu'ucho' ob te' naats' il te'ela' . ma' in wojel 
wa a wilm e'ex i' , te' naats' te' . . . míin j ach , táan ch u mu k u bej il tak xka'akal a' , en tre 
xka'akal tak way e ' . te' bey baanda ta bin te' xka'akal . bey a' , ta j ts'í ik k'ab il e ' , ti' 
yaan jump'éel múul j ach nojoch i' . jats'uts ba'al . bey yaan u piramide il k a'an al 
bey a' . chévere , j ach chévere le ba'al o'ob je'e l o' . ma' in wojel wa a wojel xan i' . 
 
guadalupe : ma'a t ech . chéen ba'ax kin wu'uy ik u y a'al a'al e ' te' tixkakal bin , te' 
tu iglesia il bin le tixkakal , j ach bin ti' tu chú umuk il bey tu'ux yaan bin uláak' 
jump'éel xl a' pak' , úuchben pak' o' . ku y a'al ik o'ob bin e ' , ts'o'ok a'an bin y okol bin 
il bil bin bey o' te' ich il , tumen yaan u ts'ono'ot il . yaan jump'éel ts'ono'ot bey 
nojoch a' , pero ich u terreno juntúul le nojoch máa k yaan o' . pues ka ok bin il bil bini 
le . . . , ma' in wojel ba'ax , míin “ satélite ” , wa ma' in wojel ba'ax le ok ik o' . kan bin 
ila'ab bin e ' j óo joch il bin y áan al bin tak le carre tera bin bey a' . ba'ax túun yaan 
bin e ' , jump'éel nuxi ' pato boox bin e ' , pato bin yaan o' . hasta t'aat'alk il bin u chan 
bej il bin e ' le ja' bin o' , leti' le ku y a'al ik o'ob bey o' . leti' úuchben wa ba'al wa bey o' . 
báanten túun y áan al le carre tera bey o' , ti' yaan le pato , ti' yaan bey o' ? jump'éel 
nuxi ' boox pato . ku ts'o'okol e ' , min a'an mixba'al bey u jaan t , bey u luk' , ka kuxlak 
bey o' . kensa bix kux l ik bey o' . leti' le bey ku y a'al ik o'ob bey o' , úuchben ba'al , 
jel a'an u yil a'al . ex t r año s o'ob ma'a t ech u yil a'al . y a'ab máax e ' , táan u extrañ art ik , 
tumen ma'ate ech u yil a'al bin le ba'al bin bey tumen le máa k o'ob ku l íik' la'aj al o'ob 
bejela' e ' . pero úuchben nukuch máa k o'ob e ' , tal vez u y ojel o'ob wa ma' u yilmo'obi' . 
 
 
 
 
 
bernardino : jaaj . si túun le je'e l ka wa'al ik o' , tu tsikbal t aj teen juntúul nojoch 
máa k , jump'éel nuxi ' nojoch máa k , nuxi ' gor do , nuxi ' polok . polok le nojoch 
máa k o' . bey tu tsikbal t aj ti' to'on . j bin o'on ilej , oko'oni' , t ilaj le u jool le 
ts'ono'ot o' . ma' sen nojoch , bey a' . tu tsikbal t aj to'on tu y o'ol al le je'e l o' , 
ba'al tako'ob , je'e l o' . pues , yaan ba'al o'ob natural e s o'ob xan bey o' , pero ma' 
ojel a'an e ' wa kux a'an wa kimen . j ach u jaaj il e ' , jats'uts , jats'uts le lugar o'ob je'e l o' . 
j bin o'on xíimbal te' xka'akal o' , míin leti' e ' , leti' le semana jóok' o' , míin utia'al 
domingo ka ' bin o'on i' . pero ma' , de repente ma' táan u xan tal k éen ka'a xi'i k o'on i' , 
tumen yaan juntúul máa k j ach taj u yeet' i' . ku yet'ik máa k . ku yutskin aj baak . u 
j ach j ach ma'alob le máa k o' . 
 
guadalupe : jaaj . kux túun beora e ' ? yaan wáaj túun a bin peto sáam al ? wa 
ka'abej ? báan k'iin a bin e'ex xíimbal ? túun ka bin e'ex xíimbal ? 
 
bernardino : yaan k bin domingo le ku taal a' . yaan jump'éel . . . yaan u taal le 
candidato ku y a'al a'al ti' , le don xavier ku y a'al a'al o' . pues yaan invi tad o'on ka 
xi'i k o'on ilej . chéen wa anchaj tiempo i' k bin , wa ma' e ' ni modo s . beora ko'oj xan 
u pasaje il tuláakal . yaan wáaj a bin e'ex jóoyab je'ebix tarde bejela' e ' ? 
 
guadalupe : yaan k bin jóoyab . yaan k bin mol che' . u yalab le che' ob bey ma' 
eel o'ob , yaan k bin jel mol che' e t ej ka k tóo k ej . yaan k bin jóoyab t jump'íit le 
iik o'ob o' . yaan k bin julbe'ent tu'ux jaan ta'ab o'ob tumen le juuj o' , yaan k bin pak' 
uláak' . yaan k jóoyab . yaan ya'abach ba'al yaan k meen t te' ich kool o' . chéen yaan 
oora ma' táan u yaan tal tiempo k bin e ' . pues , táan u páak ' tik o'on le meyaj bey te' 
ich kool o' . yaan oora e ' kex jíi t ba k bis ik y ée t e l k mejen paal al , tak k'a'ab ée t k bin 
 
 
 
 
y ée t e l k mejen paal al e ' . tak bin min a'an modo , yaan k bis ik o'ob tak leti'ob te'elo' . 
tumen to'on e ' juntúul máa k o'on campesina o'on . way e ' , capesin a s o'ob yaan way e ' . 
way e ' tak u ko'olel il o'ob tak u xiib il o'ob e ' xmeyj il o'ob . x campesina s o'ob , x - ich 
kool il o'ob . 
 
yaan oora e ' walkil a' mixba'al tu ka'aj u y u'ul máa k . yaan oora e ' ée k'sam en 
táan u y u'ul máa k e ' y ée t e l u mejen paal al . ken u'uluk ech e ' , bin a ka'aj a meen t 
jump'íit ba'al a jaan t ej , bin a ka'aj j ach … mixba'al a chak maj e , táan a kaxt ik 
jump'íit wa ba'ax a jaan t ej , jump'íit je'ebix le k'u t bil p'aak , je'ebix sik il bey o' , leti' 
le x papa'suul bey o' . leti' le ku j áan meen t ik máa k u séeb a'an il u jaan t máa k o' , ka 
páat ak u jaan t ik jump'íit máa k le ba'al bey o' . ku ts'o'okol e ' ku ka'a bin máa k . 
 
bernardino : ma'alob ka k a'an s a' ak le paal al o'ob o' , tumen wa ma' e ' , ma'ak' óo l il 
ku k a'an s a'al xan ti' ob . tumen te' bin nukuch kaaj o'ob , ti' le ciudado' ob beora , yaan 
bin banda los i' , yaan bin , pues u meejen t a' paal al o'ob bey o' . como ma'ate ech u 
la'amal o'ob meyaj e ' , chéen máan ku meen t ik o'ob . pues kan nuuk ak ak o'ob , juntúul 
máa k desde de veinte año s e ' , ma' táan a tusik u beel , le kan a wóot a wa'al ti' e ' . 
pero je'e l túun le je'e l a' , pues kan taak k a'an a'an e ' , pues min a'an , min a'an u ganas il 
u máan loox wa ba'ate'el wa u forma r t u banda . je'ebix le ku y a'al a'al o' , te' tumen 
le banda s o' bin ti' le ciudado' , yaan que clase s il . yaan batos loco s , yaan . . . ma' in 
wojel ba'ax u je'e l o'ob i , pero y a'ab . 
 
je'ebix way j ach jaaj il e ' , pues tak u mejen paal al il o'ob desde de siete , ocho 
año s e ' , ku bin o'ob meyaj , ma'alob . gracia s ti' chan kaaj bey a' , pues leti'ob e ' u 
dedicarm uba o'ob ti' meyaj . ma' , min a'an , min a'an mix jump'éel clase vicio , je'ebix 
káa l tal , je'ebix droga , je'ebix ba'al o'ob . gracia s way e ' min a'an , min a'an ookol to'on , 
min a'an , min a'an mixba'al . bueno , ma'alob ka k a'an s a' ak le pala l o'ob bey o' . pues 
 
 
 
 
j ach u jaaj il e ' , tumen kan nojoch chaj ak juntúul wíinik e ' , pues u y ojel meyaj , ma' 
táan u ja'as a'al u y óo l , míin , míin , mixmáak . como fácil yaan u kaxt ik u kux tal , 
sáam al , ka'abej , ku kaxt ik u y atan . yaan u oblig acion e ' , pues u jaaj il e ' , fácil ken u 
yil le vida . pero wa ma' k a'an s a'an meyaj ti' , chéen xook ku meen t ik o' , ma' tu 
alcanzar taj jump'éel profesion e ' , u carre ra e ' , pues u jaaj il e ' chéen jooykep il . wa 
chéen kan a wil e ' tu káajsik tak ookol . chéen kan a wil e ' ts'o'ok u kaxt ik uláak' 
ba'al u meen t ej . 
 
guadalupe : jaaj . bey je'ebix ka wa'al ik o' , ma'alob k'a'ab ée t u k a'an s a'al o'ob 
meyaj . yaan juntúul túun teen le in chan hijo j ach táaj ma'ak'ol , j ach táaj u p'eek u 
bin ich kool . j ach táaj u k'áat e ' chéen ka p'áat ak bin ich naj bin , j ach bin táaj chokoj 
k'iin bin . pero kin wa'al ik ti' e ' : - hijo , si to'on way e ' , to'on capesin o'on . - a papaj e ' , kin 
wa'al ik ti' e ' , - de por sí to'on e ' ich kool k'a'ab ée t ak bin . pero de por sí yaan , ma' 
táan u béey tal a p'áat al ka a wa'al ma' táan a taal . - ahora , uláak' juntúul o' , lelo' ma' . 
lelo' , don uts tu y ich u bin ich kool . lelo' , ken k'uchuk e ' , táan u máan mol che' . 
táan u máan páak . táan u máan u yil le mejen iik o'ob o' . táan u máan jóoyab . 
táan u máan u yil je'e l ba'al o'ob u meen t te' ich kool bey o' . pues leti' , tak to'on e ' , 
ma' táan k a'al ik e ' wa tumen mejen tak k mejen chaambal e ' , ma' táan k bin ich kool 
wa bix i' , ka p'áat ak o'on tanaj . ma' . to'on e ' , ba'ax k meen t ik e ' , tak kan xi'i k o'on 
jóok'ok o'on t otoch e ' , táan k kuch ik u mejen k'áan o'ob , u mejen k'áan che' ob , u 
mejen u yo'och o'ob , ba'ax k éen u jaan t o'ob k éen wi'ij ak o'ob te' ich kool o' . tumen 
lelo' , k t'in ik u k'áan te' ich kool , k éen k'uchuk o'on e ' , k t'in ik u k'áan te' ich naj te' 
ich kool o' . le ku ts'o'okol e ' , chi kúunt ik tu juun , k ts'a ik u chu'u ch o'ob e ' , ku 
chital o'ob e ' , ku wenel o'ob e ' , k bin meen t jump'íit meyaj . lá aj oora e ' bey o' , ku 
yaj al o'ob e ' , k bin weens o'on tu ka'a téen e ' , k seguer tik k meyaj to'on . to'on e ' ma' 
 
 
 
 
 
táan k a'al ik e ' wa chokoj k'iin wa bix i' , wa ts'o'ok u ná ak al óo l . tumen ba'ax teen ? 
tumen k'a'ab ée t k meen t ik . tumen wa ma' táan a meen t ik xan e ' , pues ma' táan u 
yaan tal xan teech mixba'al xan . 
 
jorge : k'áat ti' wa ku bin p'uuj . 
 
guadalupe : ka bin wáaj p'uuj teech bey a' ? 
 
bernardino : jaaj . kin bin xan p'uuj . pero ma'ate ech in j ach bin sáan samal , 
tumen teen e ' , j ach ma' in wojel in ts'on ba'al e ' . kin máan ts'on ik le kéej o' . kin 
máan ts'on ik le ku u tso' . tuláakal le ba'al che' il k'áax o' , kin lá aj máa man ts'on ik o'ob . 
ya que ma' tin kan aj ts'oon i' , tumen ma'ate ech in j ach , ma'ate ech in j ach in bin . a 
wíicham ? 
 
guadalupe : teen e ' , in wíicham e ' , j ach ku bin . ku máan te' ts'oon o' . j ach uts tu 
y ich u máan te' ts'oon bey o' . pero yaan oora e ' ku ts'oon . ku tocar xan u ts'a ik 
suerte ti' e ' ku ts'oon . pero yaan oora xan e ' , mixba'al xan e ' . chéen ku bin xan bey o' , 
mixba'al xan ku ts'on ik xan . pero yaan oora e ' , yaan oora ku ts'on ik o'ob le ba'al che' 
bey te' , je'ebix u yúulumil le k'áax o' , u k'éek'en il le k'áax o' . pues yaan oora e ' ku 
tocar u ts'on ik o'ob xan bey o' . pues ku taas ik o'ob bey o' . to'on e ' , pues píib tik . 
 
bernardino : ka chan kon ik e'ex wáaj túun bey a' ? 
 
guadalupe : jaaj . to'on e ' k kon ik . le k éen p'áat ak bey wa min a'an to'on centavo 
bey a' , pues ku kon ik . k man ik bey jump'íit ixi'im wa ba'ax bey o' . leti' , puro bey a' 
 
 
 
 
 
ka k meen t ik . pero j ach ku kon ik . je'ebix tak u tsuukel le kéej o' , j ach ku kon ik . u 
poo l le kéej o' , yaan oora o' ku kon ik . le tak je'e l , je'ebix u yúulumil le k'áax o' , u 
k'éek'en il le k'áax o' , pues k éen tocar nak u ts'on ik e ' , ku kon ik . tumen y a'ab máax 
xan e ' , ma'ate ech u jaan t ik xan le bak' xan bey o' . pues ku poo chil taj xan ti' e ' . pues 
ku k'áat ik e ' , ku kon ik o'ob . 
 
bernardino : ku ma' a nal . si le bak' o' bey o' j ach táaj . le bak' o'ob bey te' k'áax o' 
u nico le bak' a' j ach che' e limpi o bey o' . min a'an , ma' j ach k'omoj i' , ma' mixba'al e ' . 
j ach táaj ki' ik i' ba'al o'ob le bak' o' , u bak' e l le kéej o' . no hombre ! si leti' le má s 
mejor bak' o , y y a'ab máax j ach ki' u yu'ub ik . uts tu t'aan u jaan t ik , tumen ti' 
jump'éel , jump'éel bak' min a'an uláak' mix mal sabor ti' . 
 
guadalupe : jaaj . ma' úuch a' aj tin kon aj jump'éel pierna ti' le juntúul le maestra , 
ku ts'a ik xook te' secundaria o' . tin kon aj ti' . ti' bin j bin k'a'ay bil ti' tumen le mejen 
paal al o'ob o' , ka taal u yil ej . pues ka tin kon aj ti' . ka tu k'áat aj teen bajux e ' , ka tin 
wa'al aj ti' e ' cien pesos e ' . beora ka tu bo'o taj teen le óotsil maestra o' . beora ka 
anchaj to'on jump'íit centavo utia'al k man ik ba'al u jaan t k mejen paal al xan , bey 
ba'al o'ob taak u jaan t ik o'ob o' . tumen wa y o'ol al ba'al bey u jaan t o'ob jump'íit o' , 
pues yaan . pero leti' , le je'ebix k éen jóok'ok o'ob bey a' táan u yil ik o'ob u jaan t , u 
jaan t a'al ba'al tumen u y ée t paal il o'ob , pues taak u jaan t ik o'ob xan . leti'ob e ' , ma' 
táan u y a'al ik o'ob e ' wa yaan u tojol wa min a'an u tojol . pues leti'ob e ' , yaan a kaxt ik 
tu'ux , yaan a wil ik bix a kaxt ik a ts'a ik xan ti' ob . tumen ma' wáaj je'e l a jats' ik xan , 
wa táan u k'áat ik teech ba'al u jaan t ej . ma' wáaj a nonokjats' tik xan ka a wa'al ti' e ' 
wa min a'an wa bix kan a meen t ik . pues yaan a kaxt ka ts'á aj ti' ti' ob xan . ma' wáaj 
 
 
 
 
táan a wil ik leti'ob e ' mejen tako'ob , óotsil o'ob ? leti'ob e ' , mixba'al , taak u 
jaan t ik o'ob leti'ob . 
 
bernardino : a wíicham bey a' doña lupe , ku káa l tal wáaj bey a' ? 
 
guadalupe : ma'ate ech , gracia s ti' dios e ' , ma'ate ech u káa l tal . min a'an mix 
jump'éel vicio ti' , j ach jumpuli' . 
 
bernardino : pero , ku ts'u'uts' ? 
 
guadalupe : ma' . mix jump'éel clase vicio yaan ti' , j ach jumpuli' , min a'an . 
min a'an vicio il ti' ts'u'uts' chamal , mix káa l tal , mixba'al . mix kaxan ba'ate'el i' , 
chéen etas yaan . 
 
bernardino : leti' le ma'alob bey o' , leti' le nojoch máa k o'ob bey ku largar u 
vida o' way lu'um , te' way lu'um tu'ux yaan o'on a' . tumen wa jump'éel wíinik ku 
máan kaxan ba'ate'el , le kan káa l ak ba'al o'ob ku máan u meen t ti' u y ée t wíinik il e ' , 
pues ma' táan u x áan tal e ' jump'éel ti' lelo' ku j ée m p'uch ' t a'al , wa ku ts'o'onol , wa ku 
meen t a'al lo'ob ti' e ' . ti' yaan le ba'al o'ob talam o' , bey ku y úuch ul o'ob . ma' al o'ob 
ba'al o'ob , uts ul máa k o'ob ka anak o'ob . tumen j ach ojel k'a'an a'an jump'éel máa k , 
kan nojoch máa k chaj ak e ' , debe r u tuukul tik u tuukul tu beel . puro debe r u tuukul tik 
ba'al uts . debe r u chan k'an tal u tuukul . tumen ku y a'al a'al e ' , máa k o'ob bin desde 
de quince año s , dieci seis año s , todavía paal al o'ob bey a' , ma' k'an chaj ak u 
tuukul o'ob i' . eh ! pero tu ts' aj teech veinte año s e ' , pues debe r u chan k'an tal u 
tuukul máa k . a tuukul tik ba'al o'ob u beel o'ob bey o' , bix debe r a respetar tik a wéet 
 
 
 
 
 
wíinik il , bix debe r a tsikbal , debe ser a yaabi l tik a vecino , a yaabi l tik tuláakal a 
wéet wíi nkil . 
 
guadalupe : jaaj . bey j e'ex a wa'al ik o' , k'a'ab ée t u bis ik ubaj máa k y ée t e l u y ée t 
wíinik il uts bey o' . tumen wa mu ts'íibol tik máa k , wa sáam al wa ka'abej 
k'oja'an ech wa bix e ' , jaaj toj a wóol e ' mixmáak , hasta ma' k'a'ab ée t a wéet wíinik il 
ti' teech i' . pero wa ka lúubuk ech ti' jump'éel k'oja'an il e ' , k'a'ab ée t teech tuláakal a 
wéet wíinik il . k'a'ab ée t u jaaj il e ' le favor o' . ma' jaaj wa teech k'áat ik bey tu y ée t e l 
a ch i' ka k'áat ik le k favor o' , sino que a corazón k'áat ik favor e ' ti' u corazon a wéet 
wíinik il e ' ku taal u yil ech . ku taal u sí ij teech jump'íit waba'ax . juntúul chan 
waba'ax ku sí ij teech bey a chan jaan t a' , ma' uts a jaan t ik , wa ba'ax a'al a'an teech 
tumen doctor e ' , leti' le bey o' . ma' , tumen , yaan máa k ku y a'al ik e ' : - ah ! mix tin 
k'áat ik favor ti' . tumen sáam al , ka'abej , ma' ka u y awat tin wich e ' , wa ka u y a'al 
teen e ' ; “tin meen t aj teech bey a' , wa tin meen t aj teech tolo'” . - pero ma' , a jaaj il e ' , 
leti' k éen k'oja'an chaj ak máa k e ' , mismo a corazon e ' leti' k'áat ik favor ti' , ti' u y óo l u 
corazón xan a wéet wíinik il e ' . leti' beet ik e ' ku taal u xíimbal t ech xan a wéet 
wíinik il ken k'oja'an chaj ak máa k xan . 
 
bernardino : jaaj . leti' lelo' k'a'an an , j ach u jaaj il e u paakl am bis ik ubaj máa k . 
claro que to'on e ' , máa k o'on ma' j ach … ma' de letra o'on i' . ma' y a'ab estudio ti' 
to'on e ' . pero j ach u jaaj il e ' k'a'an a'an u paakl a'an t bis ik ubaj wíinik y ée t ée t wíi nkil . 
tumen wa yaan problema s ti' je'e máax , je'e máax ka wil a' aj te' táan kaxt ik k'uux i' 
ti' o' , hasta mixmáak jats'uts u yil ik ech , mixmáak jats'uts u yil ik u forma , a estilo . 
pero leti' le ba'ax o'ob túun bey a' k'a'an a'an u paakl a'an t bis ik ubaj máa k . tumen 
je'ebix ka wa'al ik o' , je'ebix ta wa'al aj o' , tumen wa yaan k'oja'an il e ' pues u jaaj il e ' , 
 
 
 
 
leti' e ' k'a'ab ée t u y ée t wíinik il máa k o' . wa ma' , wa ma' k'oja'an máa k e ' pues ma' 
k'a'ab ée t teech mixmáak i' . pero j ach u jaaj il e ' , k'a'ab ée t u y ée t wíinik il máa k , j ach 
tu jaaj il . tumen wa uts ech e ' , beora ka taal il bil a' , beora ' . wa k'oja'an ech e ' , beora ' 
wa ka taal il bil a' , je'e máax e ' tun apreciar tik ech . u jaaj il e ' , tak kimen máa k e ' , pues 
tun yaabi t a'al máa k . tumen máa k e ' uts u na'at , uts u tuukul y tuláakal a hechos e ' 
jats'uts xan . 
 
guadalupe : jaaj . bey yaan máax e ' , ku y a'al ik e ' , ma' , ma' j e'ex mejen ang e l o'ob 
bey a' . yaan máax e ' , yaan ku y a'al ik e ' : - ma' k'a'ab ée t teen mejen paal al . mix 
juntúul mejen paal al k'a'ab ée t teen . ba'ax , ku x chi'i ban kúunt o'ob in j o'ol . chéen u 
meen t o'on sen sen meyaj . chéen u ts'a o'ob teen meyaj . chéen u k'áat o'ob teen 
ba'al o'ob u jaan t o'ob . - pero ma'ate ech . le mejen ang e l o'ob way yóok'ol kaab 
way a' , k'a'ab ée t o'ob way yóok'ol kaab e ' . tumen wa min a'an a mejen paal al xan e ' , 
wa ka lúubuk ech ti' jump'éel k'oja'an il e ' , máax kun meen t ik a cuenta il ? mixmáak 
kun meen t ik a cuenta il . j e'ex ka úuch ti' juntúul nojoch abuel ita bey te' tu'ux kin 
wa'al ik teech , te' tixcac al o' , bey o' . leti' min a'an u mejen paal . ma' , ma' anchaj u 
mejen paal al o'ob i' . ka ch'íij e ' , ka lúub ti' jump'éel k'oja'an il e ' , ka chil aj tu k'áan il , 
mixmáak ki' líik'sik meen t ik favor ti' angelita o' . ti' ku suci art ik ubaj tu k'áan e ' ti' 
tuláakal i' i' . pues , ma' a creer tik e'ex , le ka ki' kíim , le ka kíim le óotsil cristiano o' , 
leti' jóok' u xnook'ol i' , bix u p'otox il u xnook'ol il le óotsil nojoch ko'olel o' . teen e ' , 
in wil maj , ma' chéen tin wa'al ik i' , ma' . in wil maj bey ba'ax j ach úuch ti' o' . j ach u 
xnook'ol i' , to'och' ku meen t ik u xnook'ol i' le óotsil cristiano leti' . máax meen t u 
cuenta il ? mixmáak meen t u cuenta il . chéen meen t cuenta e ' , chéen bey kíim ik 
juntúul , hasta ma' ku debe r in wa'al ik i' , juntúul ba'al che' e . tumen leti' , min a'an u 
paal al meen t ik favor ti' , mixmáak , chéen u vecina s e ' . chéen a vecina e ' , ku yóot ik e ' , 
 
 
 
 
 
ku taal u yil ech ; ku yóot ik e ' , ma' u taal u meen t teech favor . ma' u ke tik wa juntúul 
a paal il e ' , pues míin bey le ku y a'al a'al kex ma' taak u mach ik ech e ' e , ma' taak u 
ná a ts' al ta wiknal e ' e , pues yaan u ná a ts' al ta wiknal . tumen u y ojel e ' , u maama ech , 
u papa ech . pero chéen juntúul a vecina e ' , ma' a xook y ée t e l . 
 
bernardino : j ach jaaj , j ach jaaj le ka wa'al ik o' . j ach jaaj bey u y úuch ul ti' ob , bey 
u y úuch ul le ba'al o'ob je'e l o' . way ti' le lu'um ka bil tu'ux yaan o'on a' , ya'abach ba'al 
ku y úuch ul , j ach tak mas u peor i' . pero , báan mas ? de por sí u jaaj il e ' , j ajal dios e ' 
bey tu ts'a aj le wíinik o'ob o' . bey tu ts'a ik le máa k o'ob way yóok'ol kaab a' . pues , te' 
yóok'ol kaab a' , yaan , doña lupe , yaan sufrimiento . yaan mometos de gozo , yaan 
momento s de alegría . pues de por sí bey wal o' , báan mas , de por sí lelo' . pues 
dios e ' , ku to mar tik en cuenta tuláakal le je'e l o'ob o' , j ach tu jaaj il e ' . le a wíicham e ' , 
leti' e ' ma'alob wáaj u y ojel i' xook túun bey a' ? 
 
guadalupe : jaaj , u y ojel jump'íit chan xook . u y ojel jump'íit ts'íib . 
 
bernardino : kux túun a papaj ? 
 
guadalupe : bey xan leti' . in papaj e ' u y ojel xan , u y ojel xook xan . 
 
bernardino : tu'un yaan o'ob túun bey a' ? 
 
guadalupe : leti'ob e ' , ti' yaan o'ob tu kaaj il tixkakal tuyub e ' . 
 
bernardino : ujum . máax u k'aaba ' a papaj túun ? 
 
 
 
 
 
guadalupe : teen e ' , don francisco santiago cox , in papaj teen . 
bernardino : ah ! cox ? 
guadalupe : jaaj . 
bernardino : lelo' , míin k pariente . porque , máa k , si to'on e ' , cox o'on xan . 
guadalupe : jaaj , je'e l o bey e ' . 
bernardino : yaj cox en teen . míin , míin pariente o'on bey o' . 
guadalupe : jaaj , míin in primo ech túun . 
bernardino : jaaj jaaj , chéen ba'al e ' náach tu'ux yaan o'ob xan . 
guadalupe : jaaj , náach . 
bernardino : y a'ab te' x ka k al o' , y a'ab cox o'ob yaan i' . 
guadalupe : y a'ab , ya'abach . 
bernardino : si in abuelito bin e ' , por ejemplo , te' xka'akal o' , ti' j l íik' i' . chéen 
 
ba'al e ' ka taal le guerra úuch o' , ka anchaj u luk' ul o'ob i' ka bin o'ob te' kantamayek . 
 
 
 
 
 
te' kantamayek e ' ka bin o'ob tik ul . tik ul e ' ka taal o'ob wey timul e ' . pues way e ' , 
way e ' míin yaan … 
 
guadalupe : juntúul u abuel o in mama e ' , ma' táan a creer tik , cien año s yaan ti' ka 
kíim ij , don bil o catzin u k'aaba ' . bejla' e ' máax ka wu'uy ik k y a'al ik , ku y a'al a'al ku 
ts'a ik cien año s ti' kan kíim ik , ochenta año s ku kíim ij . bejla' e ' mases que , yaan 
oora e ' chéen cuarenta año s yaan teech , cincuenta año s yaan teech e ' , ka kíim ij . pero 
le úuchben nukuch máa k o'ob o' ku y a'al ik o'ob e ' , míin j ach chich u y iik' o'ob . le 
o'ol al ma'ate ech u kíim l o'ob ku chuk ik tak le edad cien año s , noventa año s ku 
kíim l o'ob o' , pero bejla e ' ma'ate ech . bej e l a e ' míin bey ku y a'al a'al o' chéen u 
ni'ich e ' il máa k , chéen u yala' máa k ti' le yóok'ol kaab a' . chéen u chan p'íit wa 
ba'ax e ' , chéen kan a wu'uy u y a'al a'al e ' , kíim bin fulanoo' , kíim bin fulanoo' , hasta 
ma' táan a creer tik . tumen ka'ach úuch bin e ' , bey o' le úuchben nukuch máa k o'ob o' , 
noventa año s ti' ob e ' ku kíim l o'ob , cien año s . 
 
bernardino : ahita , bey o' . tumen j ach u jaaj il e ' , pues , ts'o'ok le tiempo s o'ob xan 
wa bey o' , ts'o'ok bey o' . je'ebix ka wa'al ik o' . bejla' e ' , pues , chéen , le kan u y a'al tak 
treinta año s ti' e ' , wa tak veinti cinco año s e ' , ts'o'ok a wil ik ts'u káaj al , ts'u káaj al u 
ch'íij ile' . de por sí bey wal o' , míin bey kun , de por sí le tiempo anik o'on a' , lá aj 
bey o' , ma' j ach je'ebix úuch ka wa'al ik o' . tumen lelo' , yaan jump'éel chan parte in 
wilm i' . tuláakal le animáas chable il o'ob way existido , máax yuum il o'ob a' , juntúul 
nojch máa k yuum il le way a' . yaan kex siete rancho s ti' . wakax e ' , yaan kex 
quinientos cabezas wakax ti' . k'éek'en o'ob e ' yaan kex cuatro wa cinco docenas 
k'éek'en yaan ti' , yaan kex ka'a p'éel docenas u y alak' peek' . ya'abach ba'al yaan ti' , 
exagera do ba'al yaan ti' , y ée t e l ti' jump'éel chan nojoch máa k , don a lejandro 
 
 
 
 
 
chable ' , chable ' u k'aaba ' . u y atan e ' doña jacinta . leti'ob e ' , leti'ob e ' ma' anchaj u 
mejen paal al o'ob i' . te' kíin s a'ab o'ob te' san diego , tumen le máa k o'ob 
malo s o'ob o' , wa bandi do s o'ob o' . ti' tak mismo ich il le corral tu'ux kíin s a'ab o'ob o' , 
ti' mu'uk la'aj o'ob i' . 
 
pues j ach u jaaj il e ' , pues to'on bejla' , to'on gozartik u bien es o'ob a' . beora 
suu naj ejido il le polea way a' . yaan uláak' u polea to jump'éel parte mas ejido te' 
baanda x - ka'a c al o' . pues ti' yaan uláak' jump'éel le ejido . beora yaan kex , way e ' , 
way timul e ' yaan cincuenta y seis ejidatarios , yaan . y ée t e l mas u paal al , u paal al 
ejidatarios e ' , tuláakal máa k e ' , yaan kex ciento sesenta . máax o'ob tuláakal , tuláakal 
le habitantes way e ' , habitantes por total yaan cuatro ciento s diez . tuláakal le 
wíinik o'ob a' , to'on bejla' e ' , disfru tar tik tuláakal u muuk' , u sudor il u frente le 
nojoch máa k o' . leti' e ' máa k tu yil aj wi'ij , u k'aj il , tun kaxt ik le ba'al o'ob a' . beora ' , 
to'on e ' , way j ach jaaj e ' , to'on gozartik le u muuk' ang e l itoa' , mix siquiera jump'éel 
chan veladora , mix jump'éel chan kib ka atrever nak t' a'ab al ti' . pero , ma' xan wa 
teech kan a chan agradercer ti' , ka chan t'ab jump'éel chan kib ti' , doña lupe . 
 
guadalupe : jaaj . lelo' , según bix tu tuukul tik máa k , bix ken u tocar t il le a 
corazón cada a wéet wíinik il . tumen yaan oora e ' bey o' , yaan ka wa'al ik e ' mun 
meen t ik teech favor . pero leti' e ' , ma' a wojel ba'ax ku tuukul ik wa u meen t ik teech 
favor i' . juntúul in abuel o ka'ach úuch ij , míin yaan ochenta año s ti' in abuel o ka 
kíim o' . bey o'ol aj leti' e ' , j ach campesino . j ach de por sí j ach ku pak' ik , je'ebix le 
k'úum o' , je'ebix le xtóop' o' , je'ebix le iib o' , u clase s il sak iib , le chak iib o' , bu'ul . 
tuláakal ku pak' ik e ' ku yaan tal ti' . le k éen leti' u t'ok bey o' cosecha il o' , ya'abach 
ba'al yaan ti' leti'ob . pero bey o' , leti' tuláakal ba'al xan bey je'ebix te' tu y otoch , bey 
je'ebix que le semilla , bey le ba'ax kun u jaan t , wa mango , wa óop , wa guanabano , 
 
 
 
 
 
wa je'ebix tak le cayumito bey o' u pak' maj tu terreno bey a' . leti' antes tak ma' 
kíim ik o' , lá aj yaan u y ich o'ob . ba'ax ku meen t ik leti' , le k éen il a ch' a' ik cada ba'al 
a jaan t bey u pak' maj te' y otoch u ta k'am il o' , ku y a'al ik e ' : - le k éen ts'o'okok a 
jaan t ik e ' , ka meen t favor e ' , - ki , - u chan neek' o' ka ts'a ik ti' jump'éel chan lu'um ti' 
jump'éel bolsa e ' , - ki . - tumen tu y o'ol al a pak' ik e'ex e ' , - ki , - utia'al ma' u ch'éejel 
bey o' , - ki . leti' e ' ba'ax ku kaxt ik e ' ma' u ch'éejel bey ba'ax ku pak' ik o' . 
 
pero leti' ba'ax ? bejla' e ' , le paal al o'ob je'e ba'al ak ku jaan t o'ob , píikch'inbil u 
meen t ik o'ob u chan neek' , u chan semilla e ' , tu jaaj il . mun tuukul tik o'ob e ' wa 
k'a'ab ée t . j ach jaaj le ba'ax ku y a'al ik le úuchben nukuch máa k o'ob . k'a'ab ée t a 
meen t ik a chan paak'al . a ts'a ik ti' jump'éel chan lu'um e ' ka páat ak u jóok'ol , ka 
páat ak u crecer xan e ' . wa u xuul u kux a'an máa k e ' pues leti' ken a jaan t xan . pero 
wa leti' , je'ebix le paal al o'ob beora , je'e ba'ax ak ba'al il ku jaan t o'ob e ' , píikch'inbil u 
meen t ik o'ob u mejen neek' , u mejen sóol . leti'ob e ' mun y a'al ik o'ob bey o' . 
 
bernardino : jaaj . le nukuch máa k o'ob bey o' , ma'alob consejo ku ts'a ik o'ob . 
pues cuando paal máa k e ' , kan a'al a' ak teech ba'al e ' , j ach u jaaj il e ' , bey wa ma' 
jaaj e ' . pero tuláakal le ba'al ku y a'al ik o' , jaaj . tumen leti'ob e ' , ts'o'ok u yil ik o'ob . 
ts'o'ok u yaan tal por medio ti' túun ts'o'ok u yil ik o'ob . ts'o'ok u yil ik o'ob , yaan 
experiencia ti' ob , j ach u jaaj il e ' , le nukuch máa k o'ob bey o' . ma' chéen u 
y a'al ik o'ob . le jump'éel ba'al , kan u yóot u y a'al e ' , ma' chéen tu y a'al ik i' , si no que 
yaan seguridad ti' ob e ' ba'ax le k éen u y a'al o' y ba'ax le k éen u meen t ik o' . 
 
yaan e ' , ku y a'al ik e ' . . . ah ! animáas in bin abuelito xan e ' , j ach u jaaj il e , ku 
y a'al ik e ' : - wa yaan a chan xl a' xaanab , chan laab , ts'o'ok a man ik u chan 
túumben ile' , - ki , - meen t favor a chan k'ax ik tu paach a wotoch . tumen ma' sáam al , 
 
 
 
 
ka'abej i' , hijo , wa ts'o'ok a lá ak al min a'an teech e ' , pues ka bin e ' , ka wé en s ik e ' ka 
ts'a ik ta wook tu ka'a téen . - tuláakal le nukuch máa k o'ob bey o' jats'uts ba'ax u 
tuukul o'ob , u ideas o'ob . y ku y a'al ik teech e ' , pues ka xook nak máa k . tumen u 
jaaj il e ' , to'on e ' , úuch ak k l íik' il e ' , pues mixmáak a'al ik to'on ka xook na'a k o'on . pero 
le xook a' , táaj ma'alob . j ach táaj uts be'en il ku taas ik . tak ti' máa k persona l . tumen 
wa yaan jump'éel profesión ti' máa k e ' , pues fac il ken tséent il a paal al , a watan ; 
yaan tuláakal . pero wa chéen chan ich kool i' máa k , túun jaaj e ' , pues min a'an , mun 
béey tal . tumen min a'an tak a derecho , ma' a wojel a reclam art i' , ma' wojel a 
defender ti' . pero wa a wojel jump'íit xook , yaan jump'íit a chan na'at e ' , doña lupe , 
pues je' u béey tal u tsikbal tik máa k e ' , je' u béey tal a reclam art ik a derecho tak tu 
táan jump'éel gobierno , tak tu táan je'e máax ak e ' . 
 
guadalupe : jaaj . je'ebix a wa'al ik o' . le úuchben nukuch máa k o'ob o' , bey o' 
y ée t e l u nook' o'ob . tumen u nook' o'ob yaan hasta pak ak u mejen nook' o'ob e ' . pues 
leti' , le úuchben nukuch máa k o'ob , pues ma' ilaj wa su' ul ak u búukin t o'ob wa bix i' . 
pero bejla' le paal al o'ob ku l íik' il o'ob kool o'ob o' , mun yóot ik u búukin t o'ob tak 
j ach nook' chan jaat aj , wa a chan uts kiint maj wa bix i' . ba'ax ku usart ik o'ob 
leti'ob e ' , je'ebix tak le cholo s o' , nuuktak u bolsa s il o'ob bey o' . leti' e ' bey o' ku jíi tik , 
tak tu lu'um tu máan o'ob , lete' , bey uts tu y ich o'ob o' . je'ebix bey ka chan ts' aj 
jump'éel chan nook' humilde u bu kiint e ' , ma' u yóot ik u búukin t ej . ma' je'ebix le 
nukuch máa k o'ob o' úuch o' . pues kex pak' ak ok u mejen nook' o'ob e ' , en limpi o e ' 
leti' . leti' le' yaan o' , kex jumbúuj azul , jumbúuj rosado wa bix i' , pero uts kíin a'an 
ti' , pero leti' limpi o . ademas leti' , ku y a'al a'al o' jumpáay , jumpáay leti' limpi o , 
jumpáay leti' suci o e ' , jumpáay óotsil il xan . 
 
 
 
bernardino : bix a wil ik , máa sima' le ba'al o'ob ku y úuch ul bey a' modernas o' 
bey o' ? le paal al o'ob , paal al wíinik o'ob beora , taak u su tik ubaj en ko'olel il . yaan e ' 
yaan u tuup . yaan e ' , yaan u tatu aj es , yaan le ba'al o'ob . le kan nuuk ak a hijo e ' , 
yaan wáaj a permitir tik ti' bey ka máan ak túun o' ? 
 
guadalupe : pues , ma' táan . wa xuul ul kux a'an en e ' , bix kin in permitir ti' 
jump'éel ba'al e ' , ti' jump'éel ba'al e ' ti' , jump'éel ba'al u , u usart ik bey ka máan ak 
jump'éel ba'al grave ? le ba'al bey o' , leti' e ' cholo s o'ob o' , yaan ooara e ' , je' u tocar e ' 
wa ka jóok'ok y ée t u mas cholo ile' u y iknal e ' . pues je' ku meen t a'al loob ti' bey o' , 
wa ku kíin s a'al , wa ku meen t a'al loob ti' bey o' , ts'oka'an bey o' . le o'ol al e ' , ma' táan . 
wa leti' teen xuul ul in suerte kux a'an en y ée t e l in paal al e ' , bix ken in cha' e ' u 
búukin tik nook' o'ob bey ma' ak u debe r ser u búukin tik o'ob ? jump'éel nook' chan 
humilde ' , chan regular , ma' wa bix ka u búukin tik e ' , je'ebix ku jóok'ol o'ob beora ' 
kin wa'al ik teech e ' . yaan tak u nuk , bey kaan il u dibujos il yaan u yii t il u 
pantalon e ' , tu bolsa il tu pantalon o'ob . teen e ' ma' , ma' leti' bey in k'áat o' . ma' uts tin 
t'aan le ba'al bey teen o' . 
 
bernardino : máa sima' jaaj ? teech e ' tumen a wil maj bix úuch ik a líik'sik 
juntúul a hijo e ' , le k éen u ts' aj tak de quince , dieci ocho , veinte año s e ' , pues in 
tuukul tik e ' su' u tsil ti' teech , ti' teech mismo maama tsil ech e ' . wa ka wa'al e ' : - ah ! 
bin in ka'aj in cha' in hijo u ts'a ik u tuup o'ob , u tuup u ni' , u tuup u no'och . bin in 
ka'aj in ts' aj u usart u pantalon o' de choolos o' . - tumen le pala l o'ob beora ' 
táan k elem o'ob . wa ma' táan a chan tsol ik u nu'uk xan e ' ti' e ' , jaaj e ' je'ebix ka 
wa'al ik o' , ku p'áat al o'ob bey o' , bey o' , ko'olel e ' , j ach jaaj e ' . 
 
 
 
 
guadalupe : aja . lelo' je'e l e ' . je'ebix túun ka wa'al ik o' . wa ma' chan tsol ik u 
nu'uk ti' e ' , pues ju máan o'ob táan il ti' máa k e ' . yaan je'ebix tak in wu'uy ik u 
y a'al a'al e ' , yaan bin e ' , kan bin u yóot ak a'al bil ti' waba'ax tumen u papaj , k éen 
tso' olok u nu'uk ti' tumen u papaj bin e ' , ku lox ik u papaj bin e ' . náach bin tu'ux ku 
bin u pek taj bin u papaj . le bey o' , ma' , le bey o' ma' . ma' paatal le bey o' . tumen 
ma' ku debe ser u meen t ik juntúul hijo ti' juntúul u papaj tsil i' . pues bix kun máan 
teech juntúul paal il wa ka chan t'an , wa j ach , j ach ka máan ak teech táan il bey xan ? 
ka xan u educ art ech xan ka lúubuk ech te' lu'um o' , ma' táan . k'a'ab ée t a chan t'an ik 
máa k xan bey tu t'aan il xan o' . pues , tumen yaan xan bix u forma il u béey tal xan a 
t'an ik e ' . ma' xan ka nonokjats' xan i' . ma' xan wa bix i' . pues , le jaats' o' , de por sí 
leti' i , ku y a'al a'al e ' jaats' bin e ' , yaabi l aj bin . yaan bin oora le mejen paal al o'ob k éen 
in jats' o' ku y a'al ik e ' : - ma' yaabi l t m en i' , tumen míin ma' hijo en i' , le o'ol a' , - ki ku 
ji t chaj al o'ob t'aan . pero ma' táan . le jaats' bin o' ku y a'al a'al e ' yaabi l aj bin , tumen 
ma' wa bin p'eka'an ech bini'i . 
 
bernardino : j ach jaaj . pero beora ' ti' le tiempo a' , le derecho s humanos o' ku 
y a'al ik e ' , beora ' min a'an u leyil e ' a jats' ik a paal al . min a'an u leyil e ' a jats' ik a 
watan . min a'an u leyil e ' a jats' ik mixmáak . tumen le paal o' , wa ka xi'i k u ye'es 
tu'ux a torturar maj e ' , ti' ka x ik u paach wa ku xíik il u ka al yook e ' , peligro . je' u 
bis ik máa k peni , je' u bin máa k carcel e ' . si no que le paal al o'ob a' yaan k 
xachik k baj xan , a wa'al u nu'uk ti' ob ka p'ojkíinsk o'ob e ' ka t'aan ik o'ob , tu jaaj il e ' . oye , 
j ach jaaj a ile' k'a'an a'an a wu'uy ik e'ex in t'aan tumen wa ka wu'uy ik e'ex in 
t'aan e ' , ma' táan a bis ik e'ex jaats' . - 
 
tumen j ach u jaaj il e ' , le bin e ' le máa k o'ob , le paal al o'ob , le paal al 
americanos o'ob e ' , u jaaj il le paal al o'ob o' desde menjent ak e ' , che' yaan intelig encia 
 
 
 
 
 
ti' leti'ob . pero le je'ebix le mejen paal al , chéen mejen . . . bix je'e l in wa'al ik e ' ? país 
paal al yucatan il le paal al a' , pues kex táan a wa'al ik ba'al ti' e ' , yaan al ba'ax ku 
meen t ik , j ach jaaj il . yaan horae' , pues teen e ' , tata tsil en e ' , yaan oora ' kex xan ku 
p'u'ujsik en o'ob , molestar tik en o'ob bey o' . pero j ach u jaaj il e ' yaan u aguan tar tik , 
j ach jaaj . wa ma' e ' , ka lasti mar tik xan e ' . pues ma' paatal i' , ma' uts i' . sino que j ach 
u jaaj il e ' yaan k xachik k baj tsol u nu'uk ti' ob , k yaabi l t o'ob . tumen único forma , 
j a'al ibe' , j a'al ibe' je' k béey tal y ée t e l bey o' . 
 
guadalupe : jaaj . bey o' , je'ebix ka wa'al ik o' . chéen , tumen máa k o'ob chéen bey 
u meen t u cueta il ka a'al a' ak bey mejen maalix máa k o'ob e ' . jaaj leti' , bey je'ebix ka 
wa'al ik o' , leti' k'a'ab ée t ku ts'a'ab al jump'íit educ a ción ti' ob . pero mas , túun xan 
bey o' , ka nonokjats' t ej . tumen bejla' e ' , le ley bin ti' le úuchben nuckuch máa k o'ob 
bin o' , ts'oka'an bin bey o' . bejela' e ' yaan al ley bin yaan bin . le ka úuch ti' juntúul le 
vecina bey o' . leti' , in wil maj xan , pero úuch tin paal il bin xan . in wil maj xan leti' 
bey o' , tu ja' a ja'ats' aj u chan hijo . tu xi'i x i' k aj u pu'uch u chan hijo , u k'ab u chan 
hijo , j ach xíik ti' tu jaaj il . je'e l o' , leti' mismo u vecina túun xan e ' pues ná ak ' ti' bey 
ka tu yil aj xan bey ba'ax leti' ts'o'ok u meen t a'al ti' le chan xi'ipal xan bey o' . pues 
leti' e ' , ka bin u ts' aj parte xan bey te' dif o' le vecina . le vecina o' , mixba'al ts'a'ab u 
na'at le vecina o' . leti' ma' a'al a'ab ti' e ' , ma' a'al a'ab ti' e ' wa leti' ts'o'ok a'an u bin 
ts'áa bil parte bey o' . leti' mixba'al u y ojel , chéen tu jats' aj le chan paal o' . chéen 
leti' e ' ts'o'ok u jats' ik le chan paal o' , ka ok tu y otoch bey o' . mixba'al tun tuukul tik e ' , 
mixba'al ku meen t bil ti' bey o' . mixba'al ku seguer bey o' . 
 
ba'ax ! le vecina o' bin u ts' aj parte bey te' dif o' . ba'ax chéen ka tu yil aj , 
xiiiiij ! ! ! xáa k la'aj al le camion o'ob bey tu jool u y otoch bey a' . leti' le u nojoch il wa 
le dif wa bey taal bey ilik le chan paal o' . ka jo'op' u y úuch ul le t'aan o' , ka jo'op' u 
 
 
 
 
y úuch ul le t'aan o' . leti' , le ka jóok' ch' e en eb ka tu yil aj bey ba'ax camion il le 
jéets' un jéets' tu jool u y otoch o' , ka tu tuukul taj e ' wa jóok' ij . j ach ma' jóok' j ach 
jumpuli' i . ma' tu cha' aj mix tak u jóok'ol le chan xi'ipal o' , tu y o'ol al ma' u ta'ak al u 
j o'ol tumen le chan xi'ipal bey o' . tu meen t aj bey cuenta bey o' ma' kul a'an 
mixmáak te' tu y otoch o' . pues mixba'al úuch ij . tumen wa ma' e ' , pues , míin yaan u 
ch'a'ab al le chan xi'ipal wa bey ti' o' . ma' , ma' in wojel ba'ax ku meem bil ti' bey o' . 
tumen j ach ts'o'ok a'an u meen t ik loob ti' le chan chaambal bey o' . j ach ts'o'ok u 
nonokjats' tik xan . ts'o'ok u xi'i x i' k ik xan bey u yoot'el u wíi nkil al u chan hijo 
xan o' . tumen ma' bey xan j ach ku debe r xan j ach kaj nonokjats' xan juntúul chan 
ang e l xan bey xan o' . tumen láayli ' xan e ' óotsil xan . tumen in wojel jaats' e ' , yaj 
xan . u ja'ats' al máa k e ' yaj , ma' ki' ik i' ba'al xan i' . pero mientras e ' bey o' ma' u j ach 
máan xan punto xan u jats' , u jats' ik u paal al máa k xan . 
 
bernardino : juum . tuláakal le mejen paal al o'ob a' , tu lugar u ja'ats' al o'ob e ' , 
kaxt bil ba'al u meyaj t o'ob . kaxt bil , ts'aa bil castigo ti' ob e ' . tumen le úuchben 
ka'ach o' , le k éen falta r nak ech e ' ti' a ma maj , ti' a papaj e ' , ku k'i'it il bin le bu'ul o' te' 
chokoj polvo ka bin a la'amal a ch'íich ' ej . leti' a si'i p' il o' . wa ma' e ' pues ka la'amal 
páak . pues ti' ta juun al ti' kan a k a'an s abaj te' k'iin o' , ti' le cástigo bey o' . tumen 
j ach u jaaj il e ' , le paal al e ' , como todavía l íik' il ku meen t ik máa k e ' , fuerte . a siit' , a 
p'iit , tuláakal . todavía paal máa k e ' . j ach u jaaj il e ' , le paal al o'ob o' , pues inquieto 
jump'éel paal . tumen , mientras que wa toj y óo l e ' , tun bin u crecer e ' , tun bin u 
nojoch tal e ' , pues travieso tako'ob , loco tako'ob bey o' . pero , j ach le ka'ach o' , tak le 
úuchben nukuch máa k o'ob kin ka'a repetir tik teech y a'ab u téen al bey a' , ma'ate ech 
u jats' ik u paal al o'ob , ma' tuláakal . ba'ax ku meen t a'al e ' castigar bil e ' ti' le 
meyaj o'ob bey o' . 
 
 
 
 
guadalupe : jaaj . je'ebix a wa'al ik o' . je'ebix le nukuch úuchben nukuch 
máa k o'ob o' , pues ma'ate ech u usart ik o'ob chéen ba'al de plá stikos o'ob tia'al u 
bis ik o'ob u yo'och ja' o' bey te' ich kool bey xan o' . leti'ob e ' , k éen xi'i k o'ob e ' , ti' le 
chúuj , de mejen , ti' yaan u chúuj il o'ob xan bey a' tia'al u chupik ja' ob u bis o'ob xan 
u yuk' o'ob i' . tumen bey o' , mas xan síi s bin xan u ja' il bin xan que túun xan le bin 
le botella s de pla sticos o'ob , que u botella s il le pepsi dese chable bin o' , ku chokoj tal 
bin u ja' il . le túun le chúuj bin o' , ma'ate ech bin u chokoj tal bin u ja' il bin . síi s tal 
bin ku meen t ik . je' tak u máan k'iin bin ti' e ' , síi s tak bin ku meen t ik . pero leti' 
bejla' e ' , min a'an . xu'up u semilla il le mejen chúuj o'ob o' . min a'an . bejla' e ' chéen ti' 
plá sticos ku bis ik u yo'och ja' máa k e ' . pues , yaan oora ' , k éen oora chaj ak a bin a 
wuk' jump'íit k'eyem e ' , leti' , ts'o'ok u chokoj tal . ma' , ma' con gusto a wuk' ik a 
wo'och k'eyem i' . ts'o'okol e ' , ka'ach úuch o' ba'ax yaan e ' leti' puro k'eyem . úuchben 
nukuch máa k o'ob o' j ach u bis ik u k'eyem o'ob , ma' , y ée t e l servilleta xan . bejela' e ' 
puro maseca , ti' ku júulch'in bil ti' bolsa e ' , ts'oka'an bey o' . leti' le k'eyem bin bey o' . 
 
bernardino : bix a wil ik , mas wáaj ma'alob túun le úuch o' , wa mas ma'alob le 
bejela' e ' ? bix teech e ' , bix a wil ik e ' le tiempo bey o' ? 
 
guadalupe : pues , teen e ' le in wil ik e ' , mas ma'alob bin le úuchben bey o' . tumen 
le ka'ach o' pues ti' molino de mano , de k'ab , ti' ka juch' ik a k'eeyem i' , ti' , pues ka 
bis ik . bejla' e ' ma' . maseca , leti' , leti' le bey ku k'eyem tik máa k bey ti' ich kool 
bey o' . 
 
 
 
 
 
bernardino : bix túun a wil ik , máa k al máa k ich il e ' ts'o'ok u ma'ak'ol tal o'ob , leti' 
le xiib o' wa , por ejemplo , leti' le ko'olel o' ? 
 
guadalupe : pues leti' le ko'olel o' bey ts'o'ok u ma'ak' óo l tal o'ob bey o' . tumen 
ma'ate ech u meen t ik o'ob bey le k'eyem o' . ma'ate ech u usart ik o'ob le molino de 
mano xan o' . jump'éel parte leti' le ko'olel o'ob ma'ak' óo l o'ob . pero leti' e ' , wa yaan u 
molino , man a'an u molin o'ob e ' , pues , lelo' bey o' . ma'ak' óo l o'ob xan . pero wa 
min a'an xan le chan molino de mano xan , tu k'áat ik teech k'eyem juntúul máa k e ' . 
pues , báan kan a meen t xan ? bix túun xan a juch' ik e ' ? ni modo s ka juch' y ée t e l 
xan tuunich xan kan xan a ts'a xan ti' u bis xan . 
 
bernardino : ujum . pues j ach u jaaj il e ' , le beora ' , le moderniza ción de vida 
wal a' , pues tu consistir ti' le ko'olel y ée t e l le xiib o' . tumen u jaaj il e ' , por ejemplo , a 
veces e ' xan teech ko'olel e ' debe r a exigirtik ti' a wíicham e ' , pues ka u man teech 
xan ba'ax o'ob u nu'uk ul a meyaj . ma' chéen káa l tal i' . ma' chéen x up taak'in i' . ma' 
chéen yaan al ti' ba'ax ba'al o'ob i' . sino ka u chan kaláant jump'íit utia'al u man ik 
teech le ba'ax k'a'ab ée t ich naj o' . tumen teech e ' , le kan o orapajak a meyaj e ' , pues 
wa yaan e ' , pues , beora ' ts'o'ok a meen t ik a' . pero wa yaan xan a nu'uk ul o'ob juch' ik 
a k'eeyem jump'éel molino de mano , min a'an , ma' táan a meyaj tik e ' , quiere decir e ' , 
pues leti' , le señora o' , teech bey ma'ak' óo l ech bey o' , tumen ma' a k'áat a meyaj ti' . 
 
guadalupe : jaan . bey je'ebix ka wa'al ik o' . tumen leti' ya'abach u forma il , yaan 
oora e ' juntúul máa k e ' chéen k éen píik' ik ti' , chéen k éen sáa s a ak ti' e ' , mun 
tuukul tik e ' wa yaan u jan al u mejen paal al , wa yaan u yuk' ul u mejen paal al al e ' . 
pues leti' e ' ku mach ik u beel e ' , ku bin xan te' ich kool xan o' . pero , mientras e ' , le 
 
 
 
 
k éen taak , wa tun kíin s a'al tumen wi'ij , le k éen u k'áat u yo'och ti' y atan , wa ma' u 
man maj leti' , wa a veces e ' , yaan oora min a'an , je'ebix tak le ixi'im bey min a'an o' . 
pues bix túun ju meen t a'al ba'al u jaan t e ' ? wa yaan oora ku exigirtik teech ka a 
ts' aj waaj u jaan t , ka tak'an kúunt ba'al u jaan t , wa mun taas ik teech xan a si' e ' . pues 
bix túun xan kan a meen t ik xan ? óotsil maama tsil ku p'áat al jool naj e ' , tu máan mol 
jolo'och . tu máan tia'al u tak'an kúunt ik ba'al u jaan t u yíicham , ku y u'ul tu meyaj . 
tumen wi'ij , chokoj k'iin , tu sen máan tu yóok'ol , wi'ij il , u k'aj il , tu meyaj , tu meyaj 
tu k'áax e ' . pues leti' bey o' , ku jan jan kaxt ik ubaj u mol jolo'och e ' , ka páat ak u 
tak'an kúunt ik ba'al u jaan t tak u mejen paal al xan . pero ma' bey ku debe r i' . juntúul 
xiib xan e ' , u derecho e ' u taas ik teech leti' si' ta wotoch xan , y ée t e l jump'íit ixi'im ku 
kaxt u taas teech . tumen le xan lelo' , wa tu k'áat ik teech u yo'och u taas maj , teech 
ma' a meen t ik ti' e ' , pues lelo' : u chan jaats' il u paach máa k ku kaxt ik xan bey o' . 
 
bernardino : yaan oora bin e ' , le kan ts'o'ok s a' ak u beel máa k e ' , ku tso' olol u 
nu'uk ti' . chéen ba'ax e ' , pues leti' le ku y a'al a'al ti' le xikin , bey bin x no'oj a' , te' 
x ts'í ik o' ti' ku jóok'ol i' tuláakal le ba'ax ku y a'al a'al o' . tumen j ach u jaaj il e ' , 
jump'éel ko'olel e ' , le kan u ka'aj tun chan pak tik u novio bey o' , máa sima' , ku 
y a'al a'al ti' e ' : - pues , a wojel wáaj wa táan chan a pak tik e ' ? k'a'an a'an a kan ik 
meyaj . k'a'an a'an a kan ik p'o' , k'a'an a'an kan ik juuch' . k'a'an a'an a kan ik a meen t 
péenkuch , legal , tak jump'éel centímetro piimil le péenkuch o' , debe r a chan kan ik . 
tumen bey o' , pues ma' u jenjen p'uch ik ech a wíicham tu k'iin il . una vez tuláakal a 
wojel , tanto , u jeel . tumen juntúul xch'úupal e ' debe r u yaan tal u responsabilidad 
leti' y ée t e l u oblig aciones . bey túun xan jump'éel xiib , k'a'an a'an u yaan tal , je'ebix 
ka wa'al ik o' . tumen teech e ' , teech e ' a debe r e ' a meyaj tik . pero wa ma' taas a'an 
teech u ixi'im e ' , ma' taas a'an teech u azucar , ma' taas a'an teech u mercancia ile' , bix 
 
 
 
 
túun kan a meen t ej ? le máa k e ' , kan taak , a veces tun k'áat ik u yo'och . bix 
min a'an e ' , pues mun béey tal a ts'a ik ti' tumen min a'an . u oblig a ción túun xan 
jump'éel xiib e ' , debe r u f aj art ik ubaj meyaj e ' ka páat ak u taas ik ba'al jaan t bil ti' 
ich naj . y teech xan e ' , pues wa ma' táan a preparar t ik túun bey xan o' , a falta xan 
bey o' . tumen ma' táan a meen t ik le ba'ax ku y a'al a'al ti' máa k o' . ma' wáaj bey a 
wa'al ik i' ? 
 
guadalupe : teen e ' , bey in wa'al ik , bey in wa'al ik o' . wa u taas maj teech u 
nu'uk ul il juntúul xiib , ma' táan a meen t ik xan e ' , pues lelo' . leti' le xan e ' , bey kin 
wa'al ik teech , ku chan kaxt ik u jaats' il u paach máa k o' . pero , wa ma' u taas maj , 
mix juntúul máa k tu taal u oblig art ech ka meen t e ' , ka taak u koko'cha'at ech , wa ka 
taak u lox ech tumen ma' táan a meen t ik tu yo'och . min a'an u nu'uk ul il xan ti' 
tumen min a'an xan teech e ' , pues bix túun kan a meen t ej ? wa xan ka láayli ' xan e ' , 
kan u'uk tun nonokjats' tik ech juntúul máa k tu k'áat ik teech u yo'och , mixba'al u 
taas maj , mix jump'éel peso tak u p'at maj teech xan e ' , pues yaan tu'ux xan e ' je' u 
béey tal a bin t'aan bejla' xan e ' . pues je' u béey tal a bin t'aan xan e ' , ka páat ak u 
t'a'anal xan bey tu yóo tú ul a' ma' u seguer u meen t ik teech xan bey o' . tumen jel a'an 
wa u taas maj teech , jel a'an . jel a'an jump'éel ba'al wa yaan , wa min a'an xan . wa tu 
taas ik teech , ma' táan a meen t ik xan , de por sí lelo' , je'e tu'ux ak xan yaan al e ' , xan 
yaan e ' , je' xan ganar xan e ' . wa leti' , leti' ma' u taas maj xan teech xan , chéen tu 
ba'ate'el tik ech xan e ' , pues lelo' . 
 
pero yaan oora ' xan e ' , u jaaj il e ' , yaan ko'olel e ' ku y a'al ik e ' , kex tu 
ja' a ja'ats' a'al tumen u yíicham e ' , ku y a'al ik e ' : - óotsil , bejla' e ' bin in ka'aj in 
perdonar t ej . - pero wa jaaj ka perdonar tik juntéen , pero uláak' juntéen e ' , ma' a 
wojel e ' . wa leti' , je'e l u máansik xan teech e ' , wa ma' tu máansik teech xan . tumen 
 
 
 
 
 
ka úuch ti' juntúul le ko'olel xan o' . bey o' , ku y a'al ik bin xan bey a' . leti' , mantats' 
tun ja'ats' al tumen u yíicham e ' . ku y a'al ik túun bey a' , ku bin bin u taak u j o'ol u 
yíicham o' . ku y a'al ik bin e ' : - óotsil , óotsil , - ki bin . leti' e ' , tun ch' a' ik óotsil il ti' u 
yíicham . pero leti' e ' , mun ch'a'ab al óotsil il ti' tumen u yíicham . je'e l o' , u ts'ook e ' , 
ka meen ta'ab bin ti' bey o' , leti' . tu meen t aj u k' a'al al bin u yíicham te' carcel bin o' , 
ka bin bin u y a'al e ' ka jóok' s a' ak bin u yíicham o' . ka jóok' , bin u jóok' sa'ab bin u 
yíicham bin xan o' . ba'ax ! ma' le ka jóok' sa'ab u yíicham le angelita o' , ma' u y ojel e ' 
leti' , wa leti' e ' , leti' yaan u kíin s a'al tumen u yíicham o' ? ba'ax ! kíin s a'ab tumen u 
yíicham . ma' úuch ku y úuch ul i' , míin yaan quince día s beora ' . kíin s a'ab tumen u 
yíicham o' . leti' , ka revisar ta'ab bey ba'ax ucha'an tu sen wíinik il a' bey , bix úuchuk 
u kíin s a'al o' , y a'ab bin tak tu'ux chu'u chu j a'an bin tu pu'uch bin y ée t e l chamal bin . 
tu wíi nkil al o'ob bey chu'u chu j a'an bin y ée t e l chamal bin bey o' . ka ts'o'ok wal e ' , 
ka kíin s a'ab ij tumen u yíicham bin o' . ka'a tú ul bin u mejen paal al bin tu p'at aj bin 
bey ka j kíim bin o' . pues ma' lelo' óotsil mejen ang e l o'ob , bey . pues tal vez e ' , wa tu 
yil aj o'ob bix úuch ik u meen t a'al ti' u mama o'ob , wa ma' tu yil o'ob i' i' . pero 
mientras e ' , p'áat u mama o'ob bey o' . leti' , min a'an . p'a'at , p'a'at o'ob tumen u 
mama o'ob bey o' . tal vez u papaj xan o' , ma' táan wáaj a creer tik wa yaan u p'áat al 
libre il . pues yaan u bin u mak' u castigo il xan ba'ax tu meen t aj ti' u y atan xan 
bey o' . ya que le mejen ang e l o' , xan bey o' , ma' wáaj bin u ka'aj o'ob sufrir i' ? 
min a'an u mama , min a'an u papaj xan e ' . pues don sufrir xan ken u meen t o'ob xan 
óotsil o'ob xan i' . 
 
bernardino : jaaj . y a'ab ba'ax ku y úuch ul bey o' , j ach tu jaaj il e ' . je'ebix ka 
wa'al ik o' , j ach jaaj . tumen yaan e ' pues chéen ku bis ik ubaj de novia zgo bey o' . ma' 
táan u ts'a ik o'ob u cuenta il de que , tumen u problema máa k e ' , yaan problema ti' 
 
 
 
 
 
jump'éel xch'úupal , jump'éel xi'ipal ich il y otoch antes u ts'o'ok ' ol u beel o'ob . pero 
le kan ts'o'okok u beel o'ob e ' , ku y a'al ik : - jan , má s ka ts'o'okok in beel . tumen 
bey o' , yaan menos problema . - ma' jaaj i' . le kan ts'o'okok u beel e ' , ku aumentar 
má s u problema . ku yaan tal má s problema todavía , má s responsabilidad , má s 
oblig a ción . 
 
je'ebix kin ka'a a'al ik o' , j ach u jaaj il e ' , debe r u tuukul tik máa k u meyaj o'ob 
tu beel cada día , ma' u meyaj o'ob k'aas i' , meyaj o'ob tu beel e ' ti' y o'ol al le ba'al o'ob 
bey o' ma' u y úuch ul . tumen yaan e ' , j ach jun año , seis meses il u ts'o'okok u beel e ' 
y ée t e l u y atan wa y ée t e l yíicham e ' , ku yaan tal nojoch problema s ti' ob e ' , ku atrever 
u p'at uba o'ob . wa tak jun año , dos año s , wa yaan u mejen paal al o'ob e ' , pues máax 
kun padecer ? leti' le mejen paal al o'ob o' . pero j ach u jaaj il e ' , ma' ma'alob le bey o' . 
k'a'an a'an u tuukul tik u tuukul máa k . ma' , ma' , táan il , ka jóok'ok máa k táan il , ku 
tukul tik o'ob , ma'alob tuukul máa k tia'al a bis ik a vida bey o' , le lu'umka bil a' . 
tumen le yóok'ol le mun do tu'ux yaan o'on a' , le yóok'ol kaab a' , jats'uts ba'al . pero 
k'a'an a'an u kan ik máa k kux tal , je'ebix túun ku y a'al a'al o' ich kastelan t'aan e ' 
“ respe tando uno s con los otros ” . j ach u jaaj il e ' leti' le ma'alob vida o' , a pak l áan 
respetar k abaj y ée t e l a wéet wíinik il . j ach u jaaj il e ' . doña lupe , teech e ' mix wáaj 
juntéen bija'an a wíi chan bey angeles a' ? 
 
guadalupe : mix juntéen , mix juntéen xi'i k te' angeles bey ku y a'al al o' . ku 
y a'al a'al e ' ti' xan ku náajal t a'al bin taak'in xan i' . pero mientras e ' , ti' xan u tocar t xan 
u kíin s a'al máa k . ya'abach máa k xan ku perder tik u vida xan bey xan , chéen ikil 
bin u tuukul t u kaxt jump'íit taak'in , bey tia'al u beet jump'íit mas mejor i' xan bey a' , 
y ée t e l u paal al xan bey o' . y a'ab xan ku perder tik u vida xan i' . o sea , le ku logrart ik 
xan u y okol o'ob xan bey o' , pues ku meen t ik mejor as tu y otoch o'ob bey o' . pues ku 
 
 
 
 
 
chan ch' a' ik y óo l máa k xan bey o' . pero leti' , bey o' , ma' . te'elo' u k úuch il xan u 
kíin s a'al xan máa k xan , u k úuch il xan u náajal tik taak'in máa k xan , bey xan . 
 
bernardino : bix a wil ik le angeles a' ? chéen wáaj te' angeles ju yaan tal u chan 
centavo máa k , a yaan tal vida ? wa tak way e ' , mun béey tal wa u yaan tal teech a 
centavo , j ach chéen ja' al il angeles wáaj i' ? 
 
guadalupe : pues kin wa'al ik e ' , míin tak way e ' je'e l u yaan tal teech jump'íit 
way e ' . pero beey túun je'ebix ku y a'al a'al o' , k'a'ab ée t a meyaj , a meya tik . k'a'ab ée t 
a k'í il kab tik bey a k'í il kab o' ka páat ak u yaan tal teech jump'íit . pues je'ebix tak le 
chan iik bey ku pak' ik ' máa k xan bey o' . pues wa dios ku y a'al ik teech ku sí ij ik xan 
teech bey o' , si lelo' u dobl e xan je' xan u sí ij ik xan teech xan u yaan tal xan teech 
xan e ' . je'ebix le sandía ' . bey ka pak' xan bey o' , pero le sandía o' , má s ma' j ach y a'ab 
u meeyjul il i' que iik o' . le iik o' , mas chan y a'ab u meeyjul i' . ts'o'okol e ' mas ko'oj 
ku tojol tik teech xan ku ts'o'okol e ' . yaan ora e ' , ts'o'ok a'an a pul ik jump'íit centavo 
xan bey o'ol al o' , pues ka perder tik . ku k'as tal e ' , ts'oka'an xan bey o' . je' túun le 
sandía o' , lelo' ma' bey o' . leti' ken a pak' bey o' , tak ma' sáan samal ka jóoyab , 
k'a'ab ée t a jóoyab tik wa bix tak ka roci art bey o' , leti' pues ju yaan tal xan teech 
jump'íit e ' . 
 
je' túun le iik o' , lelo' óo l xan , óo l talam xan . pero mientras e ' má s le iik 
bey o' , má s u ts'a ik teech . má s y a'ab u ts'a ik xan teech bey wa ka anak xan o' . 
tumen lelo' y a'ab u y ich xan bey o' , le k éen káaj ak a kon ik xan e ' . pero yaan oora 
xan e ' , le k éen káaj ak u cosecha e ' le iik o' , pues a cinco pesos ku ma' a nal teech , a 
diez pesos ku ma' a nal teech , a veinte pesos ku ma' a nal teech . báan xan kan a 
meen t y ée t e l ? si lelo' j ach je' buk a' aj iik xan e ' , yaan oora xan e ' , pues , ma' u kon ik 
 
 
 
 
 
ma'alob . ma' u yaan tal taak'in il ma'alob . pero , wa ka lúubuk xan je'ebix tak bey u 
máan bey wa chan ma'alob u tojol xan o' , pues lelo' , jum páak k éen a recu perart xan 
bey tak a chan centavo xan bey ka x upik xan bey o' . je'ebix to'on a' , tak meen t aj 
jump'íit xan e ' , pero lá aj jóok' u w i' . mix jump'éel patal chaj i' . mientras e ' , wa 
t pak' aj e ' , maan bil wal ken meen t ile' . tumen jaaj , taan k meen t ik u meeyjul il , pero 
mientras e ' leti' tu k'as tal xan teech e ' . láayli ' xan e ' , mixba'al xan kan a meen t xan 
bey o' . ma' patal ka pak' xan bey o' wa k'as a'an xan bey o' . chéen de mas ech ka 
k'as kúunt xan le lu'um tu'ux ken a pak' xan o' . 
 
bernardino : yaan way e ' . le meyaj a' je'ebix kin wa'al ik teech o' , láayli ma'alob le 
way a' . tumen j ajal dios e ' , je'e tu'ux e ' u bendecir maj , bey angeeles , bey way e ' . 
tumen j ach u jaaj il e ' , je'ebix kin wa'al ik teech o' , y a'ab máa k ku bin o'ob te'elo' . 
mayor ment e , algunos ku chan mejor art ik uba e ' . chéen u y ojel u chan kaláant u 
centabo , jaaj . mayor ment e paal al wíinik o'ob kan xi'i k o'ob e ' , le kan su nak o'ob , 
je'ebix u bin o'ob e ' bey u suu t o'ob . y wa tu logrart u suu t , y a'ab u atrever úuch ul u 
loob ti' te'elo' , ts'ok'a'an ti' bey o' . y wa ma' e ' , ku bin te'elo' pues ts'u suu k tal u 
ganar tik le do lar o' , way , kan taak e ' , pues trabajo le vida . way e ' , jump'íit kan a chan 
ganar t ej , tak treinta , veinte , cincuenta , cien pesos j ach u k a'an al il . pero tu jaaj il e ' , 
way e ' , wa ta kaláant aj , tak cien pesos ka ganar tik . ka x upik cincuenta , ka meen t 
ahorro cincuenta e ' . ju béey tal xan u l íik' il máa k e ' . te' túun o' te' angeles o' , le 
máa k o'ob , y a'ab máa k teen ts'o'ok in wil ik ts'o'ok u bin , yaan oora e ' kan suu nak e ' , 
ts'o'ok u p'a'at al tumen u y atan . yaan oora e ' , k éen suu nak e ' ts'o'ok u destruir , 
ts'o'ok u p'a'at al tumen u y atan , tumen u paal al , tumen tuláakal . y ku mach ik u 
beel e ' . ku ka'a bin . wa ma' e ' , te'elo' ku yoksi k ubaj ti' droga . ti' ku p'áat al i' , ti' ku 
ts'o'okol ti' . 
 
 
 
 
u noj jaaj il e ' mas ma'alob in wil ik le way a' . way e ' j ach kex humilde , kex 
jump'íit , pero , páat ij sáa s chaj chan ta k'am aj jump'íit chan bendi ción tu nak' máa k , 
ta jaan t aj ba'al , algo . ts'o'ok ' a'an bey o' : ki'imak u y óo l máa k . je'ebix xan u béey tal 
u yaan tal ti' máa k bey o' , ku dobl art ik u esfuerzo máa k e ' , láayli igual e ' bey je'ebix 
way e ' . chéen ba'ax túun te'elo' , pues je'ebix ku y a'al a'al o' , jump'éel kaaj j ach táaj 
lujoso . jump'éel kaaj , jump'éel lugar , jump'éel naj j ach táaj mejor , j ach táaj yaan 
na'at i' , tuláakal e ' . pero le ba'al o' ma' , teen e ' j ach u jaaj il e ' in tuukul e ' y a'ab ba'ax . 
tak juntuúl in hijo e ' taak u bin . pero kin wa'al ik ti' e ' : - ba'ax ka chéen máan a 
meen t ej ? de por sí jaaj al dios e ' u bendecir maj tuláakal lu'um , ma' chéen te'elo' , 
tak way e ' . láayli ' je'e l u béey tal u meyaj máa k e ' . 
 
 
guadalupe : jaaj , bey o' . je'ebix a wa'al ik o' , láayli ' ju béey tal u meyaj máa k xan 
way e ' . leti' , táaj tuláakal bey ma'alob je'ebix ka wa'al ik o' leti' i' . pero je'ebix in 
wa'al ik túun teech o' , yaan oora wa ka pak' ik bey ku k'as tal xan bey o' . bix túun xan 
kan a meen t ik ? mixba'al xan . láayli ' xan k éen a meen t il xan bey o' . leti' , je'ebix 
to'on kin wa'al ik teech , j ach lá aj k'as chaj le to'on bey o' , leti' j ach lá aj perder chaj 
bey o' . pues yaan máa k e ' ma'alob chaj u yii k al i' . yaan tu'ux ts'o'ok u pak' ik xan 
bey a' , yaan xan e ' , pues ma' . kux , teech , ma' wáaj k'as chaj a wíi k al o' ? ma' wáaj , 
ma'alob wáaj úuch u jóok'ol teech xan o' ? wa yaan k'as chaj algunos i' ? 
 
bernardino : ma' . teen e ' , gracia s e ' , ma'alob . ma' chan p'íit tin meyaj t o' , míin tin 
meyaj taj kex do ciento s setenta caja s i' . todavía p'áat al teen yaan kex ciento 
cincuenta caja s p'áat al i' . ma'alob , ma'alob chaj i' . pero yaan oora le iik a' , yaan oora 
ku w i' , yaan oora ku múul i x tal , yaan kex xtu' le' i' . yaan oora ba'al o'ob ku y úuch ul 
ti' , jaaj . hay veces ku des cuida r máa k tia'al a kíin s ik u mosquita e ' , u á caros i' , wa 
 
 
 
 
ba'ax bey o' . pero yaan oora e ' , suerte xan . tumen le w i' o' , tumen lelo' único ba'al 
ma' k il a' aj tu'ux u taal i' . pues in compañeros yaan way y a'ab kach productor o'ob ti' , 
meyaj o'ob ti' iik a' , pues ma' u yil o'ob i' , ma' u analizart o'ob i' . 
 
 
 
 
jorge : pues don isidro , wa ju páaj tal a chan tsikbal tik to'on ba'ax u diferencia il 
tia'al le wáa y o' , wa tia'al le hechicero ku y a'al a'al , y ée t e l le j meen o' . 
 
isidro : tumen le leti' le jaaj il e ' , máa k o'ob , ku y a'al a'al e ' , j e'ex to'on a' ma' , ma' , 
chéen to'on e ' meen favor o'on ti' k ée t cristiano il o'ob . pero , le máa k o'ob ku 
hechicero s o'ob o' , leti' le kin wa'al ik te'ex o' puro magiquero s o'ob . tumen leti'ob e ' 
ku meen t ik o'ob le polvo ' , u ts'a ba'al jump'éel polvo tu y o'ol al jump'éel ch'úup al e ' 
ku k'as kúuns ik o'ob . pues yasque le beet ik e ' kin wa'al ik e ' tu y iknal dios e ' , ma' 
ma' al o'ob i' . tumen le máa k o'ob o' , jump'éel máa k o'ob , jel a'an u tuukul o'ob . 
jump'éel máa k o'ob ku luk'sik o'ob u vida cristiano . 
 
pues yasque le beet ik túun e ' to'on e ' , jaaj il e ' , táan k ts'a ik tuláakal le 
ba'al o'ob bey ts'a ak o' que tuláakal o'ob . pero to'on e ' ma' hechicero 'on i' . le 
hechicero'ob o' , jel a'an . tumen leti' e ' magiquero 'ob . lá aj magiquero ' leti'ob . je'e l u 
beet ik o'ob teech e ' je'e l ba'ax e ' . je' u taal u burl art ech o'ob de noche tuláakal e ' . leti' 
le máa k o'ob túun bey o' , es que hechicero'ob , tumen u xok maj o'ob u ju'un il . u 
xok maj o'ob le magicao' . je'e l ba'ax ka u yóot u beet teech o'ob e ' yaan u béey tal e ' . 
tumen leti'ob e ' u y ojel o'ob tuláakal . ti' yaan le k'aas te'elo' , te' tu ju'un il o' , 
magicao' . pues yasque láak' e'ex tu jaaj il e ' , to'on e ' ma' táan k meen t ik k'aas ti' k ée t 
cristiano il . lugar k beet ik k'aas ti' e ' , k mach ik jump'éel medicina wa bix u clase il 
 
 
 
 
 
k'oja'an il , según bix u clase il k'oja'an il , jaaj . entonces k mach ik e ' k ts'a ik ti' e ' , ku 
y uts tal . k líik'sik tu ka'a téen . pero leti'ob e ' mun líik'sik o'ob . k éen u ts'a 'ob le 
ba'ax o'ob utia'al u binbal y áan al lu'um , le óotsil k ée t cristiano il o' . leti' u 
diferente il le hechicero s o'ob leti'ob o' . tumen to'on e ' , láayli ' ku máan u beet o'ob 
tuláakal le primicia , que tuláakal o' . pero leti'ob e ' hechicero'ob . leti' le túun e ' , 
hechicero s o'ob o' , leti' yerbatero ' , hechicero s . bey ku y a'al ik xan te' santa biblia . 
yerbatero , hechicero : ti' ku y a'al ik te' santa biblia . pues yasque , j e'ex ku y a'al ik 
túun e ' , le k éen u beet o'ob le k'aas o' , leti'ob e ' , dios e ' , leti' e ' ts'u ts'íib tik máax i' . ts'u 
k'aj óo l tik ba'ax maña , ba'ax u tuukul , ba'ax u k'as a'an il u tuukul . leti' e ' ma' bíin 
k'a'am ak o'ob reino dios , leti'ob i' . 
 
ahora teech , k éen t'aan ak ech , tu jaaj il e ' : - señor , to'on e ' áan to'on y ée t e l 
ba'ax k beet ik . áan to'on y ée t e l k tuukul . áan to'on . ts' aj to'on jump'éel tuukul 
ma'alob utia'al ka yaan ak o'on líik'sik k ée t cristiano il y ée t e l le ba'ax k ts'a ik u tia'al . 
le ts'a ak a' teech kan meen t ik , ma' to'on i' . - dios e ' leti' e ' u y ojel ba'ax k k'áat ik ti' . u 
y ojel ba'ax k k'áat ik ti' e ' . leti' kun meen t ik le obra o' . ma' to'on kan k beet ik le 
obra o' , dios . tuláakal le obra s k líik'sik k ée t cristiano il o'ob o' , sino que dios . ti' 
dios k k'ub ik tu no'oj u k'ab e ' , ka páat ak u beet ik le obra y ée t e l le ba'ax k ts'a ik ti' 
le k ée t lu'um il o' . pues yasque ki'ich k elem jaaj al dios , leti' e ' u y ojel k éen 
xola k o'on k'áat ti' e ' , yaan u beet ik le obra o' . ma' to'on i' , dios tu beet aj . pero 
leti'ob e ' le máax o'ob , le kin wa'al ik teech le hechicero s o'ob o' , es que min a'an u 
tuukul o'ob . k'aas u tuukul o'ob . k'aas u ciencia o'ob . ku luk'sik o'ob u vida y ée t 
cristiano il o'ob . ma' j ach jumpuli' , ma' ma' al o'ob i' . 
 
to'on e ' ma' leti' kaan s a'an to'on i' . kaan s a'an to'on utia'al k beet ik remedio s 
ti' k ée t cristiano il , utia'al k líik'sik . utia'al ka ka'a l íik' ik tu ka'a téen máan . le k éen 
l íik' ik ech e ' amigo , tuláakal le obra beet a'ab ta w óok'lal o' , ma' to'on beet i' . ts' aj 
 
 
 
 
 
gracia s ti' dios ts'a l íik' il tu ka'a téen . ts'a falta r tu táan a taa taj yuum , tumen lelo' k 
papaj e'ex beet le obra o' . jaaj táan k beet ik . pero to'on e ' táan k k'áat óo l tik ti' e ' ku 
beet le obra ta vida ka líikik' e'ex tu ka'a téen . mixmáak je' u páaj tal k k'á tik ti' e ' 
chéen jump'éel k ée t lu'um ile' . mun páaj tal k k'áat ik jump'éel obra ti' . le yaan te' 
gloria o' le ku meen t ik le bendicion o' . le kun ts'a ik u no'oj a k'ab ta wóok'ol . le 
kun líik'sik ech , kex tumen táan k ts'a ik lelo' , jaaj . pues dios e ' leti' e ' beet ik le 
obra o' . to'on e ' chéen nomas ka k k'áat ik jump'éel obra ti' . dios e ' ku beet ik u 
bendicion , ki'ich k elem jaaj al dios , tu y óok'lal le k'oja'an o' . 
 
ku y a'al ik te'elo' , j e'ex le máa k a' , ka ts'o'ok in beel e ' : - pues , j a'al ibe' 
doñ ita , - ken ti' , - bin in ka'aj in k'áat jump'éel bendicion tu y óok'lal a esposo , ka 
páat ak u l íik' s a'al tumen dios . ka luk' s a' ak le ba'al ti' y ée t e l le medecina o' . - ka 
j xola jen , ka jo'op' in beet ik jump'éel oración : - señor , beet a bendicion tu yóok'ol le 
cuerpo ken in ts' aj le ts'a ak ti' leti' a' . tumen le ts'a ak a' , yaan ts'a ak o'ob teech . 
invi sible tuláakal . le ts'a ak o'ob kin ts'a ik xan beorita ' a' obra rn en yóok'ol . ts'a obra 
yóok'ol . ts'a bendicion ti' u yóok'ol ka páat ak u luk' ul le ba'ax ucha'an ti' le a hijo . 
tumen láayli ' to'on e ' a hijo s o'on . mix jump'éel persona ma' u hijo dios i' . - 
 
pues yasque u jaaj il e ' , ki'ich k elem jaaj al dios e ' u y ojel . es que buk a' aj u 
habitantes il u hijo s yaan ! kex je'e bix ak u forma il u yuum il e ' . ka túun negro , ka 
túun je'e bix ak e ' , u hijo láayli ' . tumen leti' ts'aa maj i te' way lu'um o' . dios e ' ku 
beet ik u bendicion t óok'lal e'ex . pero ma' chika'an k ilik e'ex i' . leti' ts'a ik to'on e'ex 
ba'al k jaan t ej . leti' ts'a ik le muuk' a' . leti' ts'a ik le iik' a' , ku ts'a ik k tsikbal e'ex , ka 
a tsikbal t e'ex e ' ba'ax ka wil ik e'ex e ' , tsikbal t k e'ex . ba'ax ku y úuch ul ti' to'on e ' k 
tsikbal tik e'ex . ki'ich elem jaaj al dios ts' aj to'on le respira ción ka yaan jij o'on e'ex o' . 
tumen ka yaan jij o'on e'ex e ' juntúul il i' mama , juntúul il i' taata , ku y a'al ik j e'ex le 
santa biblia . adan y eva . leti' le k papaj o' y buk a' aj wíinik ts'u yaan tal ! buk a' aj u 
 
 
 
 
y a'al a'al ti' ob ; lá aj k'as tal e'ex ka jaan t ik e'ex u y ich le paak'al o' . ka k'as tal e'ex , tun 
y a'al a'al ti' ob . pero le k'aas o' ti' yaan tu paach máa k e ' , jum . tun júujul che' tik ech . 
le ka taal e ' , ka a'al a'ab ti' ob e ' ; - chéen tu tu s ik ech le nojoch máa k o' . jaan t e'ex , 
ma'alob ba'al . - le ka tu jaan t o'ob le manzana e ' , ka bin ki'ich elem jaaj al dios , 
ilik o'ob tu'ux ts'aa ba'an o'ob te' lugar o' . ka ila'ab e ' u lá aj pixla maj uba o'ob , 
ts'o'okol e ' avisar ta'ab o'ob e ' ma' u jaan t ik o'ob le manzana o' . je'e l o' ka anji túun e ' , 
juntúul xiib , juntúul ko'olel . bey úuch u yaan tal le raza to'on e'ex . tuláakal le raza 
anil o'on e'ex a' , tuláakal ti' adan u taal ti' y ée t e l eva . jump'éel , ka'a tú ul il i' , buk a' aj 
genera ción yaan beorita s e ' . pues yasque le beet ik túun k to'on e ' , jaaj il e ' , k 
tsikbal tik ti' k ée t cristiano il o'ob . 
 
teen e ' ts'in úuchben tal . y a'ab ba'al o'ob kin wil ik ku y úuch la'aj al . y a'ab 
ba'al o'ob kin wil ik ba'ax ku beet ik jump'éel cristiano , y a'ab ba'al o'ob ma' agradable 
utia'al jaaj al dios e ' . óo l i' bey j e'ex e ' to'on e'ex e ' wa táan … teen e ' wa tin bin te' 
t emplo , tin criticar tu contra in wéet cristiano , ma' ma'alob ba'al utia'al jaaj al 
dios i' . k o'on e'ex meen t ik ka yaan ak to'on e'ex e ' jump'éel … je'e l máax e ' respetar te' . 
pero bejla' e ' min a'an lelo' . j ach jumpuli' ts'o'ok u lá aj p'áat al min a'an tuláakal le 
educ aciones bejla' a' . le úuch ka'ach o' yaan educ a ción . l íik' ik o'on e ' , yaan 
educ a ción to'on . le beet ik teen e ' , kex ka in wu'uy ba'ax ku y a'al ik juntúul in wéet 
cristiano il e ' , chéen kin che' ej tik ti' . pues yasque u jats'uts ile' , k o'on e'ex beet ik u 
bendicion . k o'on e'ex , k o'on e'ex beet ik u obedecer tik le ki'ich k elem jaaj al dios o' . 
tumen leti' an tik o'on e'ex tuláakal je'e l ti' ba'ax . le máa k o'ob beet ik le tuláakal le 
ba'al o'ob , kin k'áat óo l tik ; - señor perdonar t o'ob xan y ée t e l ba'ax ku beet ik o'ob 
tumen ma' u y ojel o'ob wa ba'ax ku beet ik o'ob k'aas i' . - 
 
tumen teen e ' ma'a t ech in tocar k inbaj y ée t e l le ba'al o'ob bey o' . ma' in 
wojel e ' bix u beet a'al . ma' in wojel e ' tuláakal . pero como leti'ob tun xook o'ob e ' , ku 
 
 
 
 
man ik o'ob le ba'al o' . ku xok ik o'ob e ' , ku kan ik o'ob tuláakal je'e l ba'ax e ' . leti' e ' 
túun o' u sistema il le máa k o'ob bey o' . libre il u ka'aj o'ob u meyaj o'ob . leti'ob y ée t e l 
k'aas ku meyaj o'ob , ma' y ée t e l uts i' . tumen juntúul máa k e ' , desde k éen taak 
juntúul máa k e ' pues tak le ts'a ak a' k'áat u bendicion dios yóok'ol . tumen dios e ' 
leti' kun meen t ik le obra o' , ma' to'on i' . claro in wa'al ik ti' in wéet cristiano il : - wa 
tu yóok'ol le ts'a ak a' , láak' e'ex , yaan tuláakal má aj a'an ti' dios e ' . - pero leti' y ée t e l u 
bendicion , leti' , u l íik' s maj máa k o'ob , ch'óop o'ob , u l íik' s maj máa k paralizad o'ob , 
juum . u lik' s maj máa k o'ob … u jaaj il e ' , tu y a'al aj dios e ' : - xeen te' ja' o' , teen a'al ik 
teech . - jump'éel ja' bey o' , ma' , ma' ojel a'an bix anil le ja' o' . ka túu x ta'ab e ' . ka u 
p'o' u y ich . - bix a wil ik ? - ku y a'al a'al bin ti' tumen ki'ich k elem jaaj al dios e ' . - pues , 
este , ma'alob - , ki bin . - sáa s il chaj in wich . ka sáa s il chaj in wiich . - pero máax 
y ée t e l ku tsikbal , láak' e'ex ? y ée t e l dios . dios leti' e ' páaj tal il . leti' e ' yaan 
bendicion ti' , yaan tú ul ak al . 
 
bey j e'ex le meyaj k beet ik to'on a' , k éen . le meyaj to'on k beet ik o' tuláakal 
le meyaj k beet ik ti' le utia'al le ch' a' cháak o' , puro dios ch' a' chi'i tik . puro dios 
ch' a' chi'i tik ka páat ak u sí ik to'on le siijb al o' . yaan k'iin e ' , j ach ts'o'ok u ki' k'u'ub ul 
le santa sopa , le u chan sopa il bey o' , le ku káaj al ja' , ja' . pero bejla' e ' kin wil ik e ' 
ts'o'ok u p'áat al . ts'u jelpaj al . bejla' e ' ma'a t ech u na'at a'al . ts'u tu'u b s a'al . 
 
jorge : léeyli ' ku taal le máa k o' u k'áat ik wa a beet ik jump'éel primicia ? 
 
isidro : yaan . 
 
jorge : yaan léeyli ' e ' ? 
 
 
 
 
isidro : yaan ku wé ej taal bejla' , yaan ma'a t ech j ach u taal i' . 
 
jorge : bix ku beet a'al le primicia o' ? bix ku beet a'al le primicia o' ? 
 
isidro : le primicia o' , je'ebix to'on bey to'on k ojel chan k'ub aj . pues le primicia o' 
te' bey k'áax o' , ti' ku juntar t a'al le kaax o'ob o' . ku juntar t a'al le juuch' o' y ée t e l sik il . 
le sik il o' k éen péenkuch ta'ak le chan waaj o' , ku ja'ay al tu y ich . ku ts'o'okol e ' , ku 
beet a'al túun le jump'éel chan trece u p'éel e l , trece u wáa l al le waaj o' . cruz ku 
ts'a'ab al ti' utia'al pres en tar bil ti' dios . pues yasque lelo' , le kan pres en tar ta'ak lelo' 
utia'al dios , lelo' . le k éen ts'o'okok u k'uu bil , ts'o'ok tuláakal e ' . pues j a'al ibe' , le 
wa yaan tak le u chan taal , u chan u'ulakab ile' . ku t'o'oxol túun le gracia tun 
beet a'an u sopa il o' ti' tuláakal le u'ulakab il o'ob . jats'uts . ma' a wil maj e'ex bix u 
beet a'al i' ? ma' a wil maj e'ex i' ? pues jats'uts u beet a'al u pres en tar t a'al le primicia ti' 
dios o' , jaaj . jats'uts le primicia o' . tumen le u pres en tar t a'al ti' dios o' , ku y a'al ik e ' : 
 
tu k'aaba ' dios y ée t e l dios mejembiil y ée t e l dios espíritu santo . 
señor , kin representa r tik jump'éel santo primicia ta no'oj k'ab il . yaan 
jump'éel ok'ol óo l al ku beet ik le hermano s o'ob , tuláakal le máax o'ob tu 
líi'musk o'ob . jump'éel santo primicia tu no'oj a k'ab . kin representa tik 
ta no'oj k'ab il tumen táan ki' ok'ol óo l tik o'ob le u chan ch'a aj le je'ebix 
le ayik'al k'uj . 
 
le ayik'al k'uj o' jump'éel máa k yaan ja' ti' . ku taas ik le ja' o' . ku ts'a ik le 
ja' o' . ku bendecir t ik le lu'um o' , ka úuchuk le paak'áal o' . ka yaan ak le gracia o' . 
láayli mismo le dios o' . leti' xan ts'aa maj ij . pues ken k'áat a' ak túun ti' e ' , ku 
 
 
 
 
representa r t a'al túun le primicia o' ti' ki'ich k elem jaaj al dios e ' . entonces , tuláakal 
túun e ' , túun ts'a'ab al túun ti' aj kanankáakb o'ob . le aj kanankáakb o'ob o' , yaan . 
pero bejla' e ' , ma'a t ech u reconocer t a'al bejla' e ' . le ka'ach úuch e ' , le ku beet ik o'ob 
bejla' e ' yaan u hermano 'ob o' . ku meen t ik o'ob úuch ij , pero bejla' e ' ts'u 
cambiar k o'ob bey o' . cambio s yaan ti' , cambio s yaan ti' . pues yasque to'on e ' , le ku 
y úuch ul úuch o' , leti' láayli ' k áalkab ansik e ' . 
 
le ma' úuch a' , ka'a l ak il jump'éel año bejla' e ' , ku y a'al ik teen in hijo ; 
 - kensa bix ken e'ex beet ej , papaj . ts'o'ok ij , ts'u máan u tiempo il paak'al . - ka tu 
y a'al aj in hijo e ' : - bix túun ken e'ex meen t ej ? - tuláakal le way a' , túun tuukul e ' , 
jump'éel parte ma' oka'an o'ob ti' hermano s , ku taal o'ob ti' in wiknal . - don isidro , 
bix ki k meen t ej , nojoch máa k ? - - ba'ax y ée t e l ? - - si j e'ex le hermano , - ki , - beorita s 
ts'ok'a'an junio . ts'u jóok'ol junio . báan , min a'an , mixmáak paak'al nak . - kin 
wa'al ik ti' ob e ' : - junio ts'u jóok'ol , ts'ok'a'an , ts'u máan tu k'iin le paak'al o' . in wéet 
xiib il e'ex , - ken ti' , - tak teen e ' chéen tin tuukul tik . to'on e ' ma' paak'áal nak o'on i' . 
pues , máax ts'u paak'áal way e ' ? si mixmáak . pues k o'on e'ex . - - pues taal o'on k 
u'uy teech wa je'e l u béey tal , k to'on e ' k chan beet ik le primicia o' . - - wa táan a 
tuukul tik e'ex , je'e l u páaj tal e ' . - - pero si beora lá aj junto u nu'uk ul o'ob taal ik o'on 
way e ' . sáam al e ' , wa je'e l u béey tal e ' , pues k o'on e'ex y ée t e l . - je'e l o' ka tin t'an aj in 
hijo s o'ob : - hijo - ken ti' , - preparar t a' ak k'u ' um . preparar t a' ak sik il . ts'u taal le 
láak' o'ob o' . k o'on e'ex ti' jump'éel kajtalil te' xaman o' . ti' bin kun bin o'ob i' . ti' kun 
úuch ul i' . tumen te'elo' yaan ja' e ' . yaan u páay t a'al ja' e ' . yaan ch'e'en i' . 
 
 
bueno , ka lá aj juntar naj o'ob e ' . bin u páak t o'ob u nu'uk ul ti' . te' 
walak jeak a' , ts'u luk' ul o'ob tin wiknal e ' . bin tu beet o'ob u páak t o'ob u nu'uk ul o'ob 
tu'ux kun ts'aa bil u mesa il . j a'al ibe' , kin l íik' il e ' , kin wa'al ik ti' in hijo : - ka much 
máan k ech a wa'al teen ti' pedro e ' , - ken ti' , - ka taak way e ' , u taas teen triciclo ku 
 
 
 
 
 
bis en te'elo' , tumen mun páaj tal in xíimbal . - - je'e l o' , ma'alob - . ka taal , ka taal u 
ch' a' en . - pues ko'ox , - ki , - taal en in ch' a' ech , ko'ox . - ka bin o'on . ka k'uch en e ' , júum 
ku beet ik wíinik i' . ts'o'ok u míis t a'al , ts'o'ok tuláakal . ts'u lá aj beet a'al le u arco s il . 
ts'u beet a'al u chan nu'uk ul o'ob . - j a'al ibe' , paal al e'ex , - ken ti' , - beorita , - ken ti' , - tin 
wéet taal ak sak a' . je'e l u chan luuch il a' . ka ts'a ik e'ex te'elo' . ku ts'o'okol e ' k 
bin e'ex . temprano e ' , tuláakal , ka lá aj juntar nak e'ex way e ' . temprano xan e ' , - ken 
ti' , - las cinco u taal u sáa s tal ka taak ch'a'ab il en ka bis a' ak en te'elo' . - - je'e l o' 
ma'alob , je'e l o' , j ach las cinco . - chéen ka tin wu'uy e ' túun k'oop . - ts'o'ok wáaj a 
w aj al nojoch máa k ? - - ts'o'ok ij , pero , tin beet ik jump'íit ba'al in wuk' ej . - - ko'ox . 
ti' kan uk' ul tanaj e ' . ts'oka'an ba'al uk' bil i' . - je'e l o' , ka máan en e ' , ka ts'a'ab in 
wuk' ul e ' jáal a , ka j bin o'on . le ka k'uch o'on e ' , ocho u tú ul ul señora s ts'u 
k'uch ul o'ob i' . pero a parte anil o'ob leti'ob . túun ts'a'ab al chokoj ja' , táan tuláakal . 
bin u ka'aj kíin s bil le kaax o'ob o' , tuláakal . yaan máax ts'a ik úulum , yaan máax 
ts'a ik kaax . kin wa'al ik ti' ob e ' ; - le sak a' o' , lá aj preparado . pues k o'on e'ex . in 
balbes in mesa a' . bin in ka'aj in representa r t le mesa ti' le ki'ich k elem jaaj al dios o' . 
nik a' aj in k'uub le primicia ti' le ki'ich k elem jaaj al dios o' , utia'al ka k máa te'ex le 
ya aj tsil o' . in ka'aj in lá aj ba al mes in mesa y ée t e l u sak a' il , y ée t e l u báa l che' . - 
báa l che' kun meyaj i' . ma' k'aj óo l e'ex le báa l che' o' ? 
 
jorge : ma' in k'aj óo l . in k'aj óo l le u che' ile' , pero ma' in k'aj óo l bix u prepar t a'al i' . 
 
isidro : ku cha' ak al . chak bil u beet a'al y ée t e l kaab . entonces , k éen ts'o'okok e ' , 
ma'alob . wa ka y a'ab ak a wuk' ik e'ex e ' , chéen kan a wil e ' , tan chan bin a 
takchala ak il . jaaj , tumen fuerte s láayli ' . pero láayli ' leti' u biil al xan utia'al le meyaj 
xan bey o' . 
 
 
 
 
 
pues ka ts'o'ok e ' . ka jo'op' in meyaj , in meyaj teen . kin meyaj , j ach míin … 
kin wa'al ik ti' ob e ' : - xiib e'ex , - ken ti' , - u jaaj il e ' , - ken ti' , - mas u ba'al kin wa'al 
te'ex e ' ; lep' a wóol e'ex wal e ' . il le juuch' o' . wa ts'u lá aj júuntar e ' , mejor - ken ti' . 
 - lá aj meen t ej , kin lá aj bendecir t e ' - ken ti' , - ka páat ak a káajsik e'ex le péenkuch o' . 
j ach la una wal e ' paal e'ex , je' k u'uy ik e'ex ba'ax kun úuch ul e ' - , ken ti' , - dios k'ub 
gracia te'ela' - . - je'e l o' , ma'alob . - yasque bey u t'aan wal e ' , beora ' kan k ts'á aj ti' a' . - 
beora ' jóok'ok juntúul i' . nojoch píib ba'al beet a'ab i . - jóok'ok u ka'a tú ul t'ab píib i' . 
le u chuuk a'an o'ob o' , péenkuch naj ak o'ob . - - si le péenkuch o' , - ki - puro le 
señora o'ob kun meen t ik o' . tun cha ak al o'ob . ts'u lá aj kíin s ik o'ob le kaax o'ob o' . 
ts'o'ok tuláakal . tun cha' ak al u ki' il bey o' . - je'e l o' , le ka ts'o'ok u te' e p' e l le waaj 
ts'u mu'uk ul . j ach las doce ka mu'uk le waaj o' . ku ts'o'okol e ' , ka jo'op' u t'o'oxol 
sak a' túun , tuláakal bey o' . chuk a'an u y óo l le óotsil doña . le señora e ' , ki'imak u 
y óo l o'ob xan tumen ku ment ik o'ob le meyaj bey a' . kin wa'al ik ti' ob e ' ; - como bo'oy 
teen way e ' , - ken ti' , - como in k'ax maj jump'éel naj te'elo' , pues ma' trabajo i' . - te' 
rancho o' k k'ax maj jump'éel naj i , ma'alob . 
 
pues ti' tu j úuy t o'ob le k'óo l o' , tuláakal . j ach la una , chéen ka t u'uy aj e ' ; 
le'emm ! ! ! ku kíilba l cháak lak ' in , kíilba naj i . - dios quiera , wa ka ki' taak le santo 
ja' bejla' a' , tumen sáam al e ' , paak'áal - kij o'ob . ki'imak u y óo l o'ob ka tu yu'ub o'ob u 
tíiti k uba . ay xiib , le ka tu y a'al aj kampuul u ti tik uba , xki'ichpan ja' . le múuy al o' 
ts'u cambiar . éek' nak e ' en . le kin wa'al ik ti' ob e ' : - mix a chan dudar e'ex wal e ' , 
xiib e'ex . k o'on e'ex ilik ba'ax kan u beet ej . - chéen ka t ilaj u káaj al le iik' o' , 
jump'éel chan iik' je'e túun ku taal le múuy al o' ; yiiiii . . . ja' ! santisima ! ka tu káa k aj 
santo ja' , ja' … le tu'ux yaan en o' bey u ja' il a' ku ts'o'okol a' . yaan teen reuma . kin 
wa'al ik ti' - ken s aj bix ken in mee t ej . mixba'al ti' ! dios e ' u y ojel . leti' kun ts'a ik u 
bendicion tin wóok'ol , ma' u y úuch ul teen mixba'al . - j a'al ibe' , hasta tak le 
 
 
 
 
 
señora o'ob tu'ux ku j úuy k'óo l o'ob te' ich il le naj o' , búul ij naj o' . - bey a' le ti' le bey 
k'a'ab ée t a' , - kij o'ob . le ka ts'o'ok in lá aj k'ub ik le sopa o' , ts'u jáal al le waaj ts'in 
k'ub ik o' . t'o'ox o'ob túun . je'e túun ku taal wíinik te' kaaj a' , ki'imak u y óo l o'ob ! 
tuláakal le taal o'ob jan al k'óo l o' ; - je'e diez pesos a' , je'e veinte teen a' a , je'e treinta 
teen a' . - tun júuntar tik o'ob taak'in . ay máa k ! ka ts'o'ok e ' , nik ik bal u chan 
si ik bal o'ob . kin wa'al ik ti' le paal al o' : - xiib e'ex , - ken ti' , - sáam al e ' paak'al ken e'ex 
meen t ej , dios bo'o tik te'ex . ta tuukul taj a beet ik e'ex le meyaj a' , yasque beorita s 
ts'u pul ik u bendicion jaaj al dios . ts'u ts'a ik u bendicion jaaj al dios . tu 
bendecir t aj to'on le lu'um o' . walkil sáam al a' ich kool yaan o'on , táan k paak'al . - 
 
pero cháak le ba'al o' , nojoch máa k . tak y áan al k'áax búul i' . soj jaltuno' ob , 
yí i' chu'u plajij . le ka sáa s il , kin wa'al ik ti' in hijo , ka'a tú ul o' ; - hijo , - ken ti' , 
 - buk a' aj le tik in muuk a meen t maj e'ex o' ? - to'on e ' - , ki , - casi veinte ya al e ' . tak t 
tik imuk taj kool o' . - ay xiib , - ki . - j ach ma'alob kun jóok'ol le nal a' - ken ti' . - je'e l o' 
le veinte ak o' - ki . - wa yaan máax ka'a tuukul e ' , - ken ti , ' - ka lá aj pa'ak' ak jumpuli' 
bejla' e ' , - ken ti' . - je' in bo'o tik e ' , - ken ti' . - je'e l o' , ma'alob - ka bin o'ob . míin las 
diez ka suu t naj o'ob . - sáan ts'o'okok , papaj , - ku y a'al ik . - je'e l o' ma'alob . - ay nojoch 
máa k ! le kaj ts'o'ok ka ki' l íik' le xki'ichpan gracia o' , ka jóok' le xki'ichpan gracia , 
k'áan ik e ' en . j ach parejo l íik' ik le gracia o' . leti' yaan beorita s a' , don nal . 
ka'a ka'a p'éel , óox óox p'éel ku ts'a ik . pues leti' e ' túun lelo' . kin wa'al ik ti' ob e ' : 
 - táan a wil ik e'ex o' ? to'on e ' , táan k k'exbesik k tuukul e'ex e ' . dios e ' , ma' ma'alob i' ; 
uts tu t'aan e ' ka k seguer te'ex le k tuukul e'ex ti' dios . il a wil e'ex beorita ' a yaan 
bendicion ti' to'on e'ex . ts'a'ab to'on e'ex , si ik to'on e'ex bendicion . - tuláakal ki'imak 
u y óo l . 
 
je'e l o' , entonces , le túun e ' le primicia s o' , bey ku beet a'al o' . ti' dios ku 
k'u'ub ul , ma' tu y o'ol al wa ba'al . jaaj , por ejemplo yaan túun k a'al ik e ' : - le juntúul 
 
 
 
 
 
cruz bey a' , - ku y a'al ik , - ma' agradable u ts'a'ab al yóok'ol mesa , tumen contra rio 
dios . - bey u y a'al ik o'ob . pero kin wa'al ik ti' e ' : - pues , jaaj il e ' , ma' to'on beet le 
je'e l o' . dios e ' , le ka crusificarta'ab te' che' o' , si le che' o' min a'an u t'aan . chéen u 
chan xóot' che' ka beet a'ab u cruz il ka cruisificar ta'ab dios . pero le dios , leti' e ' , 
óo l i' bey túun le k to'on e ' , jaaj il e ' . óo l i' bey k an taj falta , wa yaan to'on falta , wa 
yaan to'on , wa ba'ax ti' pres idente , wa ti' gobernador e ' , yaan u castigar tik o'on . 
tuláakal le comisarios o'ob o' , wa yaan a falta yaan u castigar tik o'on . bey túun anil 
ki'ich k elem dios e ' , crusificarta'ab ij . pero ma' u y ojel xan e ' máax bée t le ba'ax o' , 
wa k'aas ba'ax tu beet i' . ma' ku debe r u koko'chak' tik o'ob ki'ich k elem jaaj al dios i' . 
a despues e ' ka tu tuukul taj e ' máax beet le ba'ax o' . ka jo'op' u y ok' tik , leti' , 
ki'ich k elem jaaj al dios e ' . leti' le lo j mil le lu'um a' y ée t e l u ki' il ich k'i'ik' e l , kan 
yaan jij ma'alob tal le lu'um a' . 
 
ba'al o'ob tuláakal tu beet aj ki'ich elem jaaj al dios . tu beet aj le estre l las o' . 
tu beet aj le lunao' . tu beet aj le k'iin tíich'k'abti k o'on e'ex way lu'umka bil a' . 
le lunao' láayli ' ku sáa s il kúuns ik to'on e'ex way te' lu'umka bil a' . kex 
éek'joch'e'en ile' , kex ts'u y áak'ab tal e ' , pero sáa s il a máan . tu beet aj le lu'um o' , tu 
beet aj le k a'an o' . yaan wáaj milagros ti' dios wa min a'an ? tuláakal tu ts' aj . 
tuláakal tu ts' aj dios . je'e l ba'ax clase ba'al che' il o'ob e ' , tu lá aj p'at aj dios utia'al le 
alimento ti' le lu'um way ka bil a' . tu pat' aj k'éek'en , tu p'at aj kaax , tu ts' aj kaax , tu 
ts' aj k'éek'en , tu ts' aj wakax . tu ts' aj tak tsíimin utia'al u meyaj máa k , ka bis ik le 
juntúul a tsiimin , ka ts'a ik u ku u che' . ka taas ik ba'al a jaan t y ée t e l . ka il a' ak 
buk a' aj milagros ku beet ik to'on e'ex ki'ich k elem jaaj al dios ! buk a' aj milagros tu 
beet aj dios ! pues yasque to'on e ' ma' táan k beet ik le bey o' . leti' e ' je'e l u beet ik e ' . u 
bendicion leti' . único ba'ax e ' , k'áat je'e ba'ax ti' dios e ' . ma' chika'an a wil ik u 
ts'a ik i' . pero yaan u ts'a ik teech . tumen ti' leti' ka k'áat ik . 
 
 
 
 
 
rodrigo : don isidro , in wil maj yaan jump'éel ba'al u k'aaba ' sáastun . ba'ax túun 
le sáastun o' ? 
 
isidro : sáastun ? le ku yil a'al ba'ax o'ob , ba'ax o'ob ku taal u k'iin . ba'ax o'ob ku 
taal u y úuch ul . ba'ax o'ob ku beet a'al , ba'ax ku taal k'iin ta wóok'ol . tumen juntúul 
máa k , ku y a'al a'al bey , ku y a'al a'al j meen il o' , es que leti' e ' ts' aj a'an xan ti' . dios 
ts'a ik le ba'ax o'ob bey o' . ma' chéen ka ts'a'ab ak i' , jaaj . je' túun e ' , ken taak túun le 
máax o' , ka wil ik ba'ax k'oja'an il yaan ti' juntúul máa k , yaan u ts'a'ab al teech a 
wil ik . yaan u ts'a'ab al teech a wil ik tumen dios . 
 
jorge : ma' chéen le tuunich tia'al u beet ik a wil ik tuláakal le ba'al o'ob o' . 
 
isidro : si dios ts'a ik teech , bendi ción ts'a ik teech . ma' tumen wa chéen wa ka 
taal ka wil a ch' a' ik jump'éel ba'al i' , chéen kan a wil . jump'éel tiempo e ' , bija'an o'on 
te' jump'éel áaktun te'ela' . k éen k'uchuk ech te' ich il le áaktun o' , jefe , wa ka wil a' e ' , 
ya'abach profesor o'ob ts'o'ok k bis k e ' , ma' tu xok ik le letra s yaan te' áaktun o' . 
 
jorge : tu'ux banda yaan ? 
 
isidro : te' baanda x k'iin il , te' baanda . u k'aaba ' le chan lugar o' x ja'as che' il . pues 
k éen okok ech bey a' , chéen jump'éel bey chan xnóok sajkab e ' bey u chan jool tu'ux 
kan okol bey a' . pero k éen k'uchuk ech e ' , bey j e'ex le ich naj a' . bey a bin ich il tu'ux 
yaan le ja' o' . le kan k'uchuk ech ti' u jool il u ch'e'en il o' , jump'éel chan arco yaan 
bey a' tu'ux yaan le ja' o' . yaan jump'éel chan chulub túun ts' a'an i' . yaan túun 
 
 
 
 
jump'éel chan pila bey a' . ka wil ik e ' chika'an huella u y okol o'ob i' . - pues tu'ux ku 
taal le tsíimin a' ? - ta t'aan . - bix u y okol le tsíimin te' ka p' o'ob ok u paach te' chan 
pila o' ? - chika'an a wil ik e'ex u huella u yook cristiano bey a' . u huella u yook le 
máa k ku chéen máan te' jool o' . bix u jóok'es ik le ja' o' ? éek'joch'e'en a' , ken . ma' 
siempre que jump'éel saas il yaan il il ma bey te'elo' . lelo' leti' le káakab o'ob o' ku 
yisins ik o'ob u paach le mejen tsíimin o' . 
 
nojoch áaktun . je'e wa kin wa'al ik ti' ob e ' yaan juntúul máa k e ' : - je' wáaj a 
bis k o'on e ' ? - je'e in bis ik e'ex e ' - . chéen ba'al e ' , bejla' e ' min a'an u bej il . lá aj tsu'uts 
le bej o' . lá aj tsu'uts ij , lá aj k o'ol le bej o' , y ok'ol le bej o' . wa ma' ka'ach e ' si ti' k bin 
ch' a' le ja' utia'al le primicia s ka'ach o' . nojoch áaktun je'e l o' . te' bey chú umuk e ' 
bey táan bin a' ka wil ik e ' jump'éel nojoch mesa il . pero mesa de tuunich , de tuunich . 
ka j bin o'on jump'éel tiempo kin wa'al ik ti' e ' … como in señor e ' , leti' k a'an s mil en ti' 
le meyaj o' , leti' le ts'a ak o' , tin paal il , ma' nojoch en i' . es que bejla' e ' j e'ex le edad 
yaan teen a' … ochenta y tre s ken in cumplirtej ti' le abril ku taal a' , ochenta y tre s 
ken in cumplirtej . j e'ex in wa'al ik ti' e ' , tin paal il ka tu k a'an s en in meen t le meyaj o' 
kin meentmil o' . kin wa'al ik túun ti' tak in señor e ' : - señor , bix beet a'an il lela' ? - 
 - ahh , lela' u ch'e'en le nojoch máa k o'ob o' . - yaan juntúul máa k kool leti' le jool le 
áaktun o' . chéen bin ka tu yil aj e ' , táan bin u tuul le buuts' bey tu jool le áaktun 
bey o' . tuul le buuts' o' . ti' yaan bin te' ich u kool o' . u kol maj u jool le áaktun o' . 
j ach ma' sáam e ' le ku yil ik bin e ' , nak ak bal bin cháak . leti' le ja' taal ch'a'ab il o' 
ch'a'ab le ja' tumen le yuum tsil o' . ka jóok' ij , chéen como quiera . 
 
bejla' e ' , wa ma' e ' j ach jin invi tar k e'ex ka in bis e'ex ka wil e'ex . chéen 
ba'al e ' , ma' táan k okol chéen ka oko'oni' . yaan u bis a'al chan sak a' i' , te' tu jool le 
áaktun o' . ts'a ki' ets' kúuns ik le sak a' o' , xeen . mixba'al ju beet a'al teech e ' . 
 
 
 
 
 
jorge : wa ma' ta ts' aj le ba'ax … ? 
 
isidro : pues chéen kan a wu'uy e ' , táan a t'a'anal . táan a t'a'anal te' ich le áaktun o' . 
ka úuch bin ti' le máa k o'ob le k'iin il o'ob o' . como naats' k'iin il yaan le ba'al o' , ka 
bin tu yu'ub o'ob e ' . ts'u y okol o'ob chú umuk il le k'a'ab ée t o' ka jo'op' u t'a'anal o'ob . 
je' túun ku káa k ik bin u juum tsáab kaan o'ob . ts a' aaa ! ! ! puro tsáab kaan o'ob . - bix 
túun ken k bin e'ex jóok'ol ? hermano , yaan túun u y úuch ul to'on loob . ba'ax ok o'on 
k beet ej ! - ok o'ob bin u ch' a' ob le ja' u yuk' o'ob ka'ach o' , pero ma' béey jij o'ob i . 
mun cha'ab al chéen okol , chéen ka okok ech i' . nojoch áaktun , u ch'e'en le 
yuum tsil o'ob o' , aj kanan káakab o'ob . pero yaan máa k e ' mun creer tik wa yaan aj 
kanan káakab o'ob o' . wa yaan u káa k bil o'ob jump'éel lugar , por ejemplo , j e'ex le 
way a' , ka a wa'al e ' : 
 
en s ej u k'aaba dios y ée t e l dios mejembiil y ée t e l dios espíritu santo 
je'e bakáan juntúul aj kanan káakab , bakáan sabacche' , bakáan le kin 
k'ub ik , bakáan jump'éel sujuy primicia , bakáan tu no'oj k'ab bakáan 
dios padr e , dios hijo , dios espíritu santo ti' bakáan kan in péek s 
bakáan , le aj kanan káakab o'ob bakáan way bakáan tu aj kanan 
káakab il sabacche' , ti' bakáan aj kanan káa k bil xiib je'e bakáan a' , ti' le 
bakáan aj kanan káa k bil chan x - áaktun bakáan , ti' bakáan xya'ax 
áaktun bakáan , kin k'ub ik bakáan tu no'oj a k'ab e'ex bakáan ti' bakáan 
tu … bakáan te'elo' wa káakab naj káakab o' bakáan a' . kin k'ub ik 
bakáan jump'éel sujuy primicia bakáan tu no'oj a k'ab bakáan dios 
padr e , dios hijo , dios espíritu santo . 
 
 
 
 
 
leti' le meyaj k'a'ab ée t a beet ik o' . ta wu'uy ik ? ma'alob ? teech e ' , leti' le t'aan o' 
k'a'ab ée t a beet ik . le k éen in wa'al e ' : 
 
tu káa kbiii il chan sabacche' te ba'al bin a wu'uy ik tu káakab il bakáan 
chan sabacche' [ … ] bey u k iik o'ob o' bakáan jump'éel sujuy primicia 
bakáan tu no'oj a k'ab bakáan dios yuum bil . 
 
máax le dios yuum bil o' ? es mi cristo ; dios padr e , dios hijo , dios espíritu santo . 
leti' lelo' . ku y a'al ik uláak' jump'éel palabra e ' , ku y a'al ik : 
 
chéen bin , chéen bin , wa bin o'ob k ú ul i' , chéen bin , chéen bin wa bin ku 
ki' persona bin u chichan [ … ] bakáan xan xail iik' al ku bakáan tu no'oj 
k'ab bakáan dios yuum bil [ … ] wa bin nikin ( bin in ka'aj ) in péek s ik 
bakáan e ' chichan u tia'al o'ob bakáan u no'oj k'ab bakáan dios padr e , 
aaam , aaam , aaam . 
 
leti' le primicia s o'ob ku k'u'ub ul bey o' . máax ti' ku t'a'anal ? es mi dios , dios 
padr e . leti' le ku k'áat óo l t a'al o' : 
 
trece waaj tas wa bin [ … ] wa bin u ki' o k'óo l ta'aj bakáan u chichan 
ch' a' bakáan xail k'áak' o'ob bakáan tumen trece hermano s o'ob . trece 
hermano s a bin a [ … ] wa bin ku ki ok'ol óo tik o'ob bakáan u chichan 
ch' a' wa bakáan xan xail iik' al ku bakáan tu no'oj u k'ab bakáan dios 
yuum biil , aaa e , aaa , aaa . 
 
 
 
 
 
to'on e ' táan k ok'ol óo l al . táan k meen t ik le ok'ol óo l al o' utia'al dios ka 
yaan ak u sí ik to'on u bendicion . u ku x kíin s k o'on . u ts'a ik to'on ba'al k jaan t e ' . 
jats'uts ka yaan a k o'on e'ex tuukul e'ex ti' ki'ich k elem yuum . jats'uts ka k ts'a e'ex 
gracia s ti' dios tumen leti' ts'a ik to'on e'ex le tséemb al o' . leti' ts'a ik to'on e'ex le 
kux tal o' . leti' le ts'a ik to'on le jan al o' . k éen sáa s ak e ' , teech e ' mix a wojel ba'ax 
preparado k'áat a'an . tumen wa yaan juntúul a xnoojoch , u y ojel xan ba'ax mas 
k'a'ab ée t u kan k éen l íik' ik e ' ku jan mee tik jump'éel oración - señor , ts'in ki' l íik' il . 
teech kan a ki' ts' aj teen jump'íit ba'al tia'al kin alimentar k inbaj ; padr e , kin ts'a ik 
teech u gracia s il , y ée t e l u y a'ab al , y a'ab al dios bo'o tik il , ti' teech ku x kíin s k o'on , 
juum - . tumen to'on e ' bey in w anil ka'ach y ée t e l in anima s in familia . anima s in 
familia tu kan aj , tu kan aj . k éen y a'al in l íik' il teen e ' , kin meen t ik jump'éel oración : 
 - señor , ts'in ki' l íik' il . beorita s a' nik a' aj en ki' meyaj . teech kan a ki' ts'a teen 
jump'éel bendicion ta no'oj k'ab il . ka yaan ak in ki' meyaj y ée t e l tranquilo jump'éel 
vida , jump'éel ki'imak óo l al . ka ka'a suu nak en way tin naj ile' , in yuum . mixmáak 
uláak' ju páaj tal in k'áat ik teech nomas que persona . jump'éel cristiano , le kan y a'al 
u l íik' il , ka xi'i k te' k'óo ben o' , leti' e ' , ku j áan meen t ik oración : - yuum , in ka'aj in 
preparar t jump'íit ba'al u jaan t ej . u k'ab a paal e ' ku ki' bin te' k'áax a' . bendecir t ej 
xan , ts'a jump'éel bendicion tu yóok'ol ka ki' suu nak y ée t e l y a'ab ba'al uts . mu 
y úuch ul mix jump'éel des gracia ti' . mu y úuch ul loob ti' . - tu kan aj le anima s , juum , 
u'uy a wu y e'ex bix tuláakal le meyaj o'ob o' . puro bey le meyaj o' . bey le 
ok'ol óo l al o' . 
 
jorge : pero le k'aay o' ka beet ik , chéen utia'al le primicia o' ? wa a wojel uláak' 
k'aay utia'al uláak' ba'al e ' , utia'al uláak' primicia , uláak' primicia . wa yaan a k'ub ik 
le uláak' le ba'al , le ba'al o'ob ta logra te'ex te' kool o' ? 
 
 
 
 
 
isidro : aah , tuláakal , tuláakal le je'e l o' yaan a k'ub ik ti' dios e ' , u yuum il . dios e ' u 
y ojel ba'ax kan a k'ub ti' . u y ojel ba'ax kan a k'áat ti' xan . kan a representa r ti' 
tuláakal le tuukul o'ob o' , yaan a representa r ik ti' . tumen dios e ' , ka pres en tar tik ti' e ' 
es que máax ka ok'ol óo l tik . ba'ax ka tukul tik , ba'ax … - ki'imak óo l e ' ka 
bendecir t ik o'on e ' señor . tuláakal le ba'al o' bey ku ts'a'ab al te' yóok'ol le meesa o' 
yaan a representa r tik ti' dios . - ta ts' aj to'on hijo , dios bo'o tik teech . ta síi aj to'on 
ba'al ka k jaan t bejla' e ' , dios bo'o tik teech . beora ' in ka'aj in k'ub teech , in ka'aj in 
representa r t teech e , ba'ax ta síi aj ti' teen . bin in ka'aj in ts'a a wojéel te ba'ax t 
k'am aj ta no'oj k'ab il . leti' le k'a'ab ée t ts'a ik teech o' , juum . tak le tuláakal lela' , 
lela' tu ts' aj teech a paal il o'ob . tu l íik' muk't o'ob ti' le primica beora ' k 
representa r tik teech a' . - ka lá aj k'ub ik u persona o' ti' dios , wa pedro , wa juan , wa 
josé , wa tuláakal . yaan a k'ub ik u k'aaba ' ti' y ée t e l u apellido . dios e ' u y ojel 
máax o'ob k'a'aj s ej . u y ojel máax o'ob k'áat ik le bendicion o' , tuláakal . ma' chéen 
ko'ox ka j áan beet jump'éel meyaj wa ma' ta k'ub ik le persona . wa ma' ta k'ub ik le 
persona , ma' a wojel i' . mixba'al k'u'ub ti' dios . k'a'ab ée t j ach a wojel . j ach 
inteligente y ée t e l meyaj tuláakal . k'a'ab ée t a k'ub ik le persona s o' y ée t e l u apellido 
ti' dios . dios e ' ku k'am ik e ' . es que u y ojel máax e ' . le k éen u bendecir t le lu'um 
tu'ux ku meyaj e ' cristiano , es que yaan u bendecir t ik dios tumen u y ojel máax o'ob . 
juntúul u hijo k'áat le bendicion , k'áat ik o'ob le bendicion o' . ku y ok'ol tik o'ob le 
bendicion o' . 
 
jorge : pero , yaan u k'aay il , yaan u k'aay il ? 
 
 
 
 
isidro : lelo' ma' , chéen xokchi'i t a'al . chéen u xokchi'i t a'al . le k'aay o' leti' le tin 
beet aj xan . 
 
jorge : pero le k'aay o'ob ta beet aj , utia'al a k'áat ik le bendicion o' ? 
 
isidro : tia'al in k'áat ik le bendicion o' . ma' táan a wu'uy ik buk a' aj jats'uts il ? 
way e ' tu káakab e ' sabacche' yaan o'on : 
 
tu ka k biil i' chan sabacche' wa bin a [ … ] tu kakb i' chan sabacche' wa 
bin ku ki' ok'om óo l taj bakáan u chichan ch' a' wa bakáan chan x - a il ta 
k'uj , trece hermano s o'ob wa bin [ … ] táan bin u ki' ok'om óo l tik o'ob 
bakáan xan u ts'a bakáan chan x - aay k'al tu bakáan tu no'oj u k'ab 
bakáan dios yuum bil , aaa , aaa , aaa . 
 
ma' no'oj a'an i' ? u'uy a wu'uy , tun y ok'ol lela' , tun y ok'ol lela' . pues le k éen 
u ts'o'okol e ' , kin lá aj representa r tik u apellido tia'al le k'uj tia'al le trece jump'éel 
waaj le kin wa'al ik teech o' . te' kun k'u k bil le apellido s o' , túun o' , u ts'ook túun o' . 
u'uy a wu'uy ej , wa juan , wa pedro , wa josé , u apellido e ' tu lá aj , lá aj , lá aj 
representa r t o'ob ti' dios . lá aj x olok bal o'ob xan tu paach le chan meesa tu'ux ku 
y úuch ul le meyaj o' . ma' chéen wa'alakbal o'ob i' , lá aj x ol tal , tuláakal . bey le 
meyaj o' , bey o' . leti' le meyaj o'ob bey o' . leti' kin k'ub ik te'ex bey o' . lete' kin 
tsikbal tik te'ex o' , a wu'uy e'ex tuláakal . 
 
 
 
 
 
judith : teen e ' in k'aaba ' , teen e ' judith elizabeth . teen kin tsikbal bix úuch ik in 
wokol ti' escuela cobay . ka káaj e ' difíc il in wil ik tumen todavía ma' in wojel bix 
anik i' . pero bejla' e ' tin wil ik jump'íit . . . junjump'íitil e ' túun jóok'ol teen ma'alob il . 
yaan in amigo s , in amigas ts'in kaxt ik . ma'alob in bis ik inbaj y ée t e l o'ob . uts u 
modo s o'ob tin wéet e l . 
 
jorge : kux túun a wil ik jel a'an le vida wey a' y ée t e l le timul o' ? 
 
judith : le vida way peto j ach diferente j e'ex timul o' . y a'ab , y a'ab ba'al o'ob , bix 
u forma u t'aan o'ob , u vestir k uba'ob , u comportar k uba'ob . diferente , ma' igual i' . 
y a'ab u diferencia il yaan . 
 
jorge : kux teech , ba'ax le diferencia ka wil ik ? 
 
judith : ah ! tumen way e ' le xch'úupal al o'ob o' , leti'ob e ' ku vestir k uba o'ob , bey ku 
tak ik o'ob u short kóomtak , pantalón . en cambio timul e ' ma' bey o' . lelo' , falda , 
blusa juntúul k'ab il o'ob . oora way e ' , ma' . 
 
jorge : kux túun ma' ta bin ich kool bey o' , wa ka bin ? 
 
 
 
 
judith : ah , way e ' ma' , way e ' … 
 
jorge : pero , te' timul o' , ken suu t nak ech te' escuela . 
 
judith : ah ! le k éen suu t nak en , k éen k'u u chuk en tin wotoch e ' , kin jan al . ku 
ts'o'okol e ' , kin descansar jump'éel oora . ts'o'okol e ' wa yaan in tarea , ken in meen t 
in tarea . pero wa yaan teen examen e ' , ken estudiar utia'al in examen . 
 
jorge : kux túun a amigo s te' timul o' , láayli ' ka máan y ée t e l o'ob ? 
 
judith : ah ! lelo' igual j e'ex anik úuch e ' bey tak bejla' e ' . ma'alob in bis k inbaj 
y ée t e l o'ob , pero ts'in kaxt ik uláak' xan way e ' . 
 
jorge : bix túun a amigo s te' cobay o' yaan teech i' ? 
 
judith : yaan pero ma' y a'ab i' . yaan , pero ma' y a'ab i' . chéen ka'a tú ul … ma'alob , 
ma'alob u bis ik uba o'ob tin wéet e l . t'an … kex yaan e ' ku y a'al ik o'ob e ' mas . . . bix jin 
wa'al ik teech e ' ? kin explicartika' , mas ku yu'ubikuba . mas ku yu'ubikuba mas 
yaan taak'in . ku yu'ub ik bix ku mas … tumen e ' , tumen e ' desprecia r tik le óotsil o'ob , 
j e'ex u taal o'ob bey j e'ex tu'ux in taal teen chéen ti' kajtalil a' . y a'ab j ach ku 
desprecia tik o'ob máa k i' , pero y a'ab e ' ma' bey o' . y a'ab e ' mun interes ar ti' e ' wa yaan 
teech taak'in , wa min a'an . 
 
 
 
 
 
jorge : kux túun le uláak' xi'ipal al o'ob le ku xook te' cobay o' , ku t'aan maaya 
xan , wa yaan … 
 
judith : yaan e ' , k éen u yu'ub ik in t'aan , tin t'aan y ée t e l in amigas te' maaya il a' , ku 
y a'al ik o'ob e ' ma' k t'aan bin maya bin . tumen u y a'al a'al bin e ' j ach k'áax il 
k'éek'en o'on bin . ba'ax kin wa'al ik ti' ob e ' , mix juntéen debe de ser ek su'ublak tal ti' 
k maaya , utia'al k t'aan maaya . ma' wáaj táan a wil ik to'on e ' ti' sí ij o'on . desde ka 
sí ij en , maaya k a'al ik . y a'ab e ' , y a'ab burlark o'on i' . ku y a'al ik to'on ba'al , tumen k 
t'aan maaya . pero teen tin parte báan in k'áat ti' e ' . ti' tak escuela kin t'aan maaya , 
kin t'aan xan español i' . 
 
jorge : bix túun , yaan xi'ipal , wa yaan xch'úupal ka bisis k abaj y ée t e l ku t'aan 
maaya ? 
 
judith : yaan , juntúul ku taal tahdziu i' bey o' , maaya xan u t'aan . kin t'aan y ée t e l 
leti' bey o' . maaya k tsikbal y ée t e l . chéen ken in wil e ' tu lá aj paj k en o'ob . tumen tu 
yil ik o'on o'ob táan k maaya to'on . j ach ti' in salon e ' mixba'al ku y a'al ik o'ob teen . 
yaan oora utia'al k jóok'ol descanso e ' , ku y a'al ik o'ob wa ba'ax bey u t'a'anal 
maaya o' . 
 
jorge : kux túun le maestro o' ba'ax ku y a'al ik ? 
 
judith : le maestro o' ma'a t ech u y a'al ik to'on mixba'al . leti'ob , wa yaan k'iin u 
burl ak o'on o'ob ek compañeros o'ob bey o' , leti' e ' ma'a t ech u yu'ub ik , min a'an i' … 
 
 
 
 
jorge : ma' tu yu'ub ik o'ob , eeeh . . . 
 
judith : tu burlark en o'ob , ma'a t ech u yu'ub ik le profesor tun burlark o'on o'ob o' . 
 
jorge : bix a wil ik le secundaria ta jóok' o' ? bix a wil ik a compañeros te' 
secundaria ? 
 
judith : jaa , in compañeros o'ob e ' lelo' , j ach tuláakal o'ob e ' tin bis aj inbaj 
y ée t e l o'ob . ma'alob uts modo s o'ob . ma'a t ech u y a'al ik o'ob ba'al ti' teen , mixba'al . 
bix jin wa'al ik teech e ' , j ach in amigo s o'ob bey o' . 
 
wendy : máax mas ka bis ik abaj ? 
 
judith : y ée t e l wendy , alba , marb ella , norma . y a'ab in amigas o'ob bey o' . túun 
mas k amigas que amigo s , casi lelo' ma' anchaj teen i' . 
 
jorge : ba'ax ka tsikbal y ée t e l o'ob , y ée t e l a amigas te' timul o ? 
 
judith : yaan oora k éen jo'ok'ok o'on e ' k tsikbal tik bix … ba'ax kin tsikbal tik 
y ée t e l o'ob ? k éen jóok'ok en , luk' u ken wey k éen xi'i k en o' ? kin tsikbal tik ti' ob e ' es 
que j ach diferente le escuela te'ela' . ma' igual j e'ex le te'elo' , kin wa'al ik ti' ob e ' . kin 
anima r k o'ob . yaan oora kin wa'al ik ti' ob e ' : - oken e'ex i' ka a wil e'ex , - ken ti' . 
 - te'elo' y a'ab ba'al jel a'an i' , - ken ti' . - pero mas y a'ab xan ba'al je' a kan ik e ' - ken 
ti' ob . 
 
 
 
 
jorge : kux teech yaan a seguer estudiar k éen ts'o'ok ech te' cobay o' ? 
judith : wa kin ts'o'ok s le cobay o' , míin yaan wal e ' . 
jorge : ba'ax ka tukl ik a xok ik ? 
judith : lelo' , mas u jaaj il e ' , lelo' ma' in tuukul ti' . 
jorge : todavía ma' a wojel ba'ax . 
judith : ma' in wojel i' . 
jorge : pero , ba'ax a uts ta wich bey o' ? maestra wa ba'ax i' , contador ? 
judith : teen e ' uts tin wich i' le maestra il o' , contador . leti' le ka'a p'éel je'e l jats'uts 
 
 
in wil ik bey o' . u maas il o' jats'uts tak xan pero , ma' bey j e'ex le je'e bey o' 
ka'a p'éel o' . 
jorge : ba'ax uláak' a k'áat a tsikbal t teen ? 
wendy : bix u meyaj t a'al le iik e ' ? 
jorge : ka bin te' ich kool , ba'ax meyaj ka beet ik te' ich kool ? 
 
 
 
 
 
judith : k éen xi'i k en ich kool e ' ka tu dia il jóoy a' bey o' . k éen k'uchuk o'on e ' k 
júupul jóoy a' ek suu t . je'e l o' ti' u káaj al túun ts'u káaj al le t'ok iik il o' . pues utia'al 
túun ts'o'ok u káaj al le t'ok iik il o' , pues ka k bin t'ok iik . k t'ok ik le iik o' , ku bo'o tal 
xan . k náajal tik jump'íit taak'in xan . teen e ' , teen e ' le in bin ich kool o' . teen e ' 
jats'uts in wil ik . jats'uts ' in wil ik in bin ich kool . tumen , tumen ma' . . . , bix jin 
wa'al ik te'ex . . . 
 
jorge : mas ku chan divertir k ech . 
 
judith : jaaj ku divertir . ts'o'okol e ' , táan k bin y ée t e l in amigo s o'ob bey o' . in 
amigas o'ob bey o' , táan k tsikbal y ée t e l o'ob bey o' . in tia'al teen e ' , kin divetirk inbaj 
pero tin ganar tik xan jump'íit taak'in i' . 
 
wendy : ba'ax ka beet ik y ée t e l le taak'in o' ? 
 
judith : y ée t e l le taak'in o' kin náajal tik bey o' , kin man ik in nook i' . in wo'och , wa 
ba'ax kin jaan t ik , mases chéen le je'e l bey o' . mixba'al uláak' ba'ax kin man ik i' . 
 
jorge : kux túun y ée t e l x wendy , ba'ax ka tsikbal y ée t e l e ' ? 
 
judith : ah ! lelo' , y ée t e l x wendy y a'ab ba'ax kin k'áat ik ti' . bix u bis ik ubaj 
y ée t e l u amigo s , wa yaan u novio o' . 
 
wendy : bix úuch aj , ka'a a'al teen bix úuch aj a wil ik u beet a'al le señor ita e ' ? bix u 
káaj al , bix u ts'o'okol ? 
 
 
 
 
 
judith : tuláakal ken in wa'al e ' ? lelo' ka meen ta'ab e ' señor ita prima vera tin xook 
te' secundaria o' . teen e ' jats'uts tin wil ik teen bey o' . tumen yáax u meen t a'al 
jump'éel festej o bey o' . mix juntéen meen t a' ak . jats'uts tin wil aj bix úuch ak u 
organ izar t a'al tumen le maestra o' . bix úuch ak k en s a y art ik , bix úuch ak … pues ma' 
chan jóok' to'on wal tu beel e ' , pero , tak divertir tik ba i' . j e'ex u y a'al ik le maestra o' , 
u importante ile' leti' e ' k divertir tik baj . teen tin wil aj e ' jats'uts .